Азаматтық құқықтағы мерзімдер

Дәлелдердің жоғалуы мүмкін, жағдай үшiн маңызды дәлелдердің  ұмытылуы мүмкін. Талап мерзiмi айғақсыз талаптанулардан тұлғаны қорғайды. Сонымен бiрге ол бір уақытта тараптарға құқықтық қатынастарда мынаған түрткi болады: өз құқығының уақытында жүзеге асырылуы мен қамқорлыққа алынуына және де сол арқылы азаматтық айналымдағы тәртіптің күшейтілуiне мүмкiндiк туғызады. 

Талап арызын беру құқығы бұл  – мүдделi тұлғаның заңмен қамтамасыз етілген сотқа жүгіну мүмкіндігі, ол заңмен қорғалатын мүддесін немесе құқығын бұзылудан қорғау мақсатында сотқа жауап берушімен арадағы  материалдық-құқықтық дауларды қарастыру  мен шешу туралы талаппен жүгінеді. Талап арызы құқығы екi құқықты болудан тұрады: талап арызын беру құқығы және талаптың қанағаттандырылу құқығы. Талап арызын беру құқығы процессуалдық мағынада көбінесе арыз беруге құқық деп аталады, бұл – соттан нақты бір процессуалдық тәртіпте дауды қарастыру мен шешуді талап ету құқығы. Осы ереженi жүзеге асырудың шарттары азаматтық-iс жүргiзу заңдарымен анықталады.

Атап өтетін маңызды жайт – процессуалдық тәртіптегі талап  арызын беру қандай болмасын мерзiмдердің  өтуіне тәуелдi болмайды. Талап арызын беру мерзімінің бiтуіне қарамастан, кез-келген уақытта сотқа шағымдануға болады (ҚР АК 179 бабының 1 тармағы). Талап арызын материалдық мағынада қанағаттандыру туралы іс тіпті басқаша болады, одан түсінетініміз - талапкердiң өз талаптарын сот арқылы күштеп орындатуы.

Талап арызының мерзімі мен  оның есептелу тәртібін анықтайтын заңның ережелері өзінің негізгі бөлігінде  императивті сипатта болады. Тараптар өз келiсiмдерiмен заңды талап мерзiмiнiң ұзақтығын өзгерте алмайды, әйтпесе заңда көрсетiлгенге қарағанда оның ағымының басталуы, талап мерзiмi және әрi қарай тоқтататын жағдайларды анықтау қажет. Сонымен бiрге заң талап мерзiмi тараптардың (ГК АК 179-шы бабы, 2 тармағы) дауында өтiнiш бойынша тек қана сотпен қолданылатыны туралы маңызды ережеден тұрады. Демек, егер жауапкер мерзімі өткен фактіні қолданғысы келмесе, оны сотта тiкелей мәлiм етедi, онда сот негiзiнде iстi қарап шығуы керек және мерзiмі өткен тәуелсiз талапкермен және жауап берушінің аралығында заттық – материалдық дау бойынша қандай да болмасын шешiм шығаруы керек. 

Заң талап мерзiмдерiн екі түрге бөледі: жалпы және арнайы. Жалпы мерзiм – 3 жыл (ҚР АК 178 бабы), ол ерекшелiгіне байланысты арнайы мерзiмдер белгіленгенінен басқа барлық құқықтық қатынаста таралады. Арнайы мерзiмдер заңда көрcетiлген жекеше қатынастарға қолданылады. Ұзақтығы бойынша арнайы мерзiмдер қысқартылған бола алады немесе керiсiнше (ҚР АК 178-шi бабы, 2 тармағы) ортақ мерзiмдермен салыстырғанда ұзағырақ болуы мүмкін.

Талап мерзімі барлық азаматтық  құқықтық қатынастарға, тек қана заңда  тура қарастырылғандарынан басқасына  таралады. Мұндай жағдайлардың тізімі ҚР АК 187 бабында көрсетілген. Талап мерзімі мыналарға таралмайды:  
1. жеке мүліктік емес және басқа да мүліктік емес игіліктерін құқықтарын қорғау туралы талап, заңда қарастырылған жағдайлардан басқасы;

2. банктік салымдарды беру туралы салымшылардың банкке қоятын талаптары; 
3. азаматтың денсаулығына немесе өміріне келтірілген зиянды өтеу туралы талап (соңғы үш жыл ішіндегі ғана); 
4. меншік иесінің оның құқығын бұзуды жою туралы талаптары (ҚР АК 264, 265 баптары). 
Талап арызы мерзiмiнiң ағымының басталуы. Талап арызы мерзімінің ағымының тоқтатылуы, үзiлiсі, қалпына келтiрілуi.

Ескiру мерзiмiнiң ағымы  тұлға өз құқығының бұзылуы туралы бiлуi керек болғанда немесе білген кезде (ҚР АК 180-шi бабының 1 тарауы) сол  күннен басталады. Бұл ережеден алынуы азаматтық кодекспен және басқа заңдармен бекiтiледi. Бұл уақытқа дейін құқығы бұзылған тұлға бұзылған құқықты қорғау үшін сот органдарында бара алмайды. Демек, қысқартылған заңды талап мерзiмдерi құқықты болған тұлғамен өз құқығының ықтиярсыз жүзеге асырылуына сотқа шағымдана алатын уақытпен анықталады. Көрcетiлген жағдайды қолданудағы тәжiрибеден көретініміз – меншiк құқығын қорғау туралы және басқа да абсолюттік құқықтар туралы талаптар бойынша құқықты бұзудың мерзімін анықтауы қиындық туғызбайды. Егер талапкер өз құқығының бұзылуы туралы бiлмеген болса (салақтық, иесiздiк салдарынан немесе басқа себептер бойынша), талап мерзiмiнiң басталуы оның бұзушылықтар туралы білген кезеңінен бастап есептеп шығару керек. 

Мiндеттеушi қатынастардағы талап мерзiмiнiң ағымының бастапқы кезеңдерін анықтаудың ережелерi толығырақ. ҚР АК 180-шi бабының 2-шi тармағы талап мерзiмiнiң ағымы нақтылы атқару мерзiмi бар мiндеттемелер бойынша атқару мерзiмiнiң аяқталуы бойынша басталатынын айтады. Егер мiндеттемелер бойынша атқару мерзiмi анықталмаған болса немесе талап етілген кезде анықталса, онда талап мерзiмiнiң ағымы несие берушінің мiндеттемелердi орындауы туралы талаптарын көрсету құқығынан басталады. Қарыз адамға мұндай жағдайда барлық талаптарды орындауы үшін қосымша уақыт берілген жағдайда заңды талап мерзiмдерi жеңiлдiктi мерзiмнiң аяқталған кезінде басталады. Мiндеттемелерді орындауының жеңiлдiктi мерзiмдерi ҚР АК 277-шi бабында қарастырылған, онда былай делінген: орындалу мерзімі талап етілген уақытпен анықталған міндеттемелер несие берушінің міндеттемелерді орындау туралы талаптарын ұсынған күннен бастап 7-ші күнде орындалуы керек.

Талап арызының мерзімі ішінде құқыққа ие тұлғаның өз құқығын қорғау үшін талап арызын беруіне кедергі  келтіретін немесе оны қиындататын  жағдайлар тууы мүмкін. Өзіндік сипаты мен заңды салдарларына қарай олар әр түрлі және талап арызы мерзімінің ағымының тоқтатылуын, үзiлiсін, қалпына келтiрілуiн жасай алады. АК 182 бабына сәйкес талап арызының ағымы мына жағдайларда тоқтатылады:  
1) егер талап арызын беруге төтенше немесе белгісіз жағдайлар кедергі келтірсе (ырық бермейтін күш); 
2) егер арыз беруші немесе жауапкер әскери жағдайға ауыстырылған Әскери Күштер қатарында болса;  
3) ҚР Президенті жариялаған міндеттемені орындау мерзімін кейінге қалдыру немесе ұзарту жарлығының күшімен (мораторий);  
4) әрекетке қабілетсіз азаматтың заңды өкілінің болмауы жағдайында; 
5) осыған сәйкес қатынасты реттейтін заңның немесе басқа да құқықтық актінің тоқтатылуы жағдайында болады. 

Заң, ырықсыз күштерді сипаттай отырып, екі негізгі белгілерін атап өтеді: осы жағдайдағы оның төтеншелігі  және жеңілмейтіндігі. Бұл осы түсініктің бағалық сипатына куәлік етеді. 

Бiр құбылысты әртүрлi шарттарда тоқтатуға, тоқтатпай  да ала алатындығы, оның бар болуы  мүмкiн техникалық құралдарды қолданудан, бұл жағдайдың бағасына осы шарттар  да жату керек. Әдетте жеңiлмейтiн күшке табиғи немесе әлеуметтiк сипаттағы құбылыстарды жатқызады, мысалы: жер сiлкiну, құлаулар, күртiктер, әскери даулар, соғыс. Ендi ескiру мерзiмiнiң ағымының тоқтатылуы жағдайларына толығырақ тұрақтауға болады.

Арыз берушінің немесе жауапкердің Әскери Күштің құрамында  болуы оның әскери жағдайға ауыстырылған әскериде болған кезінде ғана мерзімі  тоқтатылады.

Мораторий, талап арызының мерзімінің тоқтатылуына негіз ретінде  талап арызын беру үшін заңды салдар болып табылады. Мораторий бұл – ҚР Президенті бекіткен міндеттемелрді орындауды кейінге қалдыру. Дегенмен бұл өте сирек құбылыс, ол әдетте қандай да бір төтенше жағдайларда болады (мысалы, Ұлы Отан соғысы кезінде).  Мораторий ортақ болуы да мүмкін, ол барлық міндеттемелерге қатысты болады және оның жеке де түрі болады, ал ол жеке түрлеріне ғана қатысты болады.

Заңның немесе басқа да құқықтық актінің әрекетінің тоқтатылуы да сонымен қатар мерзімді тоқтату  үшін негіз бола алады. Өзінің заңды  табиғаты жағынан ол мораторийге  ұқсас болып келеді, себебі, ол да заңды талап арызын беру үшін заңды  кедергілер тудырады. 

Сондықтан, егер де құзырлы  органдардың шешімімен заңның немесе басқа да құқықтық актінің әрекеті  тоқтатылса, осы негізге сүйенетін  талаптар үшін еш құқықтық негіздеме  жоқ. Бұл ескіру мерзімі ағымының тоқтатылуының осы негіздемесі біздің азаматтық заңнама үшін жаңалық болып саналады, ол ең алғаш рет Азаматтық Кодексте 1994 жылы бекітілген. Сонымен қатар атап өтетін жайт, талап арызын қолдану үшін ескілік мерзімінң өтіп кетуіне әкелетін уақыт бөлігі маңызды болып саналады. ҚР АК 182 бабының 2 тармағында былай делінеді: «егер 6 айларға тең немесе 6 айдан кем мерзiм болса, ескiру мерзiмi ағымында болса, егер осы бапта көрcетiлген жағдайлар ескiру мерзiмiнiң соңғы 6 айларында пайда болып немесе бар болуды жалғастырса, ескiру мерзiмiнiң ағымы шартта тоқтатыла тұрады». 

Мерзімді тоқтатуға мұрындық болатын жағдайды тоқтатқаннан кейiн  оның мерзiмiнiң ағымы жалғаса  береді. Мерзiмнiң қалған бөлiгi 6 айға дейiн созылады, ал егер мерзiмi 6 айға немесе одан аз мезгілге тең болса, ескiру мерзiмiне дейiн. Мысалы, егер кедергі ескiру мерзiмiнiң жалпы уақыты өткенге дейінгі 2 ай ішінде болса, онда бұл міндететмені орындаған соң құқықты болған тұлғаға талап арызын беру үшін 2 ай емес, 6 ай беріледі. 

Егер келесi 6 ай ішінде заңды  талап мерзiмiн тоқтату үшiн  негiз қайтадан пайда болса, онда ол тоқтағаннан кейiн талаптың көрсетілуi үшiн 6 ай берiледi. 

Талап арызы мерзімінің үзілісі  мынаны білдіреді: үзіліске негіз болған жағдайға дейін өтіп кеткен уақыт  есепке алынбайды, тек жаңадан басталады. Егер де талап арызының мерзімі тоқтатылуы, ереже бойынша, қызығушылық танытқан тұлғаның еркінен тыс ұзақ мерзімді сипаттағы жағдайлармен болса, талап арызы мерзімінің үзілісін заң арыз берушінің немесе жауап берушінің бір реттік әрекеттерімен байланыстырады. АК 183 бабымен сәйкес талап ету мерзімінің ағымы мына жағдайларда үзіледі: 
1) заңмен бекітілген тәртіпте талап арызын беру;  
2) міндетті тұлғаның қарызын мойындау туралы куәлік ететін әрекет жасауы.

Бұл жағдайлардың біріншісі  сотқа материалдық және процессуалдық  заңнаманың талаптарымен толықтай сәйкес келетіндей етіп жасалған жүгінуді ғана қамтиды. 

Бұл арыз берушінің даудың бір мекемеге жататындығы, оны соттық реттеуге дейін қажетті шараларды  қолдану, талап арызын берушінің  әрекетке қабілетсіз екендігі туралы ережені міндетті түрде сақтауын білдіреді. Заңмен бекітілген осы талаптардың  қайсысы болсын орындалмайтын болса, талаптар бұзылатын болса, сот қабылдамайды. 

Өйткенi iстi қарастыру тоқтатылатын жағдайлардың пайда болуы негiзiнде  қарастырылмаған барлық ережелерге арналған талап көрсетiлген. 

Егер азаматтың қайтыс болғаны анықталса, құқықтық қабілеті даулы құқықтық қатынасты болдырса, жауап беруші қарулы күштердiң құрамында  жұмыс iстейтiн болса, сот осы іс бойынша жұмысты тоқтатуға тиіс.

Талап арызы мерзiмi бойынша iстi қарастырудың тоқтатулары барлық жағдайларда талапты көрсетуi кезінде  бөлiнедi және сол кезеңнн қайтадан бастайды. Талап мерзiмін үзетiн жағдай қарыз немесе басқа мiндеттiң бар болуын растайтын қарыздардың кез-келген әсерлерiнде көріне алады. Мұндай әрекет болатындар, мысалы, орындауды кейiнге қалдыру туралы өтiнiш, қарызды жартылай төлеу немесе пайыздарын төлеу. Міндетті тұлғаның қарызын мойындау туралы куәлік ететін әрекет жасауы қарыз берушіге де, үшінші тұлғаға да қатысты болады. 

Сонымен бiрге, АК 185-шi бабымен  сәйкес егер оның рұқсатнамасының себебi сотпен орынды деп мойындалса, талап  арызының мерзiмi сотпен қалпына келтiріле алады. Бұл жағдай талап мерзімінің тоқтатылуы мен үзілісінен былайша ерекшеленеді, яғни бұрын өтіп кеткен мерзімі қалпына келтіріледі. Талап мерзiмiнiң қалпына келтiрілуi ерекше шара сияқты заңмен қаралады. Талап мерзiмiнiң рұқсатнамасының себебi (ауруына қатысты, абдырауық күйі, сауатсыздық, тағы сол сияқтылар) талапкер адамға қатысты жағдайлар бойынша сотпен орынды деп мойындалуы қажет. Талап арызының мерзімі мына жағдайда сотпен қалпына келтіріледі: оның болмауының орынды себептері болса, егер де ол соңғы 6 ай мерзім ішінде орын алса, ал егер осы мерзім 6 немесе одан аз айға тең болса – өткен мерзім ағымы бойынша келтіріледі. 

Қорытынды

Елiмiз тәуелсiздiк алғаннан бергi кезеңде қабылданған құқықтық реформа туралы мемлекеттiк бағдарлама жаңа нарықтық заманға сай құқықтық жүйе қалыптастыруды көздеп отырғаны белгілі. Оған Ата заңымыз Конституциядан бастап қабылданған және қабылданып жатқан заңдардың басым көпшiлiгi дәлел бола алады.

Бiрақ мұнымен құқық  реформасы бiттi деп санауға болмайды. Құқықтық мемлекет құруда Қазақстандық реформаны одан әрi жан-жақты жаңартып сол бағытта жүргiзiп отыруға  тура келедi.

Құқықтық тәртiппен заңдылықты нығайтуда мемлекетiмiздiң негiзгi құқықтық жүйесiнiң бiр саласы ретiнде  – азаматтық құқық іргелі орын алады. Оның негiзгi мiндетi болып –  азаматтар мен басқа құқық  субъектілерінің арасындағы азаматтық  айналымды реттеп отыру табылады.

Осы жазылған жұмысымды қорыта келе мерзім категориясының азаматтық айналымда қаншалықты маңызды екенін, оның түрлерін топшыладым. 

Бұл жұмысты жаза отырып Азаматтық кодекстің Жалпы және Ерекше бөлімдеріне де назар аудардым. Мерзімге соқпай өтпейтін тарау аз, демек мерзім категориясының маңыздылығы көрініп-ақ тұр.

Әдебиеттер  
1 .Абрамов В. А. Сделки и договоры : комментарии. Разъяснения. – М. : Изд-во «Ось-89», 1997. – 250 с. 
2 .Басин Ю. Г. Сделки : учебное пособие. – А. : Изд-во «Әділет», 1999. – 120 с. 
3 .Гражданский кодекс Казахстана (Комментарий к общей части) / Сулейменов М. К., Басин Ю. Г. – Астана, 2003. 
4 .Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий. В двух книгах. Книга 1 / отв. ред. М. К. Сулейменов, Ю. Г. Басин. – Алматы : «Жетi Жаргы», 1998. 
5 .Диденко А. Г. Гражданское право. Общая часть. Курс лекций. – Алматы : «Нур-пресс», 2006. –722 с.  
6 .Иоффе О. С. Избранные труды по гражданскому праву (классика российской цивилистики). – М. : Статут, 2000 – 777 с. 
7 .Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім) 1994 жылғы 27 желтоқсан № 269-XIII. 
8 .Климкин С. И. Юридические лица по законодательству РК. Общие положения. – Алматы : Баспа, 2001. – 120 с. 
9 .Лапач В. А. Система объектов гражданских прав : Теория и судебная практика. – СПб. : Изд. Юридический центр Пресс, 2002. – 602 с.  
10 .Маметова Р. А. Валюта и деньги в денежных обязательствах // Юрист. – 2003. – №6. – С. 38–42. 
11. Сулейменов М. К. Еще раз об объектах гражданского права // Юрист. – 2003. – №11. – С.22–27.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Алматы Энергетика және Байланыс Университеті

                                                     Әлеуметтік пәндер кафедрасы