Құқықтық бұзушылықтың басқа түрлері үшін жауапкершілік

Тараптың  құқыққа қарсы  мінезі зиянның  себебі болып  тек  қана ол     осы  зиянмен тікелей байланысқан  болса ғана пайда  болады. Тараптың     құқыққа қарсы мінезі  мен зиянының арасындағы жанама себепті  байланыс     болып, ол нақты оқиғаның шегінен  ауытқып және юридистикалық себеп     байланыстың маңызына ие бола алмайды. Сонымен қатар іс-әрекеттің   жасалуына басқа  факторлардың  әсері тиюі мүмкін.

Алайда  бұл факторлардың қайсысы болсын юридистикалық     жауапкершілік  мағынасына ие бола  алмайды және сондықтан  тараптың    құқыққа   қарсы  мінезі мен  зиянының арасындағы жанама себепті     байланыс болып табылмайды. Ал басқалары - юридистикалық      жауапкершілікке әсер етеді   және  сондықтан тараптың құқыққа  қарсы  мінезі  мен  болған нәтиженің  арасындағы байланысты  көрсетеді  жасөспірімдердің     келтірген   зияны   үшін   бермейді   және    әрекет  қабілетсіз  деп таниды.   Ал  ата-аналар құқыққа  сыйымсыз мінезі үшін жауап  береді  (тиісті қадағалау жасамағаны немесе  тәрбиелемегені) және  болған зиянының арасында    юридистикалық  жауапкершілікке тартуға жеткілікті тікелей себепті     байланыс пайда  болады. Керісінше балық  аулаумен   шұғылданатын   колхоз мүшесінің  броконьерлерге  ауды сатуды және броконьерлер заңсыз балық  аулау  арқылы балық ресурстарына зиян келтірсе, броконьерлердің  құқыққа      қарсы іс-әрекетін  көрсетеді  және  бұл  жерде  тек  қана  жанама себепті    байланыс   бар.

Сондықтан  тараптың  құқыққа қарсы мінезімен  және  зиян арасында  азаматтық  – құқықтық жауапкершілік маңызы бар жағдайлар болмаса   тікелей  себепті  байланыс орын алады. Егер  құқыққа  қарсы  мінез және   зиян арасында жауапкершілік туралы сұрақты  шешуде азаматтық заңды маңызы бар жағдайлар болса, онда жанама себепті байланысты көрсетеді.    Жоғарғыдағы   мысалға  сәйкес  жасөспірімнің әрекет  қабілетінің  жоқ    болуымен байланысты 13 жасар жасөспірімді азаматтық құқықтық       жауапкершілікке  тартудың    маңызы    жоқ. 

Сондықтан   бұл  мысалдар  -   шофер  құқыққа  қарсы   мінезі   мен   жол  ережесінің    бұзылуы  тікелей     себепті    байланысты    көрсетеді.

Күнделікті  өмірде бірнеше тараптық іс-әрекеті (әрекетсіздігі) нәтижесінде зиянның  пайда болуы  жиі кездеседі. Бұндай жағдайларда     тікелей  нәтижемен байланысқан  барлық  құқыққа қарсы әрекеттері егер оларды жеке  ерекшеліктеріне байланысты себеп ретінде қарастыру  керек.   Тікелей және жанама себепті байланысты шектеу қажеттігі тек қана    теориялық шарттардан шығып қана қоймай, сонымен бірге тәжірибенің  өзімен тұжырымдалады. Бұл теория тәжірибеде  оңай қолданылады.  Ол   сот   тәжірибесімен   кездейсоқ     туындаған     жоқ.

Әдебиеттерде  сонымен қатар себепті байланысты басқа да  теориялары     кеңінен таралады. Қажетті шартта теориясына  қатысты құқыққа қарсы    нәтиженің себебі ретінде  болмауы  мүмкін кез-келген жағдайлар болуы  мүмкін.  Бұл  теорияның өкілдері  субъективті  белгілерінің көмегімен  ссебеп  -  салдар байланысының тізбегін шектеуге  тырысады.  Қарастырылып жатқан теорияның себебінің байланысындағы юридистикалық маңызы кінәға  және құқыққа қарсылыққа тәуелді. Егер қылмыстық  құқықта қылмыстық   жауапкершілікке  тарту өзінің тәжірибесінде бұл  теория көпшілігінде     теоретикалық  маңызға  ие.

Басқа  теорияларда кінәсі және  себепті   байланыс  жабық  сипатта    болады. Мүмкіндік және шындық теориясына қатысты, бір фактілерге құқыққа қарсы нәтижеге мүмкіндік туғызса, ал екіншілері - осы   мүмкіндіктерді  әрқашан да құқыққа қарсы   нәтижемен   себепті   байланыста   болады. Құқыққа  қарсы нәтижеге мүмкіндік туғызушы фактілер    көрсетілген     нәтижеге қарағанда   юридистикалық  маңызы  болуы  немесе  болмауы мүмкін. Егер тараптың іс-әрекетінен нақты мүмкіндіктің себепті      байланысты   болса,  онда   жауапкершілікке    тартуға    жеткілікті.  Ал  егер   тараптың  іс-әрекетінде құқыққа қарсы нәтиженің абстрактілі мүмкіндігі   болса,  онда себепті   байланыстың  юридистикалық маңызының аз  болуына  айланысты    жауапкершілікке  тартуға болмайды. Нақты  мүмкіндік ретінде жағдайлардың объективті қайталануын шындыққа айналдырушы мүмкіндік  танылады. Абстьрактілі мүмкіндікте берілген жағдайлар объективті    қайталанбайды. Егер объективті қайталанатын жағдайларда сәйкес    мүмкіндік шындыққа айналса, онда   осындай мүмкіндік туғызушы  құқыққа  қарсы  нәтижені  көре білуі тиіс. Және керсінше егер мүмкіндік   объективті     жағдайлардың қайталанбауынан керісінше  егер   мүмкіндік объективті     жағдайлардың қайталанбауынан шындыққа айналса, онда осындай      жағдайлардың объективті қайталанбайтындығы себепті мүмкіндік      туғызушы құқыққа қарсы нәтижені көре алмайды. Бұл сондықтан     теорияның  себепті байланысының   юридистикалық   маңызды  кінә  секілді    жауапкершіліктің    субъективті   жағдайларына    тәуелді.

Осындай кемшілік себепті байланыстың қажетті  және кездейсоқтық теорияларында бар. Бұл теорияның авторларының пікірінше  жауапкершілік болуы үшін  құқыққа  қарсы мінез және нәтиже   арасында  қажетті  себепті   байланыс болуы  тиіс. Кездейсоқ себепті байланыс нәтиженің туындауымен       байланысты жауапкершілікке тартуға  негіз бола  алмайды. Осы  тоериядан   себепті байланыстың юридистикалық  маңызы  құқыққа  қарсы  нәтижемен  кінәсі үшін  жауапкершілік шектелгендігін байқауға болады. Егер  тараптың   әрекеті және  пайда  болған  нәтиже  арасында  қажетті себепті байланыс     болса,  онда осы нәтижені алдын ала көруге болады және білуі  тиіс. Егер    тараптың  әрекеті және  құқыққа  сыйымсыз нәтиже   арасында   кездейсоқ    сипат алса онда осындай нәтижені көре білуі  мүмкін емес.  Сондықтан   көре   білуге  қол  жетпейтін  құқыққа   қарсы  нәтижемен  қарастырып  отырған    теориядағы   себепті   байланыстың  юридистикалық  маңызы  бар.

2.3.  Кінә

Азаматтық құқықтық жауапкершілік шаралары тек-қана  талапкердің мүліктік қанағаттандыруына  бағытталып қоймай, сонымен бірге   азаматтық      құқық бұзушылықтың алдын алуға арналған. Азаматтық-құқықтық       жауапкершілік    белгілі  бір  превентивтік қызметін   атқарады. Сондықтан   азаматтық айналымның  қатысушылары жауапкершілікке тартылмас  үшін     өзінің     іс-әрекетімен  басқа  тараптың  заңмен қорғалатын құқығын  бұзбауға тырысады. Алайда жауапкершілікке тартудың артылуы қатардағы        азаматтық айналымға қатысушылардың инициативасын төмендетеді.       Осындай жағдайлардан арылу үшін азаматтық айналымға қатысушыларға    өздерінің іс-әрекетінің нәтижесін  алдын-ала көре  алмауына  байланысты         жауапкершілікке тартылмайды. Осындай  сенімділік егер азаматтық-құқықтық жауапкершілік  кінәлі  құқықы  бұзушылық   үшін   қолданған  кезде   пайда  болады.  Азаматтық кодекстің  359-бабының  1-ші бөлігі осыны    көрсетеді: «Борышқор    кінәлі   болған  кезде  егер     заңдарда   немесе       шартта  өзгеше  көзделмесе, міндеттемені орындамағаны және тиісті     дәрежеде орындалмағаны үшін жауап  береді. Егер  борышқор  міндеттемені тиісті дәрежеде орындау үшін өзіне  байланысты шаралардың барлығын      қолданғанын дәлелдесе, ол   кінәсіз  деп танылады». Сондықтан жалпы      ережеге сәйкес азаматтық құқықта  жауапкершілік кінәсіне байланысты     құрылады.

Құқыққа     қарсы     мінез     және    себепті  байланысқа   қарағанда    азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің субъективті шарты   болып  табылады. Осы тараптың құқыққа  қарсы мінездегі психикиялық  қатынасын      анықтайды. Кінәнің  осы  түсінігі теңдей заңды  тұлғаларға  және  азаматтарға       қолданылады. Заңды тұлғалардың  кінәсі  көрінбеуі  мүмкін,  өйткені  оның қызметін  міндеттемеге байланысты қызметкерлері атқарады. Мысалы, жұмыс  күшінің немесе құралдың жетіспеуіне  орай өнімді жеткізуде мерзімді     өткізіп жіберсе, осы кемшіліктерді  жоюға тиісті шаралар  қолданбағаны  үшін үшін    коммерциялық   ұйымның жетекшісі кінәлі   іс-әрекетінен көрініс     табуы  мүмкін. Мысалы, қызметкердің өнімді  дайындаудағы кемшіліктері.

Сонымен   қатар әдебиеттерде берілген сұраққа  басқа да  тұжырымдар    айтылады. Заңды тұлғаның кінәсі оның  жеке қызметкерлерінің кінәсімен     емес,  сонымен  бірге  бүкіл  ұжымның  бүтіндей кінәсін көрсетеді.

Кінә  қасақаналық  және  абайсыздық түрімен  ажыратылады. Өз    кезегінде  абайсыздық   ауыр және   жеңіл  түрінде кездеседі.  Азаматтық  – құқықтық жауапкершіліктің субъективті  шарты ретінде кінә адамның    санасында болатын психикалық процестермен байланысқан. Алайда       қоғамның  өзіндік  дамуына  орай  жауапкершілік  туралы    сұрақты  шешу    кезінде құқық бұзылғандағы   адамның   санасында  болатын  психикалық   процестерді    зерттей   аламыз. Осы    ішкі    процестер    туралы    тек    қана   адамның     мінезіндегі    сыртқы  көріністерін  талқылай    аламыз.

Егер  тарап өзінің  іс-әрекеті   арқылы   құқық   бұзушылыққы  саналы   түрде    жол  берсе,  онда кінәнің  қасақаналық түрі орын алады.  Азаматтық  айналымдағы пайда болатын кәдімгі  құбылыстар ретінде азаматтық  құқықта     кінәнің қасақаналық түрі жиі кездеседі. Сонымен қатар әдеттегі     жағдайларды басқа тараптардың  заңмен қорғалатын құқықтарын  қасақана      бұзады. Мысалы, тәжірибеде жеткізіп беруші сатып алушының өнімді     ұстағаны үшін тиісті адреске өнімді  жіберуді тоқтатады. Себебі      міндеттеменің қасақана бұзушылық сферасын шектейді. Кінәнің      абайсыздық  түрімен жасаған азаматтық  құқық  бұзушылық  жиі  кездеседі.      Бұндай жағдайларда адамның іс-әрекетінде көрінбеу істердің  элементтері     болмайды. Ол саналы құқық бұзушылыққа бағытталмаған, алайда  адамның  іс-әрекетінде мұқияттылық және байқаушылық болмайды. Қажетті байқаушылықтың және мұқияттылықтың болмауы абайсыздықтың екі түріне де тән. Кінәнің екі  формасының арасында белгілі ерекшеліктер  болады.   Осы ерекшеліктер заңдылықта және жоғары сот органдарының      түсініктерінде де жауабын таппайды. Сот тәжірибесі белгілегендей    адамның  адамның   денсаулығына  келтірілген   залал   үшін   абайсыздықтың  қайсы    түрі    болмасын   нақтылы   жағдайларды  анықтауды  қажет  етеді.

Осы екеуін ажырату үшін одан  да тереңірек  бағдарлау қажет. Бұл    бағдарлар  ғылым дамуымен  жетілген. Абайсыздықтың  менмендік түрінде тараптың іс-әрекетіне  байқаушылық  және мұқияттылық  болмайды,  алайда      құқық бұзушылықтан арылуға жеткіліксіз. Мысалы, азамат светофор  жасыл  жанған  кезде     өтсе,  онда   абайсыздықтың   қарапайым  түрі,  ал  трамвай  жолында  ұйықтап жатқан азамат мұқияттылық  және байқаушылық    элементтері  болғанымен, абайсыздықтың  менмендік  түріне   жол  береді.

Жалпы ережеге  сәйкес азаматтық заңдылыққа  кінә  жауапкершілікті     шарасы   ретінде  емес,  шарты  болып  саналады. Егер кінә  болған  жағдайда      құқық бұзушы  азамат  кінәнің  формасына  қарамастан  келтірілген  зиянды   толық  көлемде өтейді. Алайда  заңмен  немесе шартпен  кінә  формасы    көзделсе, онда  азаматтық-жауапкершілік мөлшерінде әсер етуі мүмкін. Бұл жалпы  ережеден   ауытқиды,  бірақ қылмыстық   құқықтағыдай  кінәні  төрт   түрге бөлу  қажеті жоқ. Көп ретте  жоғарыда  көрсетілгендей  кінәнің     үш     мүшелігі кінәнің ауапкершілік мөлшерінде әсер ететін болса жеткілікті.     Азаматтық құқықта аралас кінә кездеседі. Аралас кінә төмендегі      белгілермен   сипатталады:

а) зиян  тек қана  несие  берушінің    мүліктік   сферасында  жинақталады.

б)  зиян  бүтіндей  бірлікті  құрап, борышқордың  кінәлі әрекетін және  несие  берушінің  кінәлі  әрекетін  анықтауға мүмкін   болмайды.

Аралас  кінә  түрінде борышқордың зиянды әрекеті қанша,  ал  несие      берушінің  кінәсінің  қанша  екендігін  анықтау  мүмкін болмаған  кезде,      осылардың  арасындағы  зиянды  анықтау  кезінде тек  бір белгі  ретінде     борышқордың және несие берушінің кінәсімен дәрежесін (формасын)    анықтауға қолданады.  Бұл  кезде  міндеттеме  қайсы  тараптың кінә   дәрежесі      көбірек      болса,   зиянның  көп  бөлігі  соның  есебінен өтеледі.  

а)   зиян   несие берушінің  мүліктік сферасына  пайда  болады.

б) зиян екі немесе одан да көп тараптардың  құқыққа қарсы  әрекетімен  келтіріледі.

в) тараптардың  қайсысының әрекетіне зиян келтіру  мөлшерін  анықтау  болмайды.

г) бірлесіп   зиян  келтірушілер   несие  берушінің  алдында  солидарлы  жауапкершілікте  болады.

Кінәнің  болмауынан міндеттемені  бұзған  тарап   дәлелдейді.

Қылмыстық құқыққа қарағанда азамматтық құқықта  құқық  бұзушының кінәлі презумпциясын  көрсетеді. Соңғы өзінің кінәсіздігін дәлелдегенше кінәлі деп танылады. Егер азаматтық айналымға  қатысушылардың  біреуі құқыққа қарсы  әрекетімен  азамматтық   айналымды  бұзатын  болса,  әрекет  салдарынан  зиянның  болғанын  зиян  келген  тарап  қана  біледі. Сондықтан осы  тарапқа  зиянның  болуы  және  құқыққа  қарсы  әрекетімен  азаматтық  айналымды  бұзатын  болса,  әрекет  салдарынан  зиянның  болғанын  зиян келген  тарап  қана  біледі.  Сондықтан  осы  тарапқа  зиянның  болуы  және  құқыққа  қарсы  әрекетімен  құқық  бұзушының  арасындағы  себепті   байланысты  себепті  байланысты  дәлелдеу  фактілері  жүктеледі.

 Алайда  талапкер құқық  бұзушының  міндеттемені  орындауда  қандай   шаралар  қолданғанын және  оның  санасында  қандай  психикалық   процестер қалыптасқанын, құқық  бұзушының байқаушылық дәрежесі  қандай  болғандығы  біле  алмайды.  Сол уақытта  құқық  бұзушыға   осының  барлығы   белгілі   болады.Талапкерге қарағанда   өзінің  дәлелдемелерін  келтіре   отырып  құқық  бұзушы  кінәсіздігін  дәлелдей  алады.  Сондықтан   азаматтық  құқықта   құқық   бұзушы  өзінің  кінәсіздігін  дәлелдегенше  кінәлі  болып есептеледі.  Сонымен қатар азаматтық заң  бекіткендей құқық бұзушының  кінәлілік  презумпциясы  туралы  сотқа талапкер  де   өзінің   дәлелдемелерін  де  келтіре   алады.

Азаматтық  айналымдағы  қатардағы  субъеатілермен  бірге  өзінің   кәсіпкерлік  қызметін тәуекелге бел буып жүргізетін тауар-ақша  қатынасындағы   кәсіпкерлер  де  қатыса   алады.