Еңбек шарты және оларды қалыптастыру факторлары

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Т.РЫСҚҰЛОВ атындағы Қазақ Экономикалық Университеті

 

 

 

«Табиғатты  пайдалану экономикасы» кафедрасы

 

 

 

 

СОӨЖ №4

Тақырыбы: «Еңбек шарты және оларды қалыптастыру факторлары»

 

 

 

 

Тексерген:Курбанова Л.Сл

Орындаған: Қуанышева Р.

Мамандығы: ЕТжПҚ

Топ: 442

 

 

 

 

Алматы 2013

Жеке еңбек шарты  — қызметкер мен жұмыс беруші арасында жазбаша түрде жасалынатын келісім. Ол шарт бойынша қызметкер белгілі бір мамандық бойынша жұмыс істеуге, ал жұмыс беруші қызметкерге жалақысын дер кезінде әрі толықтай көлемде төлеп тұруға міндеттенеді.

Қызметкер еңбек шартына сәйкес белгілі бір қызмет түріне қатысты, яғни мамандығына, кәсібіне, біліктілігіне және дәл сол кезеңде орындауға тиіс қызметіне және өндірістің жалпы қажетіне орай айқындалатын жұмысқа қатысты қызметті орындауға міндеттенеді.

Кәсіпорынның (мекемелердің, ұйымдардың) өндірістік қызметіне қызметкердің өз басының жеке, тікелей қатысуы  жеке еңбек шартының тағы да бір  белгісі болып табылады. Бұл жағдай қызметкерді құрамға (штатқа) кіргізіп, оны кәсіпорынның өндірістік қызметіне  қосуды көздейді.

Жұмыс берушінің қызметкерге жалақы төлеп тұруға міндеттілігі жеке еңбек шартының ерекшелігі болып табылады.

Жеке еңбек шартын жасасудың мынадай мерзімдері болады:

• белгісіз мерзімге — жеке еңбек шартының уақыты көрсетілмейді;
• белгілі бір мерзімге — бір жылдан аспайтын;
• істелетін жұмыстың аз уақытта атқарылуына немесе орындау жағдайына, сондай-ақ жұмыста жоқ қызметкердің орнын ауыстыруға байланысты бір жылдан аспайтын белгілі бір мерзімге.

Екі жақ оның барлық елеулі шарттары бойынша келісімге келген кезде  — жеке еңбек шарты жасалды  деп есептелінеді. Жеке еңбек шарты  кем дегенде екі дана болып  толтырылады және тараптардың қолы койылады. Қол қойылған жеке еңбек шартының бір данасы — қызметкерге, ал екіншісі —жұмыс берушіге беріледі.

Жеке еңбек шартының негізінде  жалданатын қызметкердің еңбегіне ақы төлеу және материалдық көтермелеу шарттары тараптардың келісімі бойынша белгіленеді. Жеке еңбек шарты 16 жасқа толған соң жасалады.

Жұмысқа алар кезде сынақ мерзімін белгілеу мүмкіндігі қарастырылады. Сынау  еңбек шартының міндетті емес шарттарының  қатарына жатқызылады. Сынақ мерзімі  қызметкердің оған тапсырылатын жұмысқа  сәйкестігін тексеру мақсатында белгіленуі мүмкін. Сынақ мерзімі  үш айдан артпауы керек.

Егер сынақ мерзімі өтіп кетсе  және екі жактың бірде біреуі жазбаша  түрде екінші жақты жеке еңбек  шартын бұзу туралы ескертпесе, шарттық  әрекет етуі жалғаса береді және оның тоқтатылуына жалпы негізде жол  беріледі. Сынақтың нәтижесі қанағаттанғысыз  болса, қызметкер жұмыс берушінің келісімі арқылы жұмыстан босатылады.Қызметкер өз кезегінде жұмыстан мұндай босатуға сот тәртібімен шағымдануына болады.

Қызметкерлерді маусымдық жұмысқа алған кезде тараптардың келісімімен сынақ мерзімін белгілеуге болмайды. Сынақтан өткізу шарты жеке еңбек шартында міндетті түрде көрсетілуі тиіс. Егер ол жұмысқа алу жөніндегі бұйрықта ғана көрсетілген болса, онда сынақ мерзімін белгілеуді заңды деп есептеуге болмайды, өйткені бұйрық — бір жақты ғана кесім, ал заң мұндай шарттар жөнінде жұмыс беруші мен қызметкердің келісуін талап етеді. Жұмыс берушінің бір жақты сынақ мерзімін белгілеуі бұл қызметкердің құқығын бұзғандық болып табылады.

Қызметкердің сынақ кезіндегі  еңбек жағдайы өзге қызметкерлердің  еңбек жағдайынан өзгеше болмауы  керек. Қызметкер ішкі еңбек тәртібі  ережелеріне мойынсұнады, оның еңбегі жалақы нормалар мен бағалауға сәйкес не еңбекақы ретінде төленеді. Сынақ мерзімімен жұмыс істейтін қызметкерлердің әлеуметтік сақтандыруға құқығыбар. Сыннан сүрінбей өткен қызметкерді жұмысқа түпкілікті алу жөнінде бұйрық шығарудың қажеті жоқ.

Жеке еңбек шартын бұзудың белгілі тәртібі болады. Шартты бұзу жөніндегі бастаманың қызметкерлерден. де, жұмыс берушіден де және жауапты тұлғалардан да (сот,әскери комиссариат, кәсіподақ, т.б.) шығуы мүмкін. Өз ұсынысымен бастама көтеріп, еңбек шартын бұл туралы екінші жақты жеке еңбек шартында келісілген мерзімде жазбаша ескертуі керек. Жалпы ереже бойынша бір жақтың (шартты бұзудың бастамашысы) екінші жақты ескерту мерзімі жеке еңбек шартын бұзған сәттен бір айдан кем болмауы қажет.

Мемлекетіміздің Ата Заңының 24 бабында  «әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін  тандауына кұқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтен-ше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі.

Әркімнің қауіпсіздік пен тазалықталаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін неңдей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар» екендігі айқын бекітілген.

1 тақырып. Еңбек шартына түсінік, оның маңызы.

Жұмысшылар мен қызметшілердің еңбек құқын заң жүзіңде реттеп отыру қажет. Мұнсыз олардың көкейкесті мүдделерін қорғау мүмкін емес. Олай болса, біз құқықтық ұйымдастыру шараларының негізгі түрі еңбек шарты арқылы осы міндеттерді іске асыра аламыз.

Жеке еңбек шарты — қызметкер  мен жүмыс берушінің ара-сында  жазбаша нысанда жасалатын екіжакты келісім, бұл келісім бойынша  қызметкер жұмыс берушінің актісін  орын-дай отырып, белгілі бір мамандық, біліктілік немесе лауазым бойынша жұмысты орындауға міндеттенеді, ал жұмыс беруші кызметкерге жалакысын және заңдар мен тараптардың келісімінде көзделген өзге де ақшалай төлемдерді уақытында және толық көлемінде төлеуге, еңбек туралы заңдар мен ұжым-дық шартта көзделген еңбек жағдайларын камтамасыз етуге міндеттенеді.

Еңбек шартымен қатар қазір нарықтық экономикаға көшу-ге байланысты занда «контракт» ұғымы пайда болды. «Кон-тракт» ұғымы еңбек қатынастарында арнайы мағынада қолда-нылады. Қолданылып жүрген еңбек заңдарында контракт еңбек шартының ерекше бір түрі ретінде аталғанымен оның мазмұ-ны мен құрамы еңбек шартымен сабақтасып жатыр.

Контрактының еңбек шартынан айырмашылығы мынада:

* контрактының талаптарын тараптардың  өздері белгілейді және онда  нақты жеңілдіктер мен артықшылықтар белгіленуі мүмкін;

* контрактыда еңбек зандарында  белгіленбеген шаралар қолданылуы  мүмкін, мысалы, еңбекке ақы төлеу, жұмыс уақытының режимі, демалыстың ұзақтығы және т.б.

Еңбекші бір кәсіпорынмен еңбек шартын (контрактісін) жасасқан күннен бастап ол сол кәсіпорынның еңбек ұжымы-на мүше болады, әрі оның ішкі еңбек тәртібі ережелеріне ба-ғынады. Осынысымен, еңбек шарты басқа азаматтық құқығын-да қолданылатын шарттардан ажыратылады.

Еңбек шартының заңдық маңызы өте зор:

1) ол елімізде еңбек ресурстарын  тиімді пайдаланудың, тұрақ-тандырудың және тартудың ең негізгі құқықтық нысаны;

2) ол еңбекшілердің еңбек құқығын  жүзеге асырудың негізгі нысаны;

3) еңбек шарты еңбек қатынастарының  пайда болуына негіз болатын  заңды маңызы бар факті;

4) еңбек шарты өзінің тараптары  үшін қажетті еңбек құқықтары  мен міндеттерін тудырушы негіз;

5) еңбек шарты арқылы еңбекші  белгілі бір кәсіпорынның еңбек ұжымына мүше бола алады;

6) еңбек шарты жеке еңбек келісімі болғандықтан ол еңбеккердің жеке басын заңсыз еңбек жағдайларынан қорғайды.

2 тақырып. Еңбек шартының тараптары.

Еңбек шартының бір жағы, белгілі жасқа толған және еңбек шартын жасауға талап қылған азамат та, екінші жағы жұмыс беруші немесе кәсіпорын әкімшілігі. Бірақ осы еңбек қаты-настары пайда болу үшін тараптардың (жақтардың) белгілі заң-ды қасиеттері болу керек. Бұл заңды қасиеттер мынандай эле-менттерден тұрады: еңбекке құқықтық қабілеттілік; тараптар-дың құқықтары мен міндеттерін жүзеге асырудың кепілдіктері; еңбек шартындағы міндеттерді орындау жауапкершілігі;

Еңбекке құқықтық қабілеттілік деп еңбек шартындағы та-раптардың құқықтар мен міндеттерге ие болу қабілеттілігін айтады. Еңбекке құқықтық қабілеттіліктің негізгі өлшемдері (белгілері) мыналар: жас өлшемі (возрастной); ерік (жігер) өлшемі (волевой); әлеуметтік өлшем.

Еңбек заңдарында жеке еңбек шартын 16 жасқа толған адам-дармен жасасуға жол берілген. 14 немесе 15 жастағы  жасөспіріммен шарт жасасу жөнінде келіссөзден кейін жұмыс беруші одан ата-анасының (асыраушысының, қамқоршысы-ның) біреуінің жазбаша түрдегі келісімін (өтінішін) және олар-дын шартқа қол қоюын талап етуге міндетті.

Ата-анасы әзінің әтінішінде:

— жасәспірімнің жалпы білім беретін оқу орнын тастап кету себебін, егер бітірген болса, онда қашан, қайда бітіргенін;

— жасөспірім таңдап алған жұмыстың оның денсаулығына, дәрігердің еңбек  нұсқамасына және оның жеке басының  мүдделеріне, қызығушылықтары мен  әдеттеріне сәйкес келетінін көрсетуге міндетті.

Өтініште жасөспірімнің таңдаған жұмысын атқаруына кедергі келтіретін қандай да болмасын себеп болған жағдайда жұмыс беруші шарт жасасудан бас тартуға тиіс.

14-16 жастағы кәмелетке толмағандар  еңбек жасына неме-се азаматтық  кәмелетке толмаған адамдардың  еңбек етуге құқығы субъектілігі мен мазмұны жағынан бірдей еңбек ету кұқығы субъектілігіне ие болады. Сондықтан шарт жасасу кезінде осындай кәмелетке толмағандардың ата-анасының біреуінің (қорғаншысы, қамқоршысы) келісімі болуын олар-дың еңбек етуге құқығы субъектілігін танудың косымша ар-наулы талабы деп түсінуге болмайды.

Ата-ананың (қорғаншының, қамқоршының) біреуінің 14 немесе 15 жасар жасөспіріммен шарт жасасуға берген келісімі олардың нақты жұмыс берушімен жасалатын еңбек етуге құқықтық қатынастарының заңдылық құрамының қажетті элементі болып табылады. Жасөспіріммен шарт жасасуға әзінің келісімін білдіре отырып ата-ана (қамқоршы, қорғаншы) оны осы ұйымдағы еңбек жағдайына қабілетті деп таниды және осы-ған байланысты жұмыс беруші тарапынан еңбек шартында келісілген еңбекақы және еңбек жағдайы жөніндегі кепіл-діктердің сақталуын бақылай алады.

Жұмыс беруші жұмысқа жаңадан келген жас қызмет-керлерді ішкі еңбек тәртібінің ережелерімен егжей-тегжейлі таныстыруға, техника, өрт қауіпсіздігі жөнінде  жан-жақты нұсқау беруге, жасөспірімдерді дербес жұмысқа олар жұмыс-тың қауіпсіз тәсілдерін игергеннен және жеке басын қорғау құралдарымен қамтамасыз еткеннен кейін ғана жібереді.

Еңбек жағдайы зиянды және қауіпті  өндірістерде, кәсіп-терде, мамандықтар мен жұмыстарда, сондай-ақ ауыр заттар-ды қолмен көтерумен және жылжытумен байланысты жұмыс-тарда заңдарға сәйкес 18 жасқа толмаған адамдардың еңбегін пайдалануға жол берілмейді («Еңбек қорғау туралы» Заңның 17-бабы).

Тек ерекше жағдайларда ата-анасының немесе қамқоршы-сының, қорғаншысының  келісімімен орта білім алған  не жал-пы білім беретін оқу орнын  тастап кеткен 15 жасқа толған жасөспірімдермен еңбек шарты жасалады. Сондай-ақ ата-ана-сының бірінің (қорғаншысының, қамқоршысының) келісімі-мен жеке еңбек шарты оқудан бос уақытында денсаулығына зиян келтірмейтін және оқу процесін бұзбайтын жұмысты орындау үшін 14 жасқатолған окушымен жасалуы мүмкін.

Еңбекке құқықтық кабілеттілігі бар  барлық азаматтардың тең құкылығын  оның әлеуметтік өлшемі дейді. Қолданылып жүрген еңбек заңдарында еңбек етуге  құқылы барлық азамат-тар үшін мамандық тандауда, кәсіпке үйренуде тең мүмкін-діктер белгіленген. Жұмысқа алу кезінде жынысына, нәсіліне, ұлтына және дінге көзқарасына қарап, азаматтардың кұқықта-рына қандай да болсын тікелей немесе жанамалап шек қоюшы-лыққа, не болмаса тікелей немесе жанамалап артықшылықтар белгілеуге жол берілмейді.

Жұмыс берушіге кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар, ша-руашылықтар, кооперативтер, фермерлер және тағы басқа заң-ды тұлғалар жатады. Бұлардың еңбекке құқықтық қабілеттілігі мемлекеттік тіркеуден өткен кезден бастап пайда болады.

Дербес мүлкі бар, сол мүлікпен өзінің атынан мүліктік кұқықтарға және мүліктік емес өзіндік құқықтарға ие болатын және сол мүлікпен міндеттемелерін атқара алатын, сотта, төрелік сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заң-ды тұлға деп танылады. Заңды тұлғалардың түрлері олар пай-даланатын меншік түрлеріне қарай мемлекеттік кәсіпорын, мемлекеттік бюджеттегі кәсіпорын, басқа қаражат есебінен қаржыландырылатын және өз алдына сметасы бар мемлекеттік, қоғамдық ұйымдар мен олардың бірлестіктері болып бөлінеді.

Коммерциялық ұйым болып табылатын  занды тұлға кәсіпорын, шаруашылық серіктестік, өндірістік кооператив түрінде кұры-луы мүмкін. Коммерциялық ұйым емес болып табылатын заң-ды тұлға мекеме, коғамдық бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік түрінде және занда көзделген өзге де түрде құрылуы мүмкін.

3 тақырып. Жеке еңбек шартының  мерзімі.

Жеке еңбек шарты қолданылу  мерзіміне қарай:

— белгісіз мерзімге;

— белгілі бір мерзімге;

— белгілі бір жүмысты орындау уақытына немесе жұмыста уақытша болмаған қызметкерді ауыстыру уақытына жасалуы мүмкін.

Шарттың нақты мерзімі қызметкер мен жұмыс берушінің келісімі бойынша белгіленеді.

Белгілі мерзімге жасалған шарт белгісіз мерзімге жасалған шарттан тараптар үшін шарт мерзімі біткен кезде қандай да болмасын себептерді көрсетпестен еңбек қатынастарын тоқта-ту мүмкіндігімен ерекшеленеді.