Экология құқығының түсінігі, пәні және әдістері

10) қоршаған ортаны қорғау  жөніндегі мемлекеттік органдар  қызметінің өзара әрекеттестігі, үйлесімділігі мен жариялылығы;

11) табиғат пайдаланушыларды  қоршаған ортаны ластауды болдырмауға, азайтуға және оны жоюға, қалдықтарды  кемітуге ынталандыру;

12) экологиялық ақпараттың  қолжетімділігі;

13) табиғи ресурстарды  пайдалану мен қоршаған ортаға  әсер ету кезінде ұлттық мүдделерді  қамтамасыз ету;

14) Қазақстан Республикасы  экологиялық заңнамасының халықаралық  құқық принциптерімен және нормаларымен  үйлесуі;

15) жоспарланып отырған  шаруашылық және өзге де қызметтің  экологиялық қауіптілігі презумпциясы  және оны жүзеге асыру туралы  шешімдер қабылдаған кезде қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына әсерін бағалау міндеттілігі болып табылады.         

Экология құқығының жүйесі әдістемелік жағынан екіге бөлінеді: жалпы бөлім және ерекше бөлім.         

Экологиялық құқықтың жалпы бөлімінде экологиялық құқықтың мәселелері, табиғи ресурстардың жағдайын көрсететін қоғамдық қатынастар және бүкіл табиғат ресурстарына мемлекеттің меншік құқығы туралы мәселелер қаралады.

Жалпы бөлім:

1. Экологиялық құқықтың  түсінігі, мәні және әдістері.

2. Экологиялық құқықтың  қайнар көздері.

3. Табиғат объектілеріне  меншік құқығы және оларды  пайдалану құқығы.

4. Қоршаған ортаны қорғау  саласындағы мемлекеттік басқару.

5. Қоршаған ортаны қорғау  саласындағы мемлекеттік бақылау  және экологиялық сараптама.

6. Экологиялық заңнаманы  бұзғаны үшін жауапкершіліктер. Ал ерекше бөлімде табиғи ресурстарды  қорғау және пайдаланудың мемлекеттік-құқықтық  механизмі және табиғат объектілерінің  жеке жағдайлары қаралады.

Ерекше бөлім:

1. Жердің және жер қойнауының  құқықтық режимі.

2. Судың құқықтық режимі.

3. Орманның құқықтық режимі.

4. Жануарлар дүниесін  пайдалану мен қорғаудың құқықтық  режимі.

5. Атмосфералық ауаны  құқықтық қорғау.

6. Ерекше қорғалатын табиғи  объектілердің құқықтық режимі.

7. Қоршаған ортаны халықаралық-құқықтық  қорғау.

 

 

 

 

2.Экологиялық құқықтың қайнар көздерінің түсінігі және классификациясы

Қазақстан Республикасы экология құқықтарының қайнар көздеріне – айналадағы табиғи ортаны қорғау, оны пайдалану, сапасын арттыру және табиғи ресурстар жөніндегі қоғамдық қатынастарды реттейтін нормативтік актілер жатады.

Кейбір нормативтік актілер экологиялық заңдардың құрамына кірмеуі де мүмкін. Мысалы: Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі – экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауаптылықтарды реттейтін нормалардан тұрады, сондықтан ол экологиялық құқықтың қайнар көзіне жатады, бірақ экологиялық заңдылықтардың құрамына кірмейді, өйткені қылмыстық заңдардың құрамына кіреді, сол сияқты Азаматтық кодекс, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстері де экология құқығының қайнар көздеріне жатады, бірақ экологиялық заңдардың құрамына кірмейді. Сондықтан «Экологиялық құқықтың қайнар көздері» деген ұғым «Экологиялық заңдар» деген ұғымнан кең.    

Экология құқықтарының қайнар көздері белгілері бойынша үшке бөлінеді:

1.     кешенді

2.     ресурстық

3.     әлеуметтік - экологиялық    

Экология құқықтарының кешенді қайнар көздеріне нормативтік актілер жатады, егер құқықтық реттеудің объектісіне бүкіл табиғи ресурстар мен табиғи орта жатса, оған Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексін жатқызуға болады.    

Экология құқықтарының ресурстық қайнар көздеріне нормативтік актілер, егер құқықтық реттеудің объектісіне жеке табиғи ресурстар жататын болса, мұнда Жер кодексі, Су кодексі, Орман кодексі және т.б. жатады.   

Экология құқықтарының әлеуметтік–экологиялық қайнар көздеріне адамдардың өмір сүруіне қолайлы ортаны қамтамасыз етуге бағытталған факторлар жатады. Оған «Қазақстан Республикасында халық денсаулығын сақтау туралы», «Семей облысындағы ядролық полигон туралы» заңдарды жатқызуға болады.       

1) Экология құқықтарының  ең негізгі қайнар көзіне Қазақстан  Республикасының Конституциясы  жатады.         

2) Экология құқықтарының қайнар көзіне  Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі жатады. Бұл заң қазіргі және болашақ ұрпақтың мүдделерін көздеп, айналадағы табиғи ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілеуге және адам қызметінің осы табиғи ортаға зиянды ықпал жасауына жол бермеу шараларына бағытталған.      

3)Экология құқықтарының  қайнар көздеріне министрліктер  мен ведомстволардың нормативтік  – құқықтық актілері жатады. Министрліктер  мен ведомстволардың актілері  салалық басқаруды жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасының Конституциясы – экология құқығының негізгі  қайнар көзі

 Қазақстан Республикасы  Конституциясы – экология құқықтарының  негізгі қайнар көзі болып  табылады, себебі табиғатты қорғау  және табиғи ресурстарды пайдалану  туралы қоғамдық қатынастарды  реттейтін мемлекеттің құқықтық  негізін қалайды. Басқа барлық  заңдар мен заңдық актілер  Конституцияның нормаларының ішінде  экологиялық құқыққа қатысты  нормаларды бөліп қарауға болады:

1. ұйымдық – басқарушылық.

2. экономикалық.

3. әлеуметтік.    

1.Ұйымдық басқарушылық  нормаларға айналадағы табиғи  ортаны қорғау жағдайында мемлекеттің  және лауазымды адамдардың мақсаттары  туралы нормалар кіреді. Конституциялық  нормалардың осы тобына Президенттің, Парламенттің, үкіметтің жергілікті  өкімет органдарының міндеттерін  реттейтін нормалар айналадағы  табиғи ортаны қорғауды құқықтық  реттеудің керек екендігін көрсетеді. Мысалы: Қазақстан Республикасы  Конституциясының 31 бабында «мемлекет  адамдардың өмір сүруі мен  денсаулығына қолайлы айналадағы  ортаны қорғауды мақсат етіп  қояды» делінген. 61 бапта- Парламенттің  «айналадағы ортаны қорғауға  байланысты қоғамдық қатынастарды  реттейтін» заңдар шығаруға хақылы  екендігі көрсетілген.     

2.Экономикалық нормаларға  Қазақстан Республикасының табиғи  ресурстарға меншік құқықтармен  реттейтін нормаларды жатқызуға  болады. ҚР Конституциясының 6 бабының 3 тармағында : «Жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар  дүниесі, басқа да табиғи ресурстар  мемлекет меншігінде болады. Жер,сондай-ақ  заңда белгіленген негіздерде, шарттарда  жеке меншікте де болуы мүмкін. Сонымен бірге Конституцияда  «меншікке, оның ішінде мұрагерлік  құқығына заңмен кепілдік берілетін»  нормалардан да тұрады. (26 баптың 2 тармағы)     

3.Әлеуметтік нормаларға  Қазақстан Республикасының Конституциясының 38 бабында көрсетілген «Қазақстан  Республикасының азаматтары табиғатты  сақтауға және табиғат байлықтарына  ұқыпты қарауға міндетті» делінген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.1.  ҚР-ның Экологиялық Кодексінің жалпы сипаттамасы

 Қазақстан Республикасының 2007 жылы 7 қаңтарда қабылданған Экологиялық  кодесі екі бөлімнен тұрады: жалпы  және ерекше. Оның құрылымына 9 бөлім, 47 тарау, 326 баптар кіреді..

Жалпы бөлім:        

1-бөлім. Жалпы ережелер.        

1-тарау. Негізгі ережелер (1-12 баптар).   

2-тарау. Жеке тұлғалардың, қоғамдық бірлестіктердің және  жергілікті өзін-өзі басқару органдарының  құқықтары мен міндеттерi (13-15 баптар).       

3-тарау. Мемлекеттік органдардың  қоршаған ортаны қорғау және  табиғат пайдалану саласындағы  құзыретi (16-20 баптар).     

2-Бөлім. қоршаған ортаны  қорғау саласындағы қызметтi лицензиялау, экологиялық нормалау, қоршаған  ортаны қорғау саласындағы техникалық  реттеу, қоршаған ортаға әсердi бағалау, экологиялық сараптама, экологиялық  рұқсаттар, экологиялық аудит (21 бап).       

4-тарау. Экологиялық нормалау (22-29 баптар).        

5-тарау. Қоршаған ортаны  қорғау саласындағы техникалық  реттеу (30-34 баптар).       

6-тарау. Қоршаған ортаға  әсерді бағалау (35-44 баптар).       

7-тарау. Экологиялық сараптама (45-67 баптар).       

8-тарау. Экологиялық рұқсаттар (68-79 баптар).       

9-тарау. Экологиялық аудит (80-94 баптар).      

3-Бөлім. Қоршаған ортаны  қорғауды және табиғат пайдалануды  экономикалық реттеу      

10-тарау. Қоршаған ортаны  қорғауды және табиғат пайдалануды  экономикалық реттеу тетіктерi (95-107 баптар).       

11-тарау. Қоршаған ортаға  келтірілген залалды экономикалық  бағалау (108-110 баптар).        

4-Бөлім. Экологиялық бақылау 

12-тарау. Қоршаған ортаны  қорғау, табиғи ресурстарды қорғау, молықтыру мен пайдалану саласындағы  мемлекеттік бақылау (111-118 баптар).

13-тарау. Инспекторлық экологиялық  тексерулер(119-127 баптар).

14-тарау. Өндірістік экологиялық  бақылау (128-134 баптар).

15-тарау. Қоғамдық экологиялық  бақылау (135-136 баптар).

5-Бөлім. Экологиялық мониторинг  пен кадастрлар 

16-тарау. Қоршаған орта  мен табиғи ресурстар мониторингi (137-146 баптар).

17-тарау. Қоршаған оpтaның  ластану учаскелерін мемлекеттік  есепке алу (147-148 баптар).

18-тарау. Табиғи ресурстардың  мемлекеттік кадастрлары (149-151 баптар).

19-тарау. Өндіріс пен тұтыну  қалдықтарының мемлекеттік Кадастры (152-155 баптар).

20-тарау. Зиянды зaттapды, радиоактивті  қалдықтарды көму мен сарқынды  суларды жер қойнауына ағызудың  мемлекеттік кадастры (156-158 баптар).

21-тарау. Экологиялық ақпарат(159-167 баптар).

22-тарау. Табиғат пайдаланушыларды  және қоршаған ортаны ластау  көздерін есепке алу (168-172 баптар).

6-Бөлім. Төтенше экологиялық  жағдай және экологиялық зілзала  аймақтары 

23-тарау. Жекелеген аумақтарды  төтенше экологиялық жағдай немесе  экологиялық зілзала аймақтары  деп жариялау ұғымы және тәртібi (173-175 баптар).

24-тарау. Төтенше экологиялық  жағдай және экологиялық зілзала  аймақтарындағы құқықтық реттеудің  ерекшеліктерi (176-180 баптар).

7-Бөлім. Қоршаған ортаны  қорғау саласындағы экологиялық  білім беру мен ағарту, ғылыми  зерттеулер және халықаралықынтымақтастық 

25-тарау. Экологиялық білім  беру мен ағарту, мамандардың  біліктілігін арттыру (181-184 баптар).

26-тарау. Экологиялық ғылыми  зерттеулер (185-187 баптар).

27-тарау. Қазақстан республикасының  қоршаған ортаны қорғау және  табиғат пайдалану саласындағы  халықаралық ынтымақтастығы (188-193 баптар).

ЕРЕКШЕ БӨЛІМ:

8-Бөлім. Шаруашылық және  өзге де қызметті жүзеге асыру  кезіндегі экологиялық талаптар 

28-тарау. Экологиялық талаптар  туралы жалпы ережелер (194-197 баптар).

29-тарау. Шаруашылық және  өзге де қызметке қойылатын  жалпы экологиялық талаптар (198-199 баптар).

30-тарау. Шаруашылық және  өзге де қызмет түрлері бойынша  экологиялық талаптар (200-207 баптар).

31-тарау. Жерді пайдалану  кезіндегі экологиялық талаптар(208-217 баптар).

32-тарау. Жер қойнауын  пайдалану кезіндегі экологиялық  талаптар (218-223 баптар).

33-тарау. Суды пайдалану  кезіндегі экологиялық талаптар (224-225 баптар).

34-тарау. Ормандарды және  өзге де өсімдіктерді пайдалану  кезіндегі экологиялық талаптар (226-235 баптар).

35-тарау. Жануарлар дүниесін  пайдалану кезіндегі экологиялық  талаптар (236-248 баптар).

36-тарау. Жануарлардың сирек  кездесетін және құрып кету  қаупі төнген түрлерін қорғау, өсімін молайту, еріксіз және  жартылай ерікті жағдайда өсіріп-өндіру, шектеулі шаруашылық тұрғыда  пайдалану жөніндегі экологиялық  талаптар (249-252 баптар).

37-тарау. Ерекше қорғалатын  табиғи аумақтардағы экологиялық  талаптар (253-255 баптар).

38-тарау. Каспий теңізінің  солтүстік бөлігіндегі мемлекеттік  қорық аймағында шаруашылық және  өзге де қызметті жүзеге асырукезіндегі  экологиялық талаптар (256-269 баптар).

39-тарау. Радиациялық материалдарды, атом энергиясын пайдалануға  және радиациялық қауіпсіздікті  қамтамасыз етугеқойылатын экологиялық  талаптар (270-279 баптар).

40-тарау. Ықтимал қауіпті  химиялық және биологиялық заттарды, генетикалық түрлендірілген өнімдер  мен организмдердіөндіру және  оларды пайдалану кезіндегі экологиялық  талаптар(280-282 баптар).

41-тарау. Өндіріс және  тұтыну қалдықтарына меншік құқығын  анықтау кезіндегі экологиялық  талаптар (283-285 баптар). 

42-тарау. Өндіріс және  тұтыну қалдықтарымен жұмыс істеу  кезіндегі экологиялық талаптар (286-297 баптар).

43-тарау. Қалдықтарды көму  полигондарына және ұзақ мерзімді  сақтау қоймаларына қойылатын  экологиялық талаптар (298-306 баптар).

44-тарау. Радиоактивті қалдықтарды  сақтау және көму пункттеріне  қойылатын экологиялық талаптар (307-309 баптар).

45-тарау. Парниктік газдардың  эмиссиясы мен сіңірілуі саласындағы  қызметті мемлекеттік реттеу (310-318 баптар).

9-Бөлім. Экологиялық құқық  бұзушылықтар үшін жауапкершілік  және экологиялық дауларды шешу 

46-тарау. Экологиялық құқық  бұзушылықтар үшін жауапкершілік  және экологиялық дауларды шешу (319-323 баптар).

47-тарау. Қорытынды және  өтпелі ережелер (324-326 баптар).  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2.  Экологиялық қатынастарды реттейтін өзге нормативтік актілер

 Қазақстан Республикасының  экологиялық заңнама жүйесі Конституцияда  айтылған негізгі идеялардың  мазмұнынан дамиды. Оның негізінде  республикада аса маңызды табиғат  қорғау заңдары мен табиғат  ресурстарының кодестері қабылданды.     Негізгі салалық заң актісі 2003 жылғы 20 маусымда қабылданған Қазақстан Республикасының Жер кодексі болып табылады. Кодекс 5 бөлімнен, 21 тараудан, 170 баптан тұрады.    1 бөлімде - "Негізгі ережелер" жер заңының мақсаттары мен міндеттері, принциптері жердің құрамы мен аймақтарға бөлу, жер салығы мен жалдау ақысы, сондай-ақ жер қатынастарын реттеу саласындағы мемлекеттік органдардың құзыреті қарастырылады.    Заңда 2-бөлім "Жерге меншік құқығы, жер пайдалану құқығы және жерге өзге де заттық құқықтар" ерекше орын алады, ол жерді пайдалану және жерге меншік мәселелерінің кең ауқымын реттейді. 3-бөлімде "Жер санаттарында" жердің қәзіргі жеті санаттарын құқықтық реттеу беріледі. Жерді қорғаудың тәртібі мен шарттары, мемлекеттік жер бақылауын жүргізу, жерге орналастыру, мониторинг және жер кадастры, олардың мақсаты мен қызметін ұйымдастыру - 4 бөлімде көзделген. 5-бөлімде "Жер заңдарының орындалуын қамтамасыз ету және қорытынды ережелерде" жеке меншік құқығын және жер пайдалану құқығын қорғаудың негіздері мен шарттары, жер заңын бұзғаны үшін жауапкершілік шараларын қолдану, сондай-ақ осы кодекстің күшіне ену тәртібі қарастырылады.     1996 жылғы 27 қаңтарда ҚР Президенті "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" Жарлыққа қол қойды. Жарлықта жер қойнауын пайдалану және жер қойнауын қорғау жөніндегі қатынастарды реттеудің жалпы шарттары мазмұндалады.     Қазақстан Республикасының Парламенті 2003 жылғы 8 шілдеде Орман кодексін қабылдады. Оның құрылымына 9 бөлім, 20 тарау, 118 бап жатады. Орман кодексінің осы редакциясының мазмұны қазіргі практика талаптары мен Қазақстанның осы заманғы экономикалық шынайлықтарына сай келеді.    Экологиялық құқықтың елеулі көздерінің бірі 2003 жылғы 9 шілдеде ҚР Парламенті қабылдаған Қазақстан Республикасының Су кодексі. Ол 11-бөлімнен, 32 тараудан, 146 баптан тұрады. Сонымен бірге, бұл заң актісі су қатынастарын реттеуде елеулі рол атқарады.     2004 жылғы 9 маусымда Қазақстан Республикасының Парламенті "Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы" Заң қабылдады. Ол 11-бөлімнен, 61 баптан тұрады. Бұл заңның реттеу нысаны табиғи еркіндік жай-күйінде болатын жануарлар дүниесін қорғау мен пайдалану саласындағы қоғамдық қатынастар болып табылады.     1997 жылғы 15 шілдеде "Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы" заң қабылданды. Ол 24 тараудан, 88 баптан тұрады. Осы заң ерекше қорғалатын табиғи аумақтар қызметінің құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және ұйымдық негіздерін белгілейді.     Негізгі экологиялық заңдардың мазмұнына сәйкес және оларды орындау үшін атқарушы биліктің органдары экологиялық қатынастарды реттеуге бағытталған заңға тәуелді актілер қабылдады. Бұл актілер де табиғаттың жекелеген объектілері бойынша топтастырылады немесе барлық қоршаған ортаға қатысты болады. Заңға тәуелді актілер жүйесіне ҚР Үкіметінің қаулылары ерекше орын алады.Бұл актілермен табиғатты қорғау мен табиғи ресрустарды пайдалану мәселелері бойынша субъектілер тәртібінің жалпы шарттары, ережелері белгіленеді. Министрліктер мен ведомостволар да заңға тәуелді актілерді бұйрықтар, нұсқамалықтар шығарады, олар белгілі бір министрліктердің шектерінде қолданылады және көрсетілетін министрліктермен қатынаста болады. Мысал ретінде Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің қоршаған ортаны ластаумен келтірілген залалды есептеу тәртібі жөніндегі Әдістемелік ұысынымдарды атауға болады.