Экономиканың қаржы секторын мемлекеттік басқару

Комитеттің функциялары мен құқықтары:

 Комитет заңнамада  белгiленген тәртiппен мыналарды  жүзеге асырады: 
      1) мемлекеттiк саясатты iске асыруды қамтамасыз ететiн функциялар: 
      - Қазақстан Республикасы салық төлеушiлерiнiң мемлекеттік тiзiлiмiн жүргізу; 
      - салық төлеушiлердi, салық салу объектілерiн және салық салуға байланысты объектiлердi есепке алудың бiрыңғай жүйесiн әзiрлеу және жүргiзу; 
      - салық заңнамасының орындалуын бақылауды жүзеге асыру бойынша орталық және жергілікті мемлекеттiк органдармен өзара iс-қимыл жасау; 
      - этил спиртiнiң, алкоголь өнiмдерiнiң және темекi өнiмдерiнiң өндiрiлуi және айналымы саласында есепке алу мен есептілікті ұйымдастыру; 
      - салық төлеушiлердiң қаржы-шаруашылық қызметiне, мұнай өнiмдерiн өндірушілердiң, мұнайды жеткiзушілердiң және мұнай өнiмдерiн базалардан сатуды жүзеге асыратын тұлғалардың, сондай-ақ темекi өнiмдерiн өндiретін тұлғалардың қызметіне мониторинг; 
      - өз құзыретi шегiнде салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндетті төлемдердiң түсуi мәселелерi бойынша, сондай-ақ акцизделетiн өнiмнің өндiрiсi мен айналымы саласында халықаралық ұйымдармен өзара iс-қимыл жасау және ынтымақтастық; 
    - "Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасының Кодексiнде (Салық кодексiнде) белгiленген тәртіппен салықтардың, өсiмақы мен айыптар есептелген сомасы бөлігінде, сондай-ақ салық қызметi органдары лауазымды тұлғаларының әрекетi (әрекетсiздiгi) бөлiгiнде салықтық тексерулердiң кесiмдерi бойынша хабарламаларға заңды және жеке тұлғалардың шағымдарын қарау; 
     - салықтық құқық бұзушылықтарға қарсы күрес мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының халықаралық мiндеттемелерiн орындау; 
 2) Бақылау-қадағалаушылық функциялары:

       - салық және бюджетке төленетін басқа да мiндетті төлемдердiң түсуiнiң толықтығын көздейтiн заңнаманың сақталуын бақылауды; 
      - нормативтiк құқықтық кесiмдерде белгiленген құзыретi шегінде салықтық емес төлемдердiң түсуiн бақылауды (мемлекеттiк кәсiпорындар пайдасының үлесiнен, мемлекеттiк меншiк болып табылатын акциялардың пакеттерiне дивидендтерден, "Байқоңыр" кешенiн пайдаланғаны үшін жалгерлiк төлемнен, республикалық мемлекеттiк мүлiктi жалға беруден және сатудан, мемлекеттiк меншiк объектілерiн жекешелендiруден түсетiн түсiмдерден, капиталмен жасалған операциялардан алынатын түсiмдерден басқа); 
      - қолданылып жүрген заңнамаға сәйкес таңбалауға жататын акцизделетiн өнiмдер бойынша акциздiк алым маркiлерiнің сақталуын, сатып алынуын және есепке алынуын, сондай-ақ есепке алу-бақылау маркiлерiнiң жасалуын, сақталуын, сатып алынуын және есепке алынуын бақылауды; 
       -  өз құзыретi шегінде нормативтiк құқықтық кесiмдердiң сақталуын бақылауды; 
       - мұнай өнiмдерiнiң айналымына мұнай өнiмдерiнің өндiрiсi және айналымы бойынша iлеспе жүкқұжаттар мен декларациялар арқылы бақылауды.[26,15]

      Салық органдарына салық төлеушілердің  міндетті зейнетақы төлемдерін және салықытық міндеттемелерін уақытылы және толық түрде төлеулерін қамтамасыз ету тапсырмалары жүктеледі.

      Салықтық тексеру – салық органдарының салық міндеттемелерінің жүзеге асуын тексеру.                                     

 Салықтық тексерулер келесідей түрлерге бөлінеді:

1) құжаттық тексеру; 2) рейдтік тексеру.

Құжаттық тексерулер мынадай түрлерге бөлінеді:

1) кешенді тексеру  – салықтардың  және басқа  да бюджетке төленетін міндетті  төлемдердің барлық түрлері бойынша  салықтық міндеттемелердің орындалуын  тексеру; 

2) мазмұндық тексеру  - салықтардың  және басқа да  бюджетке төленетін міндетті төлемдердің жекелеген түрлері бойынша салықтық міндеттемелердің орындалуын тексеру;

3) қарсы тексеру  - салықтық  тексеру барысында салық органына  үшінші тұлғаларға байланысты  салық төлеушінің орындаған операцияларын  салықтық есепте дұрыс көрсетілуі туралы ақпарат қажет болған жағдайда аталған тұлғаларды тексеру.

      Рейдтік тексеру бұл салық қызметі органдарымен заңнамалардың жекелеген талаптарын сақту мәселелері бойынша жекелеген салық төлеушілерге байланысты жүргізіледі.

     Салықтық тексеру аяқталуымен салық органының лауазымды тұлғасы мыналарды көрсете отыра салықтық тексеру актісі толтырылады:

1) салықытық тексеру  орнын, акт толтыру күнін; 

2) тексеру түрін;

3) тексеруді жүргізген  салық органының лауазымды тұлғасының  қызметін, тегін,  аты, және әкесінің атын;

4) салық төлеушінің  тегін, атын, әкесінің атын немесе  толық атауын;

5) салық төлеушінің  банктік реквизиттерінің және  регистрациялық нөмірінің орналасқан  жерін; 

6) салық төлеушінің  салықтық және бухгалтерлік есептілікті  және салықты төлеуді жүргізуге жауапты басшысының және лауазымды тұлғаларының тектерін, аттарын және әкесінің аттарын;

7) алдыңғы тексеру  туралы мәліметтерді;

8) салық органдарына  табыс етілген құжаттар жайлы  жалпы мәліметтерді; 9) заңнамаға  нұсқау жасай отырып салықтық құқық бұзушылықты нақтырақ сипаттауды;

10) салықтық тексерулер  нәтижелерін.

       Салықтық тексеру аяқталысымен салық органы салықтық тексеру актісінде көрсетілген нәтижелер негізінде хабарлама хат жазып беріледі, ол салықтық тексеру актісін тіркеумен қатар орындалады.

       Салық төлеуші хабарлама хатты ала салысымен онда көрсетілген есептелген сомалар, айыппұлдар және өсімпұлдар бойынша міндеттемелерін бекітілген уақыт аралығында орындауға міндетті.

       Салықтық тексеру барысында салықтық заңнамаларды бұзушылық анықталмаса, салықтық тексеру нәтижелері бойынша хабарлама хат жазылмайды.[24,21]

2.2 Мемлекеттік қаржы жүйесіндегі бюджет

 

       Мемлекеттік  бюджет жүйесі ақша қаражаттарын  қайта бөлуді экономикалық өсімнің  сапасы мен нәтижесі арқылы анықтайды. Бюджет саласын жоғарлату факторларына әртүрлі көзқарастар бар. Ең негізгісі-қаржыландыру көлемі, екіншісі-бюджет қаржысын бөлу бағыттарын болжауды  негізге алу. Үшіншісі-«қаржылық технологизм» тұжырымдамасының іргесін қалайтын-қаржыны бөлу процедурасы болып табылады.

      Мемлекеттік  ресурстарды тиімсіз пайдалану  олардың нақты процедураларының, бюджет процесінің барлық сатыларының  бұрмалануына, бюджеттік қалыптасуы  мен орындалуына елеулі кедергілер  тудырады. Бұдан басқа да процедуралық  сұрақтардың шешілмеуі мемлекеттік меншіктің тиімсіз өкімі болып табылады. Акционерлеу және жекешелендіру кезінде, сондай-ақ бонкрот болғандығын ескеру және қаржылық сауықтыру шараларын жүргізу кезінде мемлекет қаржылық ысырапқа ұшырайды. Мемлекеттік қаржы ресурстарын тиімді пайдалану «тиімді ығыстардан» тәуелсіз,бұл дегеніміз жеке секторлардың экономикалық белсенділігінің төмендеуінен мемлекеттік шығыстардың  көбеюі мүмкін.

       «Қаржы  технологизімінің» тұғырнамасы  мынаған сүенеді: бюджет процесін  регламенттеу, бюджет саласындағы институттардың өзара іс-қимылының тәртібін анықтау процесі, олардың билік өкілеттігін үйлестіруі және жуапкершілігі болып табылады. Мемлекеттік қаржы ресурстарын жұмсау бағыттары мен көлемін бюджет процесінің жекелеген қатысушыларының жекелеген келісімдері нақты «ойын шарты» негізіндегі тиімді іс-әрекеттің стратегиясына жатқызуға болады.

         Қазақстан Республикасының бюджет  кодексі өз күшіне енгеннен  бері процедураны ретке келтіру  сұрақтары жүзеге асырылып,  мемлекеттік  қаржы жүйесінде оң үрдістерге қол жеткізілді.

         Қазіргі уақытта мемлекеттік  қаржыландырудың қандай бабы  басым екендігі туралы ешқандай  ортақ пікір жоқ. Индустриалды  дамыған елдер тәжірибесіне сүйене  отырып және Дж.М Кейнс ашқан  мультипликатор әсерін назарға ала отырып, тұрақты экономикалық өсім үшін біріншіден, әскери-өнеркәсіп кешенді инвестициялау қажет, ал ол ұлттық экоонмиканың дамуында өзіндік  локомотив» роліне шығады деп кейбір ғалымдар дәлелдейді.[8,41]

         Мемлекеттік қаражатты басқарудың  тиімділігін көтеруде, бюджеттік менеджменттің маңызды элементі-бақылаудың мәні зор. Бюджеттік кодекске сәйкес қаржылық бақылаудың үш нысаны белгіленеді-алдын ала, ағымдағы, болашақтағы. Бюджеттің атқарылуын бақылау процедурасын құрастыруда, әрбір нысанды бақылау ерекшелігін есепке алу қажет.

        Мемлекеттік қаржылық бақылау  жүйесін ішкі және сыртқы бақылауға  бөлу керек. Ішкі бақылау мемлекеттік  қаржылық басқару процесіне тікелей  қатысатын элементтер жүйесі, сыртқы  бақылау бұл атқарушы өкімет  жүйесінен тыс құрылған органдар тарапынан бақылау болып табылады. Мемлекеттік бақылау жүйесін құрудың негізгі, бақылайтын органдардың бағыныстылығын анықтау емес, мақсат бірлігінің қағидасы болуы керек. Мемлекет бюджет жүйесін жаңғырту үшін бюджет процесін жетілдіруі қажет. Мәселе бюджетті құрастыру процедурасы туралы ғана емес, сондай-ақ бюджеттің қабылдануы мен нәтижелі атқарылуы тетігі туралы болып отыр. Іс-жүзінде «қаржы технологизмінің» тұғырнамасын қолдану бюджет саласында келесідей маңызды қозғалыстар тудырады: халық мүдделерін қаржыландыру кезеңдеріне сәйкес тетіктерді құру, барлығына түсінікті бюджет процедурасын қолдану арқылы елдің бюджет жүйесінің барлық деңгейінде бюджет процесінің айқындығын қамтамасыз ету, мемлекеттік қаражатты мақсатсыз және тиімсіз жұмсауды төмендету, құқықты теңгеру және бюджеттік процеске барлық қатысушыларының жауапкершілігі. [9,87]

      Бюджет  қарапайым тілмен айтқанда мемлекет  үшін жұмыс істеп отырғандардың  игілігі. Ел бюджеті ұлттық  экономиканы басқарудың ең маңызды  құралы болып табылады. Кез-келген реформаны жүргізу және экономиканы дамыту орасан зор қаржыны талап етеді. Қазіргі кезде бюджет қоғам өмірінің барлық саласын қамтитын экономикалық реформаны жүргізуге мемлекеттің сыртқы және ішкі ресурстарын жасақтап әрішоғырландыруға қабілетті.

       Қазақстанда  бюджет жүйесін қалыптастыру  және оның әртүрлі деңгейлері  арасындағы қатынастарды жақсарту  үшін жұмыстар жасалып жатқанына  бірінші жыл емес. Негізінен бюджеттің  кіріс бөлігін қалыптастыру төменде  көрсетілген негізгі мақсаттарды  қаржыландыруға бағытталған мемлекеттің мүмкіншіліктерін анықтайтын күрделі процесс болып табылады:

• өндірістік-мәдени бағдарламаларды қаржыландыру
• өндірістік және әлеуметтік сфераны дамыту
• мемлекеттік басқару жәнебилік органдарын ұстауға жұмсалатын шығындар
• қорғанысқа жұмсалатын шығындар                     

  Қазақстан экономикасы нарықтық қарым-қатынастарға тайғақ кешілуі қиын жолдармен, бұралаң белестерден өтіп барып көшкені бәрімізге мәлім. Бүгінгі күні экономиканың өрлеп, әлеуметтік міндеттер дәйектілікпен шешеіліп жатқанына, халықтың нақты табыс деңгейінің өсіп, аймақтардың аяғына тұра бастағаны үшін облыстың басқару органдары, соның ішінде облыстық қаржы мекемелерінің жүргізген нәтижелі жұмыстары жеткілікті.

     Қай облыстың  бюджеті болмасын бюджет кірісін басқару процесі ең алдымен ҚР-ның «Бюджет жүйесі туралы», «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» және тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңдармен реттеледі. Бюджетке түсетін кірістер жобасын жасаудағы негізгі база есеп беру мәліметтері, төлемгерлер туралы мәліметтер және салықтық түсімдер сомасы болып табылады. Әртүрлі салықтық және салықтық емес түсімдердіаудару тәртібі, төлемдерді бюджетке төлеу уақыты олардың қалыптасу ерекшеліктерін есепке алу арқылы және бюджетке аударылатын төлемдердің көлеміне қарай анықталады. Осыған сәйкес кез келген облыстың қаржы басқармасының негізгі міндеті жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге жұмсалатын қаржының уақытылы және толық түсуін қамтамасыз ету болып табылады.[9,24]

 

[1- cурет]

2010 жылғы мемлекеттік  бюджеттің атқарылуы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ескертпе: http://www.minfin.kz сайтынан алынды.

 

Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше экономикалық нысандар — бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың екеуіде бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпымемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес бөледі.                                                                                        

       Бюджеттің түсімдері кірістер, бюджеттік кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер, сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал оның шығыстары шығындар, бюджеттік кредиттер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу болып табылады.               

       Кірістер мен шығыстардың құрамымен құрылымы нақты әлеуметтік-экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады.[10,54]

       Нарықтық қатынастарға көшкенге дейін КСРО-ның мемлекеттік бюджетінің кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша жинақтарына негізделіп келді. Ол бюджет кірістерінің жалпы сомасының 90% құрады және негізінен екі төлемнен — айналым салығы мен пайдадан алынатын төлемдерден тұрды. Бұл жүйе 1930 жылдан 1990 жылға дейін өмір сүрді. 1980 жылдары енгізілген өндірістік қорлар, еңбек ресурстары және басқалары үшін ақы түрінде пайдадан алынатын нормативті төлемдер қолданылып жүрген төлемдер жүйесін өзгертпеді және жеке кәсіпорындар қызметінің жеке-дара нәтижелеріне бағытталып отырды.