Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі

Кәсіби дипломаттардың төл мерекесіне айналған оны Қазақстан Республикасы дипломатиялық қызметінің күні ретінде – Сыртқы істер министрлігінің орталық аппаратының, еліміздің шетелдердегі дипломатиялық өкілдіктерінің қызметкерлері, сыртқы саясат ведомствосының ардагерлері мен отандық дипломатияның жұмысына қатысы бар барша жұрт 2007 жылы шілденің 2-сі күні бірінші рет атап өтті.

Он жеті жыл тарих үшін тым қысқа мерзім екені рас. Бірақ, әлемдік қауымдастыққа жаңадан қосылған, өз тізгінін өз қолына алып, жарқын болашаққа қарай қадам басқан мүлде жаңа, жас мемлекеттің сыртқы саясат ведомствосы үшін артта қалған он жеті жыл абыроймен асқан бір белес екені анық. Бірақ бұған қарап, қазақ дипломатиясының тарихы 17 жылмен ғана шектеледі екен деп ойлауға әсте болмас.

Төл дипломатияның тарихы Қазақ хандықтарынан тамыр алады.

Отандық дипломатияның дәстүрлері ғасырлар тереңінен тамыр тартатыны баршамызға мәлім. Ол Ұлы даланың тарихымен, ұлан-ғайыр кеңістігіндегі біздің мемлекеттілігімізбен тікелей байланысты. Біздің бабаларымыз жүргізген сарабдал сыртқы саясат болмаса, бүгінгі Қазақстан көлемі жағынан әлемнің тоғызыншы мемлекеті бола алмас еді.

Қазақ дипломатиясының тарихы ең бір қиын-қыстау замандарда да ұлттық бірлікті, тәуелсіздік пен аумақтық тұтастықты сақтап қалу міндеті маңдайларына жазылған Керей мен Жәнібектен Әбілқайыр, Абылай хандарға, одан беріде Бөкей хандығы мен Алашорда қайраткерлеріне дейін үздіксіз созылып жатыр.

Кеңестік заманда қазақ елінің сыртқы саясаты бүгінгідей дербес жүргізілмесе де, дипломатиялық дәстүр сабақтастығы жекелеген тұлғалардың қызметімен жалғасып жатты. Мәселен, қазақтың дара ұлдарының бірі Нәзір Төреқұлов 30-шы жылдары КСРО-ның Арабиядағы елшісі қызметін атқарды. Өкінішке қарай, ол да еліміздің маңдайалды азаматтарын қынадай қырған сталиндік зұлматтың құрбаны болды.

1944 жылдың басында КСРО  Жоғарғы Кеңесі одақтас республикаларға сыртқы байланыстарда өкілеттік беру туралы заң қабылдады. Осы заң іс жүзінде одақтас республикаларға сыртқы істерде сәл де болса, дербес іс-қимылдар жасауға жол ашқандай болды. Нәтижесінде, 1944 жылдың сәуір айының 13-інде Қазақ КСР-інің Сыртқы істер ұлттық комиссариаты құрылып, оны кейіннен КСРО-ның  Үндістандағы елші-кеңесшісі болып істеген, талантты дипломат Төлеген Тәжібаев басқарды.

Қазақ КСР-інің Сыртқы істер ұлттық комиссариаты 1946 жылы Сыртқы істер министрлігі болып қайта құрылды. Соғыстан кейінгі жылдары Қазақ КСР Сыртқы істер министрі қызметінің жүгін Қайырғали Байғалиев (1953-1955), ғалым, Қазақ университетінің ректоры, Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары Асқар Закарин (1958-1961), танымал жазушы Әди Шәріпов (1963-1966), Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары Балжан Бөлтірікова (1966-1971) сынды саясат пен әдебиеттің көрнекті қайраткерлері алып жүруге тура келді. 1973 жылы Қазақ КСР Сыртқы істер министрлігін кейіннен КСРО-ның Мали мен Мароккодағы Төтенше және өкілетті елшісі қызметін атқарған  Мәлік Фазылов басқарды. Оның орнын  1976 жылы әдебиетші – ғалым Мүслім Базарбаев басты.

Қазақ КСР Сыртқы істер министрі қызметіне 1981 жылы шілденің 30-ында талай жылдар партиялық органдар жүйесінде еңбек еткен Михаил Есенәлиев тағайындалды. Ал 1989 жылы министрлік тізгінін Ақмарал Арыстанбекова ұстады. Ол кейіннен Қазақстанның Франция мен Біріккен Ұлттар Ұйымындағы өкілі болды.

Егемен Қазақстанның дипломатиялық қызметінің басты қағидалары: белсенділік, теңгерімділік, прагматизм, сындарлы үнқатысу және көпжақты ынтымақтастық.

Тәуелсіздік алған тарихи кезеңге Қазақстан сарабдал саясаткер Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен қадам басты. Н.Назарбаев әу бастан-ақ Қазақстанның сыртқы саяси бағдары ашық қоғам, нарықтық экономика мен демократиялық саяси жүйеге, ішкі тұрақтылық пен ұлтаралық келісімге негізделеді деп айқындады. Біздің сыртқы саясатымыз жалпыға ортақ қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайтып, өзара тиімді ықпалдастықты дамытуды көздейді. Қазақстандық дипломатияның негізгі қағидалары өзгеріссіз қала береді. Олар - белсенділік, теңгерімділік, прагматизм, сындарлы үнқатысу және көпжақты ынтымақтастық [3, 75-б.].

1991 жылы 16 - желтоқсанда  тәуелсіздік алғаннан кейінгі  Нұрсұлтан Назарбаевтың алғашқы  шешімдерінің бірі Сыртқы істер  министріне Төлеутай Сүлейменовті тағайындау туралы Жарлық болды. Ол кейіннен Қазақстанның АҚШ-тағы, Венгрия, Польша және Бельгиядағы елшіліктерін басқарды. Қазір ҚР Президенті жанындағы Басқару академиясының Дипломатиялық институтына басшылық етеді.

Бұл кезеңде Қазақстан әлемдік қауымдастықтың толыққанды мүшесі ретінде халықаралық құқық тұрғысынан мойындалып, дербес сыртқы саясатын жүзеге асыруды бастаған еді.

1994 жылдың сәуірінен  қазан айына дейін сыртқы саясат  ведомствосын кейіннен Қазақстанның  Түркияда, АҚШ-та Төтенше және өкілетті елшісі қызметтерін атқарған, Үкімет Аппаратына жетекшілік еткен, ал бүгінде еліміздің Мемлекеттік хатшысы қызметіне тағайындалған Қанат Саудабаев басқарды.

Сол 1994 жылы Қазақстанның сыртқы саясат ведомствосының басына қазақстандық дипломатияның дамуына баға жетпес үлес қосқан кәсіби дипломат Қасым-Жомарт Тоқаев келді. Сыртқы істер министрлігін ұзақ жылдар басқарған Қасым-Жомарт Тоқаев  Үкімет басшысы, Мемлекеттік хатшы секілді жоғары лауазымдық сатылардан өткенін, бүгінде ҚР Парламенті Сенатының Төрағасы болып отырғанын көзі қарақты жұрт жақсы біледі.

Елбасы қазіргі Қазақстанның жаңа тарихы деуге болатын кұнды енбегі «Қазақстан жолы» кітабында Қ.Тоқаевка бірнеше жолдар арнап, оны «белгілі дипломат» деп атайды. Мәскеудегі мәртебелі институт қабырғасында жүргенде-ақ ол келешегінен зор үміт күттіретін маман ретінде көзге түсті. Соның айқын белгісіндей, жас студент төртінші курсты тәмәмдаған соң тәжірибе жинақтау үшін Пекиндегі КСРО Елшілігіне, бұдан соң Сингапурдағы кеңестік елшілікке төрт жылдық қызметке жіберілді. Шет елдегі жұмысының қорытындысы бойынша КСРО СІМ Орталық Аппаратына ұсынылды. Осылайша зерделі де еңбекқор азамат өзіне үлкен дипломатияға жол салды. Елдің геосаяси жағдайына лайық, қандай да бір мемлекетпен жанжалдасудан аулақ болып, ұлттык мүдделерді қорғауды жүзеге асырып отырған Қазақстан дипломатиясы шетелдік мамандардың жоғары бағасына ие болды. Қысқа мерзім ішінде Қазақстан әлемнің 50-ден астам елінде дипломатиялық және консулдық мекемелерін ашты.

Қ.Тоқаев 1999 жылы Премьер-Министр болып тағайындалды. Қ.Токаев Кабинеті елдің әлемдік коғамдастыкта үстанымын нығайта отырып, ішкі прогреске алдымен коңіл болді. Азаматтардың әлеуметтік жағдайы айтарлықтай озгерді, экономиканың тұрақтану кезеңі басталды. Ол басқарған үкімет толымды нәтижелерге, қабырғалы табыстарға кол жеткізді. 2000 жылы экономикалық өсім 11 пайыздан асып, Қазақстан дамуының тарихындағы өзіндік рекордқа айналды. [4, 97-б.]

Бүгінде әлемдік ауқымдағы дипломат деңгейіне көтерілген Қ.Тоқаев ірі халықаралық форумдардың қалаулы қонағы, дүниежүзілік дипломатиялық қоғамдастықтың танымал өкілі. Оның есімі Қазақстан сыртқы саясатымен ғана сабақтастырылып айтылмайды, сондай-ақ жаһандық саясатта да әбден танымал. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұсынуымен Қасым-Жомарт Тоқаев 2007 жылы Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Торағасы лауазымына сайланды.

1999-2002 жылдар арасында  Қазақстанның Сыртқы істер министрі  қызметінде бүгінде Қазақстанның  Ұлыбританиядағы Төтенше және  өкілетті елшісі Ерлан Ыдырысов  жұмыс істеді.

2002 жылы сыртқы істер министрі болып қайта Қасым-Жомарт Тоқаев тағайындалады.

Қасым-Жомарт Тоқаевтан кейінгі министр Марат Мұханбетқазыұлы Тәжин 1960 жылы 8 сәуірде Ақтөбе қаласында туған. Алматы халық шаруашылығы институтын және С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің аспирантурасын бітірген. Әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор.

1992 жылға дейін ғылыми-оқытушылық  қызметпен айналысты.

1992 жылдан бастап –  Қазақстан Республикасы Президенті  мен Министрлер Кабинетінің Аппаратында:  Ішкі саясат бөлімі меңгерушісінің бірінші орынбасары, осы бөлімнің меңгерушісі, ҚР Президенті Аппараты Басшысының орынбасары және Ақпараттық-талдау  орталығының  басшысығы қызметін атқарды, 1994-1995 жылдары – Қазақстан Республикасы Президентінің Мемлекеттік кеңесшісі, 1995-1999 жылдары – Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары және Президент Әкімшілігі Талдау және стратегиялық зерттеу орталығының басшысы, 1999-2001 жылдары – Президенттің Ұлттық қауіпсіздік мәселелері жөніндегі көмекшісі – Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесінің Хатшысы, 2000 жылы – Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі Мемлекеттік комиссиясының төрағасы міндетін атқарды, 2001 жылы – Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетін басқарды, 2002 жылы  – Ұлттық қауіпсіздік мәселелері жөніндегі Президенттің көмекшісі – Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесінің Хатшысы, 2002 жылғы тамыз айынан бастап – Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігі Басшысының Бірінші орынбасары, 2006 жылғы сәуір айынан бастап – Президенттің көмекшісі – Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесінің Хатшысы, 2007 жылы 11 - қаңтарда Мемлекет басшысының Жарлығымен Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрі болып тағайындалды.

Мемлекетіміздің әлемдік қауымдастық елдерімен байланыстарын орнату және оны тереңдету шетелдерде Қазақстанның елшіліктерін, бас консулдықтарын ашу секілді қажетті дипломатиялық инфрақұрылымдарды дамыту ісімен қатар жүрді. Қазіргі кезде әлемнің түрлі елдерінде Қазақстанның 71 дипломатиялық және консулдық өкілдіктері жұмыс істейді. Оның 49-ы дипломатиялық (41 елшілік және 8 дипөкілдік), 19-ы консулдық мекемелер (7 бас консулдық, 12 консулдық), 1-і елшіліктің бөлімшесі, 2-і халықаралық ұйымдардағы өкілдіктер. Қазақстанның 7 халықаралық ұйымда ресми өкілдері бар.

Сырқы істер министрлігінің құрылып, одан әрі дамуында сыртқы істер министрлерінің орны бөлек, сондықтан жоғарыда айтылған сыртқы істер миинстрлерінің атқарған еңбектері көп.

Қазақстан 17 жыл ішінде алға қойған осы тарихи мақсаттарды толық орындады деп айтуға негіз бар. Мемлекет басшысының қажымас ерік-жігері арқасында бүгінде Қазақстанды дүниежүзілік қауымдастық ерекше жетістіктерге қол жеткізген мемлекет ретінде таниды. Тәуелсіз мемлекетіміз халықаралық бағдарларда өзінің беделін мықтап бекітіп, өзінің күллі уағдаластық міндеттеріне толық жауапкершілікпен қарайтынын нақтылады және жаһандық, аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мен интеграциялық үрдістерге белсенді және тұрақты түрде үлесін қосып келеді.

Осы жылдардағы жемісті дипломатиялық қызметтердің нәтижесінде Қазақстан халықаралық қатынастарда лайықты орынға ие. Біздің еліміздің сыртқы саясатын теңгермелі бағыты мен алға қойған міндеттерге бірте-бірте қол жеткізгені үшін бағалайды. Қазақстанның сыртқы істер министрлігінің, яғни Қазақстан дипломатиясының тарихы сыртқы саясатпен тығыз байланысты. Сондықтан да бүгінгі күнге дейінгі Қазақстанның жүргізген сыртқы саясатының маңызды даталарына тоқталмай кетпеуге болмайды.

Бұрынғы Одақ кезінде Қазақстанның Сыртқы істер министрлігі негізінен протоколдық қызметпен шектеліп, сыртқы саясат мәселелерін ол үшін орталық шешетін. Қазақстан Республикасы егеменді ел болып, өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін өзінің сыртқы саясатын ұлттық-мемлекеттік мүддесіне сай жүргізе бастады.

1991 жылғы 29 - тамызда мен  ел аумағында ядролық қарудың кез келген сынағын жүргізуге тыйым салатын жарлыққа Президент қол қойды. Осылайша қуаты жағынан әлемде төртінші орынды иеленетін ядролық қару арсеналымыз бола тұрып, төрткүл дүниенің бейбітшілігі үшін жойқын қарудан өз еркімізбен бас тарттық. Біздің бұл қадамымыз әлемдік қауымдастық алдында ізгіліктің жарқын үлгісі болды. Ядролық қарудан бас тарта отырып, ел басшылығы мен дипломатиялық қызметі әлемдік державалар тарапынан мемлекетіміздің толыққанды қауіпсіздігіне кепілдік алды.

Демократиялық ашық қоғам мен нарықтық экономика құруға, бір сөзбен айтқанда, етек-жеңімізді қымтап, дамудың үздіксіз жолына түсу арқылы әлемдік қауымдастықта лайықты орнымызды алу үшін  жарқын болашаққа қарай нық қадам басқан Қазақстан экономикалық тұрғыдан аса маңызды өңірлік ықпалдастық пен  халықаралық қауіпсіздік мәселелеріне де бірінші болып үн қатты. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында идеялық тұрғыдан ортаға тасталып, қазіргі кезде нақты іс жүзіне асып жатқан Еуразиялық экономикалық қоғамдастығы мен Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі кеңесі, заманауи қауіп-қатерлер – ұлтаралық, дінаралық араздық пен діни экстремизм және ядролық лаңкестік қауіп-қатерлерінің алдын алып, адамның ең басты құндылықтары – наным-сенім таңдауына парасатты түсіністікпен қарауды насихаттайтын Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің сьездері соның айқын дәлелі.

1992 ж. 30 - қаңтарда Қазақстан  Еуропадағы қауіпсіздік және  ынтымақтастық жөніндегі ұйымға  мүше болды. 1992 ж. 2-мамырда Қазақстан Республикасынын Біріккен Ұлттар Ұйымының толық құқылы мүшесі болуы дүниежүзілік қауымдастыққа дербес субъект ретінде белсене кірісуін көрсетеді, 22 мамыр-да Қазақстан Республикасы ЮНЕСКО-ға мүше болып қабылданды. Қазіргі күнге дейін ЮНЕСКО-мен қайырымдылық және мәдени салаларда тығыз байланыс жасап отыр. Оның айғағы - ұлы Абайдың 150 жыддық мерейтойы көптеген елдерде ЮНЕСКО-ның демеуімен аталып өтуі. [5, 92-б.]

Сол жылдың 18-20 мамыр аралығында ҚР Президенті Н.Назарбаев АҚШ Президенті Джордж Буштың шақыруымен Америка Құрама Штаттарына алғашқы ресми сапар шекті. Бұл сапар қазақстан-америка қатынастарының негізін қалады, онда екі мемлекет басшылары «жаңа қатынастар» орнағанын жария етті. Сондай-ақ 1992 ж маусым-да Қазақстан Дүниежүзілік Кеден Ұйымына кірді. Қазақстан Республикасы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымына мүше болды, 21 тамызда Қазақстан Республикасы Халықаралық Азаматтық авиация (ІСАО) ұйымына енді, 28 - қазанда ҚР Президенті БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-ші сессиясында АӨСШК шақыру идеясын жариялады

Қазақстанның сыртқы саясатының негізінде өзінің қауіпсіздігін, егемендігі мен территориялық тұтастығын қамтамасыз ететін, мемлекетіміздің дүниежүзілік қауымдастыққа енуіне, республика ішіндегі реформаларды жүзеге асыруға, оның тиімді және өсіңкі экономика, тұрақты демократиялық институттар жасауға, барлык республика халқының құқығы мен бостандықтарын қорғауға қолайлы жағдайлар жасау мүдделері жатыр. Ол өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуде әскери құралдарды емес, парасатты, салмақты дипломатияға сүйене отырып, саяси құралдарды пайдалануды мақсат етіп отыр. Ол халықаралық байланыстарынын негізінде таяу және алыс шетелдердің бәрімен өзара тиімді саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени қатынастарды орнатуға ұмтылуда.