Қазақстан тәуелсіз, демократиялық мемлекет

Біріншіден мемлекет, оның органдары қызметінің атқарғанда қоғамдық татулықпен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуге талаптануы керек.

Қазақстан Республикасы алдына демократиялық мемлекет құруды мақсат қылып дамып отыр.

Мұндай құрудың негізгі шарты – барлық азаматтарды ұлтына қарамай тең құқықты негізде  біріктіру. Осы интернационалдық идеяға сүйене отырып, Констиуция «Халық» деген ұғым қолданады.

Демократияның бір көрінісі – азаматтардың қоғамдық бірлестіктеріне мемлекет органдарының заңсыз қол сұғуына тиым салу. Қоғамдық бірлестіктерді азаматтар түрлі мақсатпен құрады. Өздерінің саяси, әлеуметтік, рухани, мәдени діни қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін.

Әрине қоғамдық бірлестіктерді азаматтар түрлі мақсатпен құрады. Өздерінің саяси, әлеуметтік, рухани қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін.

Әрине қоғамдық бірлестіктер Констиуцияны, заңдарды сақтауы қажет. Олар әлеуметтік ұлттық діни, нәсілдік арандатушылықпен айналыспауы қажет. Олардың жұмысы мемлекеттің қауіпсіздігіне, констиуциялық құрылысты өзгертуге Қазақстан аумағының тұтастығына қарсы бағытталмауы керек.

 

2.2 Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Контитуциясы

Қазақстан Республикасының алғашқы Конституциясы  1993 жылы 28 қаңтарда ХІІ шақырылған Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің ІХ сессиясында қабылданды. Ол кіріспеден, 4 бөлімнен, 21 тараудан және 131 баптан тұрады.Конституция Қазақстан мемлекеттік егемендігін алған сәттенбергі көптеген құқықтық нормаларды: халықтық егемендік, мемлекет тәуелсіздігі, билікті бөлісу принципі, қазақ тілін мемлекеттік дін деп тану, Президентті мемлекет басшысы деп тану,сот оргондары – Жоғарғы, Конституциялық және Жоғарғы Арбитраждық соттар және басқаларды қамтыды.  Бұл Конституция экономикалық және саяси реформа құрылымының негізін қалап, жеке меншік институтының заңдылығын жариялады, қысқасы, ұлттық – мемлекеттік тәуелсіздік құрылысының құқықтық негіздерін белгіледі. Бірақ бұл Конституцияда қазақстандық қоғамның біркелкі еместігі жөніндегі талас тудыратын тұжырымдар көрініс тапты.

«Еліміздің алғашқы Конституциясы 1993 жылдың қаңтар айында күшіне енген бойда – ақ, кемшіліктерін, әлеуметтік – экономикалық саяси үдерістің шын ахуалынан аулақ жатқандығын көрсетті. Желпіністің желі тез ыдырады. 1993 жылғы Конституция егемен Қазақстанды құрудың күнбе – күнгі қарапайым да ауыр қызметіне құқықтық негіз бола алмайтындығын аңғартты. 1994 жылдың желтоқсанында Жоғарғы Кеңестің XII шақырылуы мерзімінен бұрын өз өкілеттігін тоқтатты. Азаматтық талап негізімен 1994 жылдың 7 наурызында сайланған Жоғарғы Кеңесті заңсыз деп тапты. Оның үстіне бұл Конституция нақты Парламенттік басқарудағы Республика деп көрсетілмесе де Парламенттік басқарудағы Республика сипатына ие еді. Ол Президент мүмкіншіліктерін шектеді. Бұл Конституция күшіне енген сәттен-ақ кемшіліктерін, әлеуметтік – экономикалық және саяси үрдістің шын ахуалынан аулақ жатқандығын көрсетті. Желпіністің желі тез ыдырады. 1993 жылғы Конституция егемен Қазақстанды құрудың күнбе – күнгі қарапайым да ауыр қызметіне Құқықтық негіз бола алмайтындығын аңғартты».1994 жылдың желтоқсан айында Жоғарғы Кеңестің ХІІ шақырылуы мезгілінен бұрын өз өкілеттігін тоқтатты. Азаматтық талап негізімен Конституциялық сот 1994 жылдың 7 наурызында сайланған Жоғарғы  Кеңесті заңсыз деп тапты. Осы оқиға жаңа Конституцияны өмірге әкелуге біден – бір себеп болды. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы біздің елдің басқару құрылымына, моделіне тура келмеді. Себебі, бұл Конституция Парламенттік басқарудағы Республика моделіне тура келді. Дәл сол себепті ҚР Президентінің билігіне шектеу қойды. Яғни, биліктің басым бөлігі Парламент қолында болып, ел дамуына қолайсыз болды. Бұл Конституция Қазақ КСР Республикасының егемендігі, Қазақстан  Республикасының Тәуелсіздік туралы Заңы, Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру Заңы сиякты бірнеше заңды өз құрамына ендірді. Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру ісінің жолға қойылуына үлкен септігін тигізді.

 

  2.3 Қазақстан  - Президенттік Республика

 

Қазақстан Республикасының Конституциясында  жазылғандай  ол біртұтас  Президенттік басқару  жүйесіне  негізделген мемлекет. Қазақстанның  біртұтастығы – оның әкімшілік – аумақтық бөлшектерден  құрылатындығы, автономияға бөлінбеуіі.  Әкімшілік – аумақтық  құрылым  туралы  Қазақстанның тарихи және  қазіргі  замандағы  ерекшеліктерін  бейнелейтін ерекше  негізгі  заңы  бар.

Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекеттің басшысы, оның  жоғары  лауазымды тұлғасы. Қазастанның  Президенті  Конституция бойынша жоғары  лауазымды  тұлға  болғандықтан  Қазақстан халқының бірлігін  қамтамасыз етеді, былайша  айтқанда  түрлі  ұлттық  топтар арасында, әлеуметтік топтар арасында, әлеуметтік топтар  арасында алауыздық  болмауына  қамқорлық жасайды. Президент – адам мен азавматтық құқықтары  мен бостандықтарына  кепіл болатын тұлға. Президент Парламент  қабылдайтын заңдаарға  қол қояды, егер заңдар конституцияға сайкес келмесе қайта қарау үшін кері  қайтарады. Егер парламент заң қабылдау  құқығын  уақытша Президентке тапсырса, ол  заңдарды  өзі қабылдай алады. Сонымен қатар Конституцияда  көрсетілген жағдайда  Президент заң күші бар жарлық қабылдай алады. Президент Парламентті   міндеттерін орындауға  қабілеті  жетпес  де  өзі  тарқата  алады, Президент Үйкіметтің  құрамын  бекітеді  және  де оны  орнына  түсіре  алады.

Айтылғандардың барлығы  елімізде  Президенттік басқавру  жүйесі  қалыптасқанның айғағы.

Қазақстан Республикасының  Конституциясы мемлекеттік билікті  бөлу  принципін бекітті. Мемлекеттік билік үш буынға  бөәлінеді:

Заң шығаратын, атқарушы және сот. Заң шығару қызметімен  шұғылданады.

Атқарушы  билікті  жүзеге асыратын Үкімет. Ал сот илігін жүзеге асыратын  жоғарғы  сот облыстық, аудандық соттар Аталған органдар  біртұтас мемлекеттік биліктің  буындары болып саналады. Мемлекеттік биліктің  әр буыны өз қызметін дербес  жүзеге асырады, атқарады және  басқа  буындардың қызметіне  араласуы керек. Ондай  жағдай  қызметіне  араласпауы керек. Ондай  жағдай  бола қалған күнде  тежемелік әрі тепе –теңдік жүйесін пайдалану қарастырылған. Парламент Үкіметті   орнына түсіру  мәселесін қоя алады, ол Президент Парламентті  тарқата  алады.

Орасан зор  жұмысты  мемлекеттің  атқару органдары  атқарады. Оларға  жататындар: үкімет, министрліктер, мемлекеттік комитеттер,  жергілікті  әкімәшілік (облыстық,  аудандық, қалалық, ауылдық, селолық) зң  қорғау органдары.

Қазақстанда  президенттік лауазым КСРО-ң ыдырауы  қарсаңында  енгізілді. Қазақ КСР  жоғарғы кеңесінің 1990 жылңы  сәуірідегі  сессиясының  ұйғаруымен қазақ КСР-і президенті қызметін тағайындау  туралы  заң  қабылданды. Ол заң бойынша  президентті  жоғарғы  Кеңес  сайлауы  тиіс болды.

Президент (лат. Ipaesidens – алда отырған, бастаушы) басқарудың  республикалық формасындағы  елдердің сайланып отыратын мемлекет басшысы. Парламенттік республикаларда  президентті  парламент немесе оны  ерекше   алқасы  сайлайды, президенттік республикаларда  тура және жанама сайлау арқылы  халық сайлайды.

Заң  мемлекеттік жоғарғы  органдар жүйесіндегі  президенттің орнын  анықтады.    Алғашқыда  президенттің  өкілеттігі  біршама  шектеулі болды. Жоғарғы  Кеңес  барлық мәселелер  бойынша  заң  қабылдады, президентті қайта  сайлай алады. Қазақстан мемлекеттік  тәуелсіздігін алғаннан кейінгі  кезеңде  президенттің өкілеттігі  күшейтіледі.

Қазақстан Республикасының 1995 жылғы   Конституциясы  еліміздің  президенттік  басқару  формасындағы  мемлекет деп, Президентті мемлекет басшысы деп жариялады.  Дүниежүзі  елдерінің көпшілігінде   қабылданғанай біздің республикамызда  да  мемлекеттік  билік заң  шығарушы, атқарушы  және сот  тармақтарына  бөліну ұсмтамына  негізделіп құрылды.

Президент Парламент қабылдаған зәаңға  қол қояды. Президенттің ерекше  өміртайым заңды  қабылдамай, әлі  жетілдіріп,  пысықтай  түсу үшін Парламентке  қайтара  алады.

Вето (латынның reto- тиым саламын) ежелгі  Рим  империясында  Рим  магистратының өзге  магистраттардың  жарлықтары мен әрекеттеріне  тиым салуы, мемлекет  басшысының заңды  орган қабылдаған заң  жобасын әрекетке қосудан бастарту  құқығы. Мұндай  ерекше құқық әдетте, мемлекет басшысына беріледі.

Президент Парламенттің  келісілімен Премер – министрді  және  Республикалық банктің төрғасын  тағайындайды. Президент  Парламент Сенатының келісімімен республиканың  Бас прокурон және Ұлттық  қауіпсіздік комитетінің  төрағасын  тағайындайды.

Президент халықаралық келіссөздер жүргізетін және  халықаралық шарттарға қол қоятын  құқығы бар. Ол шарттар Парламент  бекіткеннен кейін заң  күшіне  енеді. Бұл  халықаралық шарттарға заңды  күш беру  (патрификация) деп аталады.

Парламенттің  қызметіне  Президент, Президент қызметіне  Парламент  әсеретіп отырады.

Президенттің  құзіреті

Президент атқарушы  билік тармағына  Үкіметке,  жергілікті  атқару органдарына  тікелей ықпал етеді.  Президент:

• премер – министр  лауазымына  адам  ұсынады;
• үкіметтің  құрылымын анықтайды;
• министрлерді  қызметке тағайындайды және  қызметтен босатады;
• министрлерді қызметке  тағайындайды және  қызметтен босатады;
• министрлерді, мемлекеттік комитеттерді  құрады  және  таратады;
• үкімет мүшелеріне  ант  қабылдайды;
• үкіметтің  ерекше  маңызды  мәселелер жөніндегі  отырыстарына  төрағалық етеді;
• мәжіліске заң  жобаларын енгізу жөнінде үкіметке тапсырма  береді;
• үкімет  шешімдерінің күшін жояды немесе тоқтата  алады.

Президент жергілікті  атқарушы  органдардың жұмысына  да  басшылық етеді.  Ол облыстық әкімдерді тағайындайды және  жұмысынан босатады. Қажет болған жағдайда  әкімдердің шешімін тоқтата тұрады. Әйкімдер Президенттің  облыстардағы  тікелей өкілі  болғандықтан Президенттің алдында  жауапты. Президент әкімдермен кеңес  өткізеді, олардың жергілікті жердегі жұмысы  туралы  заңдарды  қалай  орындап, өз міндеттерін қалай  атқарып  жатқандары жайлы  есептерін тыңдайды.

Президенттің  сот билігіне де  қатысы бар: ол Жоғарғы Сот Кеңесін құрып, оның төрағасы  болады. Жоғары Сот кеңсі   Жоғарғы Сот төрғасын сайлайды. Жоғарғы Сфот  Судъяларының кондидатураларын қарап, оларды Сенаттың  сайлауына ұсынады. Ал облыстық соттардың  төрағаларын, облыстық  алқаларының  Президент Жоғарғы Сот Кеңесінің ұсынысымен бекітеді.  Алайда Президенттің сот органдарын  жасақтауға  тікелей  қатысы оның судъялардың қылмыстық және  азаматтық  істерді  қарауына  әсер ете  алмайды. Судъялар сот істерін қараған кезде  ешкімге  тәуелді  болмай , тек  қана  заңға  бағынадыв.

Президенттің басқа да  өкілеттері болады. Солардың бірі – мемлекет  өмірінің аса   маңызды  мәселелері  бойынша  референдум (бүкілхалықтық дауыс беру) өткізу  құқығы. Референдум  - халықтың мемлекетті  басқару  іңсіне  тікелей қатысуының бір түрі.

Референдум (латынша referendum – хабарлауға  тиістінің бәрі) мемлекеттік  құқықта сайлаушылар корпусының конституциялық, заңдық және  басқа ішкі – сыртқы  мәселелер бойынша  түпкілікті  шешім қабылдады.

Конституциялық болғанда  конституция  немесе оған енгізілген  өзгерістер  бүкілхалықтық дауысқа  салынады.

Өзінің  өкілеттілігін пайдалана  отырып Президент  жарлықтар мен өкімдер  шығарады. Президент  шығарған  жарлыхқтарының  нормативтік  емес түрлері  болады. Нормативтік  деп аталатын  жарлықтарда  құқық  нормалары, яғни  мемлекеттік органдардың өкілеттерін,  азаматтардың құқықтарын,  бостандықтарын міндеттерін айқындайтын ережелер  жинақталады.

Президент мемлекет басшысы  болғандықтан  елдің ішінде де  халықаралық қатынастарда да  елдің ішінде де  халықаралық  қатынастарда  халық пен мемлекет атынан сөйлеуге құқықты. Сондықтан Пврезиденттің  абыройы  ары, қадірі қорғалады. Халықтың  қалаулысы  ретінде  Президент халық  мүддесіне  қызмет етеді. Сол себептенде, ол  сайланғаннан кейін, қызметіне   кіріспестен бұрын халыққа ант береді.

Конституцияның Президент  бөліміндегі  баптары.

40-бап. І. Қазақстан Республикасының  Президенті  Мемлекеттің басшысы, мемлекеттің  ішкі және  сыртқы  саясатының негізгі  бағыттарын  ақындайтын, ел ішінде  және  халықаралық  қатынастарда  Қазақстанның атынан өкілдік ететін жоғарғы  лауызымды  тұлғаа.

2. Республиканың Президенті  – халық пен мемлекеттің билік  бірлігіінің, Конституцияның  маңыздылығының, адам және  азамат  құқықтары  мен бостандықтарының нышаны  әрі кепілі.

3. Республика  Президенті  мемлекеттік биліктің  барлық  тармағының келісіп жұмыс істеуін және   үкімет  органдарының халық  алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.

41- бап. 1. Қазақстан Республикасының Президенттен Конституциялық заңға  сәйкес  жалпыға  бірдей, тең және  төте  сайлау  құқығы  негізінде   Республиканың кәмелетке  толған  азаматтары жасырын дауыс беру  арқылы  бес жыл  мерзімге сайлайды.

2. Республика Президенті  болып  тумысынан Республика азаматы  болып  табылатын, отыз бес жасқа  толған және  алпыыс бес  жастан аспаған мемлекеттік  тілді  еркін  меңгерген әрі  Қазақстанда кемінде  он бес  жыл бойы  тұратын Республика  азаматы  сайлана алады.

3. Республика Президентінің  кезекті  сайлауы  желтоқсанның  бірінші   жексенбісінде  өткізілді  және ол мерзімі  жағынан республика  Парламентінің жаңа  құрамын  сайлаумен тұспа –тұс  келмеуі керек.

4. Республика  Президентінің  кезектен тыс  сайлауы  конституцияның 48- бабының  1 –тармағында  белгіленген  жағдайлармен мерзімдерде  өткізіледі.

5. Егер  сайлаушылардың елу  процентінен астамы   дауыс беруге  қатысқан болса, сайлау  өткізіледі деп есептеледі. Дауыс беруге  қатысқан  сайлаушылардың елу  процентінен  астамының дауысын  алған кандидат сайланды деп есептеледі.  Егер  кандидаттардың бірден – бір  көрсетілген дауыс санын ала  алмаса, қайтадан  дауысқа  салады.  Оған көп дауыс алған кандидат қатысады.  Дауыс беруге  қатысу  сайлаушылардың көбісінің дауысын  алған кандидат  сайланды деп есептеледі.

42- бап. 1. Қазақсан Республикасының Президенті: Қазақстан халқына  адал қызймет етуге, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарын қатаң сақтауға, азаматтардың  құқытары мен  бостандықтарына  кепілдік теруге, Қазақстан Республикасы Президентінің өзіне  жүктелген мәртебелі  мінідетін адал атқаруға  салтанатты түрде  ант етемін деп халыққа берген сәттен бастап қызметіне  кіріседі.

2. Ант беру  қаңтардың  екінші  сәрсенбісінде  салтанатты  жағдайда Парламент депутаттарының  Конституциялық Кеңес мүшелерінің, Жоғарғы Сот Судъяларының сондай  –ақ Республиканың бұрынғы Президенттерінің бәрінің қатысуымен өткізіледі.

Президент кезектен тыс  сайланған ретте ант беру  сайлау  нәтижелері  жарияланған күннен бастап біп ай  ішінде  өткізіледі.

3. Республика Президентінің  өкілеттілігі  жаңадан сайланған  Республика  Президенті қызметіне   кіріскен кезден бастап, сондай –ақ Президент қызметінен мерзімінен бұрын  босатылған немесе   келтірілген не ол қайтыс болған жағдайда  тоқтатылады.