Ақшаның пайда болуы

 

1.3. Ақшаның қызметтері  және экономикадағы рөлі мен  қазіргі жағдайдағы дамуы 

Ақша экономикадағы рөлін өзінің атқаратын негізгі қызметтері арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар  айырбасы процесінен туындайтын тауар  өндірушілердің формасы ретінде  ақшаның әлеуметтік және экономикалық мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттайды.

Ақшаның қазіргі экономикадағы  атқаратын қызметтеріне мыналар  жатады:

Құн өлшемі және баға масштабы;

Айналыс (айырбас) құралы;

Төлем құралы;

Қорлану және қор жинау құралы;

Дүниежүзілік ақша.

Ақшаның құн өлшемі қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама ретінде барлық тауарлардың құнын өлшейді.Ақша құн өлшемі ретінде: «мөлшері жағынан аттас, сапасы жағынан салыстыруға келетін тауарлар құнын бейнелеу үшін тауарлар дүниесіне материал беру» қызметін атқарады. Бірақ та тауарларды өзара өлшейтін ақша емес, тауарлар өндірісіне кеткен қоғамдық қажетті еңбек олардың бірінің біріне өлшеуіне жағдай жасады, Барлық тауарлар қоғамдық еңбек өнімдері, сондықтан олардың құнын өзіндік құны бар нақты ақшалар өлшей алады.

Құнның өлшем қызметі тауар  өндірісі жағдайында туындайды. Бұл  ақшаның барлық таурлар құнының  өлшемі ретіндегі қабілеттілігін білдіреді, бағаны анықтауда делдал қызметін атқарады. Өзінің жеке құны бар тауар ғана, құн өлшемі бола алады. Бұндай тауар  болып өндіруіне қоғамдық еңбек  жұмсалған, құнды құрай алатын алтын  саналады. Яғни, бұл қызметті толық  құнды ақшалар атқарады. Ақша еңбек  өлшемі – ол жұмыс уақытын емес, осы еңбекпен құрылған құнды көрсетеді.

Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен ойлау арқылы орындайды. Яғни тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін орындалады, сонымен құнның  тауар формасынан ақша формасына  айналуы үшін тауардың бағасын белгілесек жеткілікті.

Тауарлар құнының ақшамен бейнеленуі оның  бағасы деп аталады. Толық  құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ. Ақшаның өз бағасы болмайды, олардың құны өздерімен  анықталуы мүмкін емес. Баға тауарды  өндіруге және сатуға қажетті қоғамдық еңбек шығынымен анықталады.

Құн өлшеу қызметі жалпы эквивалент ретіндегі ақшаның тауарға деген  қатынасын көрсетеді. Бірақ тауардың бағасын анықтау үшін баға масштабы қажет. Әрбір елде ақшаның өлшемі ретіндегі қабылданған және тауарлар бағасын өлшеуге қызмет ететін металлдың (алтын) баға белгілеу процесіндегі ақша бірлігіне бекітілетін салмақты саны баға масштабы деп аталады.

Бағалардың негізінде және олардың  қозғалысында құн заңы жатыр. Ақшаның  құн өлшемі қызметі мен баға масштабы арасында өзара айырмашылық бар. Құн өлшемі бұл мемлекетке тәуелсіз ақшаның экономикалық қызметі болып  табылады. Құн өлшемі қызметі құн  заңына байланысты  анықталады. Баға масштабы бұл мемлекетке тәуелді, бірақ  тауардың құнын көрсету үшін емес, тек оның бағасын бейнелеу үшін қызмет етеді. Баға масштабы нарық заңына, яғни сұраныс пен ұсынысқа байланысты белгіленеді. Сөйтіп баға масштабы арқылы ойша белгіленетін тауарлар бағасы ұлттық ақша бірлігіндегі көрсетілетін нарықтық бағаға айналады. Баға масштабы заңдық сипатқа ие бола отырып, мемлекет билігіне тәуелді және құнды емес тауар  бағасын көрсету үшін қызмет етеді.

 Арнайы баға масштабы алтын  құны мен оның мемлекеттік  тұрақты бағасының арасы алшақ  болып кетуіне байланысты өзінің  экономикалық мағынасын жоғалтты.

Ямайка валюта реформасының (1976–1978 жж.) нәтижесінде арнайы алтын бағасы және алтын паритеті жойылды. Құн  өлшеу қызметі нарықтық баға масштабы негізінде орындалады

Бүгінгі таңда тауарлар алтынға  тікелей айырбасталмайды және олардың  бағасы алтынмен белгіленбейді. Ақшаның  бұл қызметін алтынның орнында жүретін  оның құндық өкілдері немесе қағаз  және несиелік ақша белгілері атқарады. Несие ақшалар тауарлардың құнын  өлшемейді, өлшенген құнды көрсетеді, өйткені өзінің құны жоқ.Мұндай ақшалардың меншік құны болмайтындықтан да, олардың  толық бағалы емес ақшалар деп  аталады.

Сонымен алтын белгілерінің, яғни толық құнды емес және қағаз ақшалардың пайда болуы, ақша формаларының олардың  алтындық мазмұнынан ажырауына алып келеді.

Ақшаның айналыс құралы қызметі. Ақша айналыс құралы қызметінде ақша тауар  айналысы процесінде делдалдық рөл  атқарады. Таур айналысы мынадай процестерді  қамтиды: тауар сату, яғни оның ақшаға айналуы және тауарды сатып алу, яғни ақшаның тауарға айналуы. Бұл  процесті арнайы формулада мынадай  түрде беруге болады: Т (тауар) –  А (ақша) – Т (тауар).

Ақша айналысының  таур айналысынан  айырмашылығы ақша тауарды біртіндеп  айналыстан шығара отырып, өзі айналыста  үнемі қалып отырады. Ақшаның  айналыс құралы ретіндегі қызметінің басты ерекшелігі, біріншіден, бұл  қызметті толық бағалы емес құнның белгілері: қағаз және несиелік ақшалар  атқарады, екіншіден, нақты және қолма-қолсыз ақшалар атқарады.

Айналыс құралы ретінде ақша қызметтерінің  ерекшеліктері мыналар:

Тауар мен ақшаның қарама- қарсы  қозғалысы;

Оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;

Ақшаның бұл қызметінде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын  болғандықтан, оны нағыз ақшалар  емес (алтын), оны ауыстырушылар –  ақша белгілері орындайды. 

Бірақ бұл, несие және қағаз ақшалар  ақшалы тауармен байланысты емес деген  сөз емес. Бұл байланыс несие ақшалардың алтын нарығында жасырын айналыс  болуымен түсіндіріледі.

Сонымен ақша, ақша айналыс құралы қызметін атқаратындықтан да олардың  саны, яғни айналысқа қажетті сатылатын  тауарлар массасы және бағасы негізінде  анықталады. Қанша дегенмен бір ақша бірлігі – несие тауар мәмілелеріне қызмет ететін болғандықтан, ақша айналысы қанша көп болса көп болса, айналыс үшін олардың қажетті  саны сонша аз болады. Ал егер айналыстағы  ақша массасы тауар массасынан артық  болса, онда ақшаның құнсыздануы  инфляцияға жол береді.                   

Ақша қор жинау құралы қызметі. Әр түрлі жағдайлардың болуына байланысты тауарлардың тек нақты ақшаға ғана сатылмайтыны белгілі. Себебі әр түрлі тауарларды өндіру кезеңі мен  айналыс мерзімінің ұзақтығының  бірдей еместігі, сондай-ақ бірқатар тауарлардың  өндірісі мен сатылуының маусымдық  сипатта болуы шаруашылық субъектісінде  қосымша қаражаттардың жетіспеушілігін  туғызады. Соның нәтижесінде тауарлардың  төлемін кешіктіріп сатып алу  және сату, яғни несиеге беру қажеттігі  туындайды. Ақша төлем құралы ретінде  мынадай ерекше қозғалыс формасына  ие: Т (міндеттеме), келісілген мерзімнен  кейін: М (міндеттеме) – Т (тауар).Ақшаның  төлем құралы қызметін мен айналыс  құралы қызметтері арасында өзара айырмашылықтар бар. Ақша айналыс құралы ретіндегі  делдалдық рөлінде жүретін болса, төлем құралы қызметінде ақша мен  тауардың бір-біріне қарама-қарсы қозғалысы  болмайды, яғни қарыздық міндеттеме арқылы өтеу, сату және сатып алу процесінің аяқталғандығын білдіреді. Тауарлар мен  ақша арасындағы уақыттағы алшақтық кредиторға қарыз алушының төлемеу  қауіпін тудыруы мүмкін.

Ақша тәлем құралы ретінде тек  қана тауар айналысына қызмет етіп қоймай, сол сияқты қаржы және несие  қатынастарына да қызмет етеді.

Жалпы барлық ақшалай төлемдерді мынадай  түрде топтастыруға болады: 

тауарлар және көрсетілген қызметтер  бойынша төлем міндеттемелері;

 мемлекетке қатысты қаржылық  міндеттемелер,

банктік несиелер, мемлекеттік және тұтыну несиелері бойынша қарыздық міндеттемелер;

сақтандыру міндеттемелері;

әкімшілік, сот алдындағы және өзге міндеттемелер.   

Ақшаның төлем құралы қызметін толық  бағалы емес, яғни қағаз және несиелік ақшалар атқарады.

Ақшаның қор жинау және қорлану  қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама ретінде, оның иесіне тауар алудың қамтамасыз етумен қатар, байлықты жинау құралы болып табылады. Сондықтан да адамдар  оларды жинақтауға немесе қорлануға  тырысады. Қорлану үшін ақша айналыстан алынады, сөйтіп тауарды сату және сатып  алу қозғалысы үзіледі.

Ақшаның қор жинау қызметін толық  бағалы емес ақшалар атқара алмайды, себебі олардың меншікті құны жоқ. Бұл  қызметті атқару қашаннан алтынға жүктелген.

Ал ақшаның қорлану қызметін толық бағалы емес ақшалар атқарады. Тауар өндірісі жағдайында қорлану  екі формада жүзеге асады:

Көсіпорындар мен ұйымдардың ағымдық  және жинақ (дипозиттік) шоттардағы, сол  сияқты банктердегі басқа шоттардағы ақшалай қаражат қалдықтары түрінде  қоғамдық қорлану формасында;

Банктердегі халық салымдарында, облигацияларда жинақталған жеке қорлану формасында.

Дүниежүзілік ақша. Сыртқы сауда  байланыстары, халықаралық заемдар, сыртқы серіктестерге қызмет көрсету  барысы дүниежүзілік ақшалардың пайда  болуына себеп болды. Дүниежүзілік ақшалар жалпыға ортақ төлем  құралы, жалпыға ортақ сатып алынатын құрал және жалпыға ортақ қоғамдық байланыстың материалдану құралы болып  табылады. Халықаралық төлем құралы ретінде дүниежүзілік ақшалар халықаралық  байланыстардағы есеп айырысуларда қолданылады. Халықаралық сатып  алатын құрал ретінде дүниежүзілік ақшалар елдер арасындағы нақты  ақшамен төленетін тауарлар және көрсетілетін қызметтер айырбасындағы  тепе-теңдік бұзылған жағдайда қызмет етеді. Жалпыға ортақ қоғамдық байлықты құрау ретінде дүниежүзілік ақшалар  бір елдің екінші бір елге займ немесе субсидиялар беруі барысында  қызмет етеді.

Егер де еліміздің ішіндегі ақша мемлекетпен заңдастырылған ұлттық ақша бірлігі формасында қызмет ететін болса, ал елімізден тысқары жерде, К. Маркс өз еңбегінде: «Ақша өзінің ұлттық киімін шешеді де, өзінің бастапқы формасы ретіндегі металл құймасына, яғни жалпылама балама тауар формасына  өтеді» - деп жазады. Сондай-ақ бұл  жерде дүниежүзілік ақша ретіндегі  алтынның қызмет етуі сипатталады.

Алтын монета стандарты тұсында  дүниежүзілік ақша қызметін алтын және алтынға ауыстырылатын жекелеген  елдердің несиелік ақшалары (банкноталар) көбіне АҚШ доллары және ағылшын  фунт стерлингі атқарған.

Қазіргі дүниежүзілік ақша қызметін: АҚШ – доллары, Еуропалық Одақтың  қазіргі валютасы – еуро, сол  сияқты Халықаралық валюталық қордың  СДР-і (арнайы қарыз алу құқығы) атқарады.

1999 жылы қаңтар айынан бастап, Еуропалық қауымдастық елдерінде  жаңа валюта «Еуро» енгізілген. Еуропалық валюталық Одаққа бастапқыда  он бір ел қатысқан: Германия, Франция, Люксенбург, Нидерландия,  Австрия, Бельгия, Финляндия, Ирландия, Португалия, Испания және Италия. 1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап, «Еуро»  қолма-қолсыз төлемдер үшін пайдаланылды. «Еуро» банкноты мен монеталары 2002 жылдың  1 қаңтарынан және 6 айдай  уақыт ішінде енгізіліп, валюталық  одаққа мүше елдердің ұлттық  ақша бірліктері 2002 жылы 1 шілдесінен  бастап өз қызметтерін тоқтатты.                                                              

    

  

 

 

II. АҚША АЙНАЛЫСЫ

2.1.Ақша айналысының сипаттамасы

Қайта кезеңіне дейін “ақша айналымы”  мен “ақша айналысы” ұғымдары арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы – шаруашылықтағы тауарларды өткізуге, сондай-ақ тауарлы емес төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыруға  қызмет ететін қолма-қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы. Яғни ақша айналасы деп қолма-қол  ақшаның қозғалысы танылды. Ал ақша айналым ұғымы одан кең мағынада бергендіктен ол қолма-қолсыз тұрғындардың ақшалай табыстарының бөлінуін қарастырса, қолма-қолсыз ақша өндіріс қаражаттарының бөлінуін қарастырады.

Ақша айналысының объективті негізі – тауар өндірісі мен тауар  айналысы болып табылады. Тауар өндірісі тұсында тауарлар әлемі: тауар және ақша бөліне отырып, олардың арасында өзара қарама-қайшылықтар туады. Қоғамдық еңбек бөлінісінің теңдеуіне  және жалпы ұлттық және дүниежүзілік нарықтардың қалыптасуымен байланысты капитализм тұсында ақша айналысы ары  қарай дами түседі. Сонымен ақша, капитализм айналымына қызмет ете отырып, барлық жиынтық қоғамдық өнім айналысы мен айырбасына дәнекер болады.

Құн формасының өзгеріп отыруы, яғни тауардың ақшаға және ақшаның жаңа тауар сатып алу үшін қолдануы, ақшаның әрдайым қозғалыста, яғни айналыста болуына мүмкіндік  жасайды.

Бірақ ақша айналысы тауар айналысын  қайталап қоймайды. Бұл екі процесс  бір-бірінен жекешеленіп жүреді. Тауарлар, оларды сатып алғаннан кейін, айналыстан шығады және тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүреді.

Айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс  құралы, әрі төлем құралы функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан  түскен ақша қарызды өтеуге жұмсалуы мұмкін. Өз кезегінде, қарызды төлеуге  түскен ақшалар тауарлар алу  үшін қолданылуы мүмкін.

Жалпы ақша айналысының көлемі тауар  бағаларының соммасынан әрдайым  артық болады. Ақшаның тек  сату-сатып  алумен шектелмейтіні түсіндіріледі. Ақша еңбекақы, зейнетақы, стипендия  төлеу үшін, бюджетке төлемдер аудару үшін, банктен қарыз алу үшін және т.б. мақсаттар үшін қолданылады.

Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз формаларының көмегімен тауар айналысы, сондай-ақ  несиелік және жалған капиталдың қозғалысы жүзеге асырылады.

Ақша айналысының құрылымына қолма-қол  ақшалар айналысы мен қолма-қолсыз ақшалар айналысы кіреді.

Қолма-қол ақшалар айналысы нақты  ақшалар қозғалысын білдіреді. Оған банкноталар, монеталар және қағаз  ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет етеді. Ақша айналысын реттеудің маңызды элементі – қолма-қол ақшаның қолдану аясын азайту болып келеді. Бұл мәселе біздің елімізде кәсіпорындар арасындағы есеп айырысуларда қолма-қол ақшаның қолдануын шектеу, есеп айырылысу чектерін ендіру арқылы ғана шешіледі. 

Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге байланысты өзінің меншікті қуатын енгізуі, Қазақстандағы  қома-қол ақшамен байланысты жағдайды түбірімен өзгертті. Осыған байланысты 1992-1993 жж. қолма-қол ақшаның тапшылығы  тұсында енгізілген дерективті саясаттың  орнына республикамызда қолма-қол  ақша айналысын тұрақтандыру және басқарудың экономикалық әдістерінің алғы шарттары жасалынды.

   Дамыған елдерде нақты  ақшалар айналысының едәуір бөлігін  орталық банктерден шығарылған  бакнтік билеттер құрайды. Ақша  шығарудың кішкене бөлігі (10%-ға  жуығы) қазыналық билеттерді шығарушы  қазынашылықтың үлесіне тиеді. 

Қолма-қолсыз ақшалар айналысы –  қолма-қолсыз ақшалар айналымының  ақшаларының қозғалысы.

Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар –  чектер, пластикалық карточкалар  электрондық аударымдар көмегімен  пайдаланылатын клиенттердің шоттардағы сақтаған ақшалары (депозиттер).

Қолма-қол ақща мен қолма-қолсыз ақщалар арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Ол ақшаның  бір айналыс сферасынан екінші біріне өтіп отыруынан байқалады.