Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесі

Жоспар

 

Кіріспе........................................................................................................................3

 

1. Қазақстан Республикасының жинақтаушы  зейнетақы жүйесі.........................4

1.1    26-ҚХЕС Зейнетақы жоспарлары бойынша есеп және есептіліктің халықаралық стандарттары....................................................................................6

    1.2    Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің шетелдік тәжірибелері.......12

 

2.  Жинақтаушы зейнетақы қорларына аударым................................................18

     2.1   Еңбек ақыдан ұсталынатын міндетті төлемдер есебі............................19

     2.2   Таза зейнетақы активтеріндегі өзгертулер туралы есеп және МЖЗҚ

             «Жинақтаушы зейнетақы қоры» АҚ 2010 жылға 1 қазандағы жағдайы бойынша бухгалтерлік балансы...........................................................................20

     2.3   Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін жаңғыртудың теориялық

аспектілері және жүйе қызметіндегі инвестициялық процесті

ұйымдастыру......................................................................................................23

 

 

Қорытынды.............................................................................................................29

Қолданылған әдебиеттер.......................................................................................30

 

 

 

 

 

 

 

                     Кіріспе

 

Тақырыптың өзектілігі:  Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінде халықтың жалпы санындағы қарт азаматтар үлесінің артуына байланысты объективті қиыншылықтар пайда болғандықтан, елдегі зейнетақы жүйесін реформалаудың қажеттілігі артты.

 

Зейнетақы – бұл жұмысшының тапқан табысының бір бөлігін арнайы құрылған қорға зейнетақы жасына келгенде жұмысшының өзіне зейнетақы төлемі ретінде қайтарылып берілетін жарна түрі. Зейнетақы зейнет жасына келген адамдардың қартайған шағында дұрыс өмір сүруінің кепілдік полюсы деп атауға да болады. Зейнетақыға әсер етуші негізгі екі факторды ерекше бөліп қарастыруға болады, осы екі фактор елдің қандай зейнетақы жүйесін таңдау керек екендігіне көп әсер етеді, олар:

• Экономикалық даму деңгейі, жұмысшылар мен жұмыссыздардың ара қатынасы, жаңа жұмыс орнының пайда болу жылдамдығы көрсеткіштеріне көп көңіл бөлу керек.
• Демографиялық – халықтың өсу қарқыны, болашақ жұмысшылар мен бүгінгі жұмысшылардың сандық қатынастарына көңіл бөлінеді.

 Әрбір мемлекетте халықты  әлеументтік қамсыздандыру бағдарламалары  бар. Олар әр түрлі институттарда  қолданады, әр түрлі инстументтер, тәсілдер мен әдістерді пайдаланады. Осы жұмыста Қазақстандағы зейнетақы жүйесіне тоқталып,  қаржы секторындағы көрсеткіштер есебіндегі мәліметтер бойынша, Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларына жинақталған  зейнетақы көлемі реттеу мен қадағалау, зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің шетелдік тәжірибелерін, таза зейнетақы активтеріндегі өзгертулер туралы есебі мен бухгалтерлік балансын және де болашақта зейнетақы жүйесін жаңғырту тетіктері мен басымдылықтарына тоқаталып, оларды саларау. Бұлардың барлығы бұл жұмыстың негізгі мақсаты.

1. Қазақстан Республикасының  жинақтаушы зейнетақы жүйесі.

 

Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінде халықтың жалпы санындағы қарт азаматтар үлесінің артуына байланысты объективті қиыншылықтар пайда болды. Соның нәтижесінде елдің зейнетақы жүйесін кешіктірмей реформалаудың қажеттілігі сезілді. Осыған байланысты 1997 жылдың наурыз айында ҚР Үкіметі «ҚР зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалаудың тұжырымдамасын» мақұлдады және 1997 жылдың 20 маусымда ҚР «ҚР Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» заңы қабылданды. Жаңа реформаға сәйкес зейнетақы жасы ұзартылды: ерлер – 63 жас, әйелдер – 58 жас.

   1998 жылдың 1 қаңтарынан  бастап, мемлекеттік зейнетақыға  шығу ережелері мен тәртіптерін  және зейнетақы жинақ қоры  жүйесінен зейнетақымен қамтамасыздандыруын реттеуші ҚР – ның «ҚР зейнетақымен қамсыздандыру» туралы Заңы өз күшіне енді. Зейнетақымен қамсыздандыру екі жүйеден тұрады:

• Ортақ жүйеден – зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан зейнетақымен қамсыздандыру. Ортақ жүйе республикалық бюджетке түскен әлеументтік салық пен басқа да төлемдерге негізделген;
• Жинақтаушы зейнетақы жүйесі – жинақтаущы зейнетақы қоры.  

«ҚР зейнетақымен қамсыздандыру туралы» ҚР Заңының енгізілуімен 1998 жылдан өз есебін бастаған жинақтаушы зейнетақы жүйесі, құрылған құқықтық инфрақұрылым арқасында, қазіргі заман даму кезеңінде өзінің қарқынды өсуін бастан кешіп отыр.

Ұзақ мерзімді перспективада жинақтаушы зейнетақы жүйесі мынадай әлеументтік-экономикалық міндеттері:

• Жинақтаушы зейнеиақы қорлары салымшыларының жалақы мөлшеріне, зейнетақы жарналарын төлеу ұзақтылығына және зейнетақы жинақтарын инвестициялау тиімділігіне қарай кірістерін қолдауды неғұрылым тиімді әрі әділ ұйымдастыру;
• Нашарлап жатқан демографиялық жағдайда зейнеткерлік жасқа кеоген азаматтарды толық әлеументтік қамсыздандыру жөніндегі міндеттемелердің бір бөлігін мемлекеттен және салық төлеушіден алу;
• Ұлттық экономикалының өндірістік базасын жаңғырту және оның бәсекелестік қабілетін арттыру үшін ұзақ мерзімді инвестициялар ұсыну.

Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізгі принциптері:

• Зейнетақы жинақтарын қалыптастыру үшін азаматтарға жинақтаушы зейнетақы қорларын таңдауға құқықтық қамтамасыз ету;
• Азаматтарға арналған, белгіленген зейнетақының ең кіші мөлшерімен қамтамасыз ету жөнінде тікелей мемлекеттік кепілдік;
• Зейнетақы жинағының құрылуы үшін, жұмысқа қабілітті әрбір азамат қатысуының міндеттілігі;
• Азаматтардың зейнетақы жинақтарындағы қаржы салымдарының сақталу тиімділігі;
• Жинақтаушы зейнетақы қорларындағы жинақтарға азаматтардың мұрагерлігіне құқықтарын қамтамасыз ету;
• Азаматтардың зейнетақы жинақтарының қаржы салымдары арқылы экономикаға үлесі;
• Зейнетақы жүйелерін мемлекеттік реттеуі.

 Орта мерзімді перспективадв  жинақтаушы зейнетақы жүйесінің  негізгі мақсаттары мен міндеттері:

• Жинақтаушы зейнетақы қорлары арасында бәсекелестікті дамыту;
• Қазақстанның бүкіл халқы үшін зейнетақы қызметтерінің қол жетімділігі мен сапасын арттыру;
• Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялау жөніндегі мүмкіндіктерін арттыру;
• Міндетті зейнетақы жарналарын төлеу жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін арттыру болып табылады.

Қазақстан Республикасында зейнетақы жүйесін реттеуші органдар: ҚР Банкі; ҚР Ұлттық Банкінің жинақтаушы зейнетақы қор қызметінің реттеуші департаменті; ҚР Ұлттық Банкінің бағалы қағаздар жөніндегі департаменті.

 

1. 26 «ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖОСПАРЛАРЫ БОЙЫНША ЕСЕП ЖӘНЕ ЕСЕПТІЛІК»

ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІКТІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАРЫ.

 

Осы әдістемелік ұсынымдарды Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Бухгалтерлік есеп және аудит әдіснамасы департаменті Азия даму банкісі кеңесшілерінің толық және тығыз ынтымақтастығымен, «Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы» Қазақстан Республикасының Заңын іске асыру мақсатында және Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2003 жылғы 15 мамырдағы № 88-ө өкімімен бекітілген ХҚЕС-ке көші жөніндегі іс-шаралар жоспарын орындау үшін, сондай-ақ Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарын (ХҚЕС) қолдану кезінде ұйымдарға тәжірибелік көмек көрсету үшін әзірледі.

 

Қолдану мақсаты, мәртебесі және саласы

 

• Берілген әдістемелік ұсынымдар ҚЕХС 26 сәйкес зейнетақы жоспарлары бойынша есеп жүргізу және есептілік жасау тәртібін түсіндіреді және зейнетақы жоспарлары бойынша есеп пен есептілік жасау және беру кезінде қолданылады.
• Берілген әдістемелік ұсынымдар есептіліктің осындай түрін жасайтын ұйымдарда зейнетақы жоспарлары бойынша есептілік үшін қолданылады.
• Зейнетақы жоспарлары кей кезде басқаша, мысалы, «зейнетақы схемасы», «еңбек сіңірген жылдар бойынша зейнетақы схемасы» немесе «зейнетақылық қамтамасыз ету схемасы» деп аталады. БЕХС 26 зейнетақы жоспарын есеп беретін объект ретінде, жоспарға қатысушылар жұмыс берушілерден бөлек қарастырады.

 

Зейнетақы жоспарлары

 Зейнетақы жоспарларының, әдетте, екі түрі қарастырылады:

а) белгіленген жарналары бар зейнетақы жоспарлары;

б) белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспарлары.

 

Белгіленген жарналары бар зейнетақы жоспарлары– бұл зейнетақымен қамсыздандыру схемасы, онда ұйымның міндетіне зейнетақы сыйақыларын кейінгі төлеуге байланыссыз белгілі жарналарды Зейнетақы қорына (бұдан әрі - Қор) төлеу жатады.

 Қатысушылар жоспар  жұмысына мүдделі, себебі ол олардың  болашақ зейнетақы деңгейіне  тікелей әсер етеді. Қатысушылар, сондай-ақ жарналардың Қорға түсуіне  қатысты тиісті ақпаратты алуға  және бенефициар құқығын қорғау  үшін тиісті бақылауды жүзеге асыруға мүдделі. Жұмыс беруші, өз ретінде, жоспардың тиімді және адал жұмыс істеуінде мүдделі.

Зейнетақымен байланысты барлық тәуекелдер қызметкерге жүктеледі, атап айтқанда:

- актуарийлік тәуекел, қызметкер  алатын зейнетақы күтілгеннен аз болып қалу мүмкіндігін білдіреді;

- инвестициялық тәуекел, Қорға инвестицияланған қаражат  күтілетін зейнетақы сыйақыларын  қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз  болып қалуымен байланысты.

    Белгіленген жарналары бар жоспарды есепке алғанда мыналар қарастырылады:

• Кезеңге есептелген шығыс қатысушыға кезең ішінде көрсетілген қызметтерге қатысты оның қызметі үшін тиесілі жай жарналарды білдіреді;
• аванспен немесе кідіртіп төленген кез келген жарналар тиісінше алдын ала төленген шығыстар немесе есептелген берешек ретінде көрсетіледі;
• есепті күннен кейін 12 ай ішінде төленбеген кез келген есептелген жарналар міндеттемені мойындаған жағдайда олардың келтірілген құнына дейін дисконтталуы тиіс;
• сондай-ақ, ұйым есепті кезеңде қызметкерлерді зейнетақымен қамсыздандыру бойынша шығыстар жөнінде ақпаратты ашуы тиіс.

Белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспарлары қызметкер зейнетке шыққан кейін алатын жәрдемақы сомасы анықталған. Әдетте, жәрдемақы сомасын ұйым қызметкерінің еңбек өтілінің және оның зейнетке шығу сәті жақындаған кездегі кезеңге оның жалақы деңгейінің функциясы ретінде қарастыратын формула пайдаланылады. Қызметкер зейнетке шыққанға дейінгі әрбір кезеңде жарналар сомасын анықтау қажет, ол зейнетке шыққан сәттегі зейнетақы төлемдерінің сомасына сәйкес келетін болады. Ол үшін көптеген түрлі амалдарды пайдалануға болады. Қаржыландырудың қандай әдісі пайдаланғанына байланыссыз, ол зейнетке шыққан сәтіне жоспарда анықталған жәрдемақы сомасына тең соманы қамтамасыз етуі тиіс.

Қызметкерлер белгіленген жарналары бар зейнетақы жоспарының бенефициарлары болып табылады, алайда белгіленген жарналары бар зейнетақы жоспарының бенефициарлары жұмыс берушілер болып табылады. Белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспарларымен жұмыс істейтін Қордың негізгі мақсаты активтер мен оларды инвестициялауды жұмыс беруші өз қызметкерлеріне зейнетақы жәрдемақыларын төлеу үшін қажет соманы шоғырландыратындай етіп сақтауды қамтамасыз етуден тұрады. Ресми түрде, Қор бөлек ұйым болып табылады, алайда ұстау бойынша, қордың активтері мен міндеттемелері жұмыс берушіге тиесілі. Яғни, зейнетақы жоспары жұмыс істеген уақыт ішінде жұмыс беруші Қорда не болып жатқанына байланыссыз, белгіленген зейнетақы жәрдемақысын төлеуге жауап береді. Қордағы шоғырландырылған активтердің жетіспеуі жұмыс берушімен орындалуы тиіс. Шоғырландырылған активтердің артуы жұмыс берушіге кері қайтарылуы мүмкін, не болашақ салымдар сомасының азаюы түрінде, не аударылған қаражатты қайтару түрінде.

 Белгіленген төлемдері  бар зейнетақы жоспары қаржы  жағдайын бағалау, актуарийлік рұқсат етуді тексеру және болашақ жарналар деңгейіне қатысты ұсынымдар алу үшін кезеңімен актуарийдің кеңесінде мұқтаж.

Белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспары бойынша есептілік мыналарды қамтиды:

а) мыналарды:

1) зейнетақы төлеу үшін  қолда бар зейнетақы жоспарының таза активтерді;

2) кепілдік берілген және  кепілдік берілмеген зейнетақыға  бөле отырып тиесілі зейнетақы  төлемдерінің актуарийлік келтірілген  құнын; және 

3) қорытынды асып түсуі  немесе тапшылықты көрсететін  есепті;

немесе

б) мынадай ақпаратты қамтитын зейнетақы төлемдерін төлеуге қолда бар зейнетақы жоспарларының таза активтері туралы есепті:

• кепілдік берілген және кепілдік берілмеген зейнетақыға бөле отырып тиесілі зейнетақы төлемдерінің актуарийлік келтірілген құнын ашатын ескерту; немесе
• қоса беріліп отырған актуарийлік есептегі осы ақпаратқа сілтеме.

Белгіленген төлемдері бар зейнетақы жоспарына сәйкес тиесілі зейнетақы төлемдері жоспардың қаржы жағдайына және салымшылардың болашақта осы жоспарға төлемдерді жүзеге асыру қабілеттілігіне, сондай-ақ инвестициялық қызмет нәтижелеріне және жоспар жұмысының нәтижелеріне байланысты.

 Белгіленген төлемдері  бар зейнетақы жоспарының мақсаты  белгілі кезеңге мынадай ақпаратты  беруден тұрады:

• кезеңдегі елеулі қызметті және кез келген өзгерістердің ықпалын сипаттау,
• жоспарға, оған мүшелікке, мерзімі мен шарттарына қатысты,
• кезеңге инвестициялық қызмет операциялары және нәтижелері туралы, сондай-ақ кезең соңындағы жағдай бойынша жоспардың қаржы жағдайы туралы ақпарат беретін бөлімдер; және
• не есеп бөлімі, не бөлек есеп түрінде берілген актуарийлік ақпарат;
• инвестициялық саясатты сипаттау.

Тиесілі зейнетақы төлемдерінің актуарийлік келтірілген құны. Оның қатысушыларының зейнетке шыққан сәтіне дейінгі зейнетақы жоспары бойынша болжалды төлеулердің келтірілген құны есептілікте жалақының ағымдағы деңгейі, не жоспарға қатысушылардың зейнетке шыққанға дейін жалақысының болжалды деңгейінің негізінде есептелуі және берілуі мүмкін.

 Жалақының ағымдағы деңгейі бойынша тәсілдеме қабылдау үшін негіздеме:

1) қазіргі сәтте әрбір жоспарға қатысушының үлесіне тиетін шама сомасы болып табылатын тиесілі зейнетақы төлемдерінің актуарийлі келтірілген құны аз жол берулерді қамтығандықтан, жалақының жоспарланған деңгейі бойыншаға қарағанда неғұрлым әділ есептелуі мүмкін;