Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесі

Ел	1995 ж.	2000 ж.	2030 ж.	Мемлекттің Зейнетақылық шығынының ЖІӨ-дегі үлесі
Ұлыбритания	24	25,8	38,7	14,5
Германия	21,7	30,3	49,2	11,1
Испания	19,8	25,9	41,0	10,0
Италия	21,6	31,6	48,3	13,3
Франция	20,8	24,6	39,1	10,6
Орташа ЕЭО бойынша	21,7	27,5	43,3	11,9

 

Шығыс Европа елдерінің зейнетақы жүйесі

 Шығыс Европа елдерінің  ішінде Польша, Венгрия, Чехия, Словакия  елдерінің зейнетақы жүйелері  ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Бұл елдердің зейнетақы реформасының басты ерекшелігі – мемлекеттік модельді игеру.

 Келесі кестеде Шығыс  Европа елдерінің зейнетақы жүйесіне  сипаттама берілген.

Шығыс Европаның кейбір зейнетақы жүйесі  5 кесте

	Польша	Венгрия	Чехия	Словакия
1.Ерлердің зейнеткерлікке шығу  жасы	65	60	60	60
2.Әйелдердің зейнеткерлікке шығу  жасы	60	55	53-57	53-57
3.Жалпы елдегі 60-жастан жоғарылардың  үлесі	12,5%	19%	17,5%	14,8%
4.Еңбекке жарамды халықтың санына  байланысты зейнеткерлер саны	49%	59%	49%	53%
5.Орташа еңбекақы мөлшеріне байланысты  орташа зейнатқы мөлшері	71%	60%	44%	48%
6.Жалпы еңбекақыға қатысты зейнетақы  бөлімнің жалпы мөлшері	45%	30,5%	26%	27,8%
7.ЖІӨ зейнетақы үлесі	15,8%	11,5%	9%	9,4%

 

Бұл кесиені талдай келе мынадай қорытынды жасауға болады: Шығыс Европаға зейнетақы реформасының қажеттілігі жылдан-жылға өсіп отырғандығын баймаймыз. Бұл елдердің үкіметі «мемлекеттік зейнетақы» жүйесі күндердің күнінде жаңа демографриялық және экономикалық құрылымға сәйкес қызмет істеуін тоқтады, сондықтан жинақ қорларына негізделген «жинақтаушы зейнетақы» моделі өмірге ауадай қажет деп отыр. Алайда, тек Венгрия мен Чехия ғана бағытта елеуші күш көрсетті.

   Венгрия 1994 жылы зейнетақы  реформасы үшін заң шығару саласын құрды. Қазіргі кезде бұл елде еңбекке жарамды халықтың 5 пайызын иемденген және өз активтерінен ЖІӨ-нің бірнеше пайызын жинаған 18-ге жуық қор жұмыс істейді. Қорлардың әлі дұрыс дамымағандығы өздерінің қол жетерлік пайдасынан тыс инвестициялық табыс бағдарламасын тиімді пайдаланбайды. Салымшылардың саны да көп емес.

Чехия Шығыс Европа елдерінің ішінде алғашқы болып зейнетақы жүйесінің реформасынқолға алған. Чехия мемлекеті алғашқы кезеңде зейнеткерлікке шығару талаптарын қатаң түрде жүргізді, тіпті ескі жүйеде бәрінен төмен зейнетақы алатын зейнеткерлер үлесіне жәрдемақы қосты. 2007 жылға дейін ер адамдар 60 жаста, ал адамдар 57-61 жас аралығында зейнеткерлер саны мейлінше жәй өсуде (жыл бойы 3 пайызға жуық). Осылайша, ЖІӨ-де зейнтақы үлесі айтарлықтай өзгеріссіз қалады.

 Чехиядағы зейнетақы  жүйесінің екеуі де: мемлекеттік  зейнетақы төлемі мен жеке  меншік зейнетақы қорлары экономикадағы  зейнетақы төлемдерін қаржыландыра  алмайды. Бұл жүйенің ең басты тиімсіз кемшілігі – жеке меншік зейнетақы қорларының еркін жүйесінің жасай тұра, мемлекет өзінің зейнетақы төлемдерінің жүйесін мүлдем өзгертпеуінде. Қазіргі чехтық зейнетақы жүйесінде елеулі өзгеріс болмаса, 2020 жылы ЖІӨ-нің 40 % көлемінде зейнетақылық қарызға батады деп болжамдар бар.

 

Азия елдеріндегі зейнетақы жүйесі

Азия елдерінде зейнетақы жүйесі мүлдем басқаша. Гонконгте кімнің пайдасы бекітілген күнелту минимумынан төмен болсы, соған бюджеттен жәрдем ақша төленеді. 1988 жылы кәсіпкерлер үшін персоналды жүйе енгізілген, бірақ бұл жүйе бойынша төлем әрі жүргізілмеген. Мемлекет күнелтуминимумынан жоғарғы қарт адамдарға әлеументтік көмек береді.

Сингапурда бір ғана қор бар, ол – Орталық сақтау қоры, мұнда жұмысшылар мен жеке кәсіпкерлер өзінің еңбекақы қорынан 25,5 % , ал жұмыс беруші 17,5% қаржысын бөледі. Сингапурлық жүйе «жинақтаушы зейнетақы» жүйесіне ұқсас, дегенмен мұнда тек бір ғана орталық қор бар.

Осылайша, Азия елдеріндегі зейнетақы жүйесінің ерекшелігі сол, мемлекет уақытылы зейнетақы төлемін бекітпей-ақ, тек қартайғандарға аз ғана мөлшерде жәрдемақы төлеуге кепілдік береді, сондықтан да Азия елдіндегі қарт адамдардың кедейленуі – шешуші жоқ мәселелердің бірі болп отыр.

  

2. Жинақтаушы зейнетақы қорына аударым.   Азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету Қазақстан Республикасында азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңға сәйкес жүзеге асырылады. Кәсіпорын зейнетақы төлем көзі болып табылатын еңбекақыдан белгіленген көлемде аударуды жүзеге асырады. әр қызметкерге Әлеументтік жеке код (ӘЖК) беріледі. Ол мыналарда пайдаланылады:

• Қызметкерлер шотындағы шоғырланбалы қаражаттарға есеп жүргізу;
• Жинақтаушы зейнетақы қорындағы жинақтаушы зейнетақы шотының және жеке зейнетақы шотының есебін жүргізу;
• әр аалушыға өзінің жеке зейнетақылық төлемдерін бақылауға мүмкіндік тудырады.

ҚР Үкіметінің 29.12.1999ж. бекіткен №1671 «Есептеу, ұстау (есептеу) және міндетті зейнетақы қорына аудару тәртібі» Қаулыына сәйкес міндетті зейнетақы жарнасын ұстау және төлеу қызметкерлердің ай сайынғы табысының он процент мөлшерінде жүргізіледі. Мұнда қызметкерлердің ай сайынғы табысы ең аз деңгейдегі бір айлық еңбекақының 75 еселеген мөлшерінен аспауы керек. Ұсталынған міндетті зейнетақы жарнасы жинақтаушы зейнетақы қорына келесі айдың табысын төлеу үшін айдың 15-ші күніне дейін аударылады.

Жарнаны аударуды агент қолма-қол ақшасыз төлем жллымен жүргізеді. Жарнаны аудару барысында банкте әрбір жинақтаушы зейнетақы қоры бойынша жеке тұлғалар тізімі жазылған екі немесе үш жанадан төлем тапсырысы беріледі. Онда қызметкерлердің жеке әлеументтік коды, аты-жөні, әкесінің аты, туған күні, аударуға жататын жарна сомасы мен кезеңі (ай, жыл) жазылған. Төлем тапсырмасы мен тізімнің бірінші данасы банкте қалады, ал қабылданғаны туралы банктің белгісі қойылған төлем тапсырмасы мен тізімнің екінші данасы агентке қайтарылып беріледі.

 

1. Еңбек ақыдан ұсталынатын міндетті төлемдер есебі.  Кәсіпорын жұмыскерлеріне есептелген еңбек ақыдан, еңбек шарты бойынша және қосымша жұмыс істейтіндердің еңбек ақысынан әр түрлі ұсталымдар жасалыды. Оларды екі топқа бөлуге болады:

• Міндетті ұсталымдар

• Кәсіпорын ұйғарымына байланысты ұсталымдар.

     Міндетті ұсталымдарға зейнетақы жарналары, табыс салығы, заңды және жеке тұлғаның есебіне жасалған нотариалдық кеңсенің жазбалары және атқару қағаздары бойынша ұсталымдар жатады.

Кәсіпорын ұйғарымына байланысты ұсталымдарғы: кәсіпорынның шеккен материалдық зиянның орнын толтыру үшін еңбек ұжымының мүшелерінен және жұмыскерлерден ұсталатын сомалар, есеп беруге тиісті соманың уақытысында қайтарылмаған бөлігі жатады.

 

Еңбек ақы есептеу операциялары бойынша шоттар корреспонденциясы

№	Шаруашылық операция мазмұны	Шоттар корреспонденциясы
		Дт	Кт
1.	Еңбек ақы есептелді: Құрылыс жұмысшыларына Негізгі өндіріс жұмысшыларына Көмекші өндіріс жұмысшыларына Жалпы өндіріс қызметкерлеріне Жалпы шаруашылық қызметкерлеріне өнімдерді сатып-өткізумен шұғылданатын қызметкерлерге	2930 8010 8030 8040 7210 7110	3350 3550 3550 3550 3550 3550
2.	Еңбек ақыдан жеке табыс салығы ұсталды	3350	3120
3.	Еңбек ақыдан зейнетақы жарналары ұсталды	3350	3220
4.	Еңбек ақыдан орындалатын құжаттар бойынша ұсталды	3350	3390
5.	Еңбек ақыдан есеп берілуге тиісті сомалар бойынша қарыздар ұсталды	3350	1250

 

2.2 Таза зейнетақы активтеріндегі өзгертулер туралы есеп.

 

Таза зейнетақы активтері туралы есеп

	2010 ж. 31 желтоқсан	2009 ж. 31 желтоқсан
Активтер ҚРҰБ ақшалай қаражат және шот	395,775	490,311
Асыл бағалы металдар	7,044,167	-
Банктердегі қаражат	80,431,679	24,838,820
Сатуға арналған қолда бар инвестиция	117,267,193	139,559,943
Дебиторлық берешек	219,586	243,646
Активтер жиынтығы	205,358,400	165,132,720

 

 

Таза зейнетақы активтеріндегі өзгертулер туралы есеп

	2010 жылғы 31 желтоқсанда  аяқталатын жыл	2009 жылғы 31 желтоқсанда  аяқталатын жыл
Зейнетақы жарналары	38,367,643	29,778,085
Басқа зейнетақы қорларынан аударымдар	5,789,495	2,306,282
Сыйақы түріндегі кірістер	12,560,074	7,652,603
Өсімпұл және айыппұл	471,453	330,023
Дивиденттер бойынша кірістер	670,151	533,189
Төленген немесе төлеуге тиісті зейнетақылар	(2,902,703)	(2,359,267)
Қорға тиесілі комиссиялық сыйақы	(3,095,222)	(3,458,767)
	51,860,891	34,782,148
Төлем көздерінен жеке табыс салығы	(135,103)	(125,378)
Бағала қағаздар сауда-саттығынан таза (шығын)/кіріс	(128,954)	208,422
Пайда немесе шығын арқылы әділ құны бойынша бейнеленетін инвестицияның әділ құнын өзгертуден таза пайда	2,254,019	8,974,741
Қайта бағалаудан таза пайда/(шығын)	(1,440,512)	760,730
Зейнетақы жинақ ақшаларын басқа зейнетақы қорларына аудару	(11,547,642)	(6,991,243)
Зейнетақы жинақ ақшаларын сақтандыру ұйымдарына аудару	(1,626)	(2,598)
Басқа шығындар	98,869	(127,408)
	(10,600,949)	2,697,266
Таза зейнетақы активтеріндегі өзгерту	41,259,942	37,479,414
Таза зейнетақы активтері, жыл басында	163,695,040	126,215,626
Таза зейнетақы активтері,жыл соңында	204,954,982	163,695,040