Жұмыссыздық

                                                КІРІСПЕ

 
          Жұмыссыздық  әлемдегі орталық проблеммалардың  бірі болып табылады. Және де  ол бір жүйеден екіншісіне  өтетін елдерде кең байқалады. 
Мысалға мұндай процес Қазақстанда жүріп жатыр. Ол өзімен бірге бірқатар жаңа проблемаларды алып келеді. Сонымен қатар жұмыссыздық проблеммасы адамдармен тығыз-байланысты және соларға тікелей әсер етеді. Жұмысынан айрылу олардың табысының азаюына, өмір сүру деңгейінің төмендеуіне, сонымен қатар психологиялық стреске алып келеді. Осы себепті көптеген саясат адамдары өзінің сайлау алды компанияларында жұмыс орындарын жасауға көп көңіл бөледі. 
          Жұмыссыздықты зерттеу олардың пайда болу себептерін аныктайды, мемлекеттің тарапынан шараларды анықтайды. Бірақ сонымен қатар көптеген экономистердің ойынша жұмыссыздық қажет нәрсе, оны зұлымдық ретінде қарастыруға болмайды. 
Өйткені жұмыссыздықтың ең маңызды пайдалы жақтарына оның сапалы еңбекті, бәсекені туындыратыны болса керек. Менің жұмысымның мақсатына осы жатады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ, МӘНІ, ЖІКТЕЛУІ

 

Жұмыссыздық – елдегі еңбекке қабілетті тұрғындардың бір бөлігі өзіне пайдалы еңбекпен айналысатын кәсіп таба алмай дағдаратын әлеуметтік-экономикалық құбылыс.

Жұмыссыздық негізінен жұмыс  орнына сай келетін адамдардың азаюынан, адамдардың санының көбеюінен пайда  болады. Жұмыссыз ретінде жұмыссыздар  биржасында тіркелген, жұмыс табуға нақты мүмкіндігі жоқ адамдар  айтылады.

Жұмыссыздық деңгейі – экономикалық тұрғыдан белсенді халық санындағы жұмыссыздар санының пайызбен өлшенген үлесі.

 
Жұмыссыздықтың  келесі түрлері бар: 
• Фрикционды 
• Құрылымдық 
• Циклдық 
• Сезондық 
• Аймақтық

 

Фрикциялық жұмыссыздық – қызметкерлердің жұмыс орнын ерікті түрде ауыстыруымен және жұмыстан уақытша босау кезеңдерімен байланысты (қызметкерлердің бір жұмыстан екінші жұмысқа ауысқан кездегі уақытша жұмыспен қамтылмауы) құбылыс.

Құрылымдық жұмыссыздық – елдегі тұтыну тауарларына сұранымның құрылымында және өндіріс технологиясында болатын өзгерістер салдарынан пайда болатын құбылыс. Бұл жағдайда қызметкер не өзінің кәсібіне (мамандығына) сұранымның жоқтығы салдарынан‚ не жұмыс алу үшін жеткілікті біліктілігінің жоқтығы салдарынан жұмыссыз қалады.

Кез келген қоғамдағы экономикалық даму барысында тұтыну тауарларының сұранымы құрылымында және өндіріс  технологиясында маңызды өзгерістер болады. Бұл өзгерістер өз кезегінде жұмыс күшіне жалпы сұранымның құрылымын да өзгертеді. Осындай өзгерістерге байланысты кәсіптердің кейбір түрлері азаяды не қысқарады‚ ал басқа бір түрлері көбейеді. Қоғамдағы жұмыссыздықтың пайда болу себебі жұмыс күшінің осы өзгерістерге баяу ыңғайланатындығына және оның құрылымының нақты жұмыс орнына сай келмейтіндігіне байланысты болады. Фрикциялық жұмыссыздық пен құрылымдық жұмыссыздық арасындағы елеулі ерекшелік мынада: бірінші жағдайда жұмыссыздарда еңбек нарығында ұсынуына болатын дағды‚ машық бар‚ ал екінші жағдайда олар қайта даярланбайынша‚ қосымша оқып біліктілігін арттырмайынша‚ тіпті тұрғылықты жерін ауыстырмайынша жұмыс таба алмайды. Фрикциялық жұмыссыздық неғұрлым қысқа мерзімді сипатта болады‚ ал құрылымдық жұмыссыздық неғұрлым ұзақ мерзімді сипатта болады‚ сондықтан ол қоғамдағы неғұрлым елеулі жұмыссыздық болып табылады. Циклдік жұмыссыздық – елдегі тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге жиынтық сұранымның күрт азаюы салдарынан болатын құбылыс. Осы себептен оны кейде сұранымның тапшылығына байланысты жұмыссыздық деп те атайды. Циклдік жұмыссыздық – кез келген қоғам үшін экономикалық және әлеуметтік дағдарыс болып саналады. Экономикалық дағдарыс (экономикалық дамудың құлдырауы‚ тоқырау) елдегі еңбекке қабілетті тұрғындардың елеулі бөлігінің бостан босқа уақыт өткізуіне әкеліп соғады‚ ал мұндай жағдай олардың біліктілігінің жоғалуына‚ адамгершілік қадір-қасиеттің азғындауына‚ әлеуметтік және саяси жанжалдарға апарып соқтырады. Жұмыссыздық – барлық қоғамда болып тұратын құбылыс. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде‚ мысалы‚ АҚШ-та‚ еңбекке қабілетті тұрғындардың жұмыспен толық қамтылуы жұмыссыздық мүлдем жоқ дегенді білдірмейді. Фрикциялық және құрылымдық жұмыссыздық болмай қоймайды деп есептеледі. Демек, елдегі тұрғындардың жұмыспен толық қамтылуы – ол елде циклдік жұмыссыздықтың жоқтығын білдіреді. Жұмыспен толық қамтылу кезіндегі жұмыссыздық деңгейі оның табиғи деңгейі болып саналады. Мұндай жағдай елдегі жұмыс күшінің рыноктары теңдестірілгенде, яғни жұмыс іздеушілердің саны бос жұмыс орындарының санына тең болғанда пайда болады. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі қоғамдағы оң құбылыс болып есептеледі. Өйткені “фрикциялық” жұмыссыздарға бос жұмыс орнын табу үшін әрқашан уақыт керек‚ “құрылымдық” жұмыссыздарға да біліктілігін жетілдіру, жаңа мамандық алу үшін немесе жұмыс табу мақсатымен басқа жерге көшу үшін уақыт керек. Егер жұмыс іздеушілердің саны бос жұмыс орнынан асып түссе‚ онда жұмыс күші рыногінің тең болмағаны. Екінші жағынан‚ жиынтық сұраным молайған жағдайда жұмыс күшінің “жетіспеушілігі” сезіледі‚ яғни бос жұмыс орындарының саны жұмысқа мұқтаждардың санынан асып түседі. Қазақстанда нарықтық экономикаға өту кезеңінде бұрынғы тиімсіз кәсіпорындар мен ауыл шаруашылық мекемелерінің жұмысын уақытша тоқтатып, жабылуына, банкротқа ұшырауына, жекешелендіріліп, қайта құрылуына байланысты құрылымдық жұмыссыздық құбылысы байқалды. 2000 жылы елдегі жұмыссыздар саны 1997 жылғы деңгеймен салыстырғанда біршама (0,2%-ке) төмендеді. Елдегі түбегейлі әлеуметтік-экономикалық реформалар барысында жаңа жұмыс орындары ашылуына, ішкі, сыртқы инвестициялар көмегімен, бірқатар өндіріс ошақтары мен ауыл шаруашылығының жандануына орай, ауылды қайта өркендетудің 3 жылдық бағдарламасына байланысты жұмыссыздық деңгейі де біртіндеп табиғи деңгейге түсе бастады.

 

 

 

 

 

 

 

ЖҰМЫССЫЗДЫКТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЛДАРЫ

 
            Көбіне жұмыссыздықтың экономикалық әсері сипатталады да, кумулативті характерге ие әлеуметтік әсері ескерусіз қалады. Бірақ та жұмыссыздықтың елдің жағдайына тигізетін әсері көбіне әлеуметтік жағдаймен өлшенеді. 
            Енді сол-салдарларға тоқталсақ.

 
Кері әсерлер: 
1. Крименогенді жағдайдың өршуі 
2. әлеуметтік кернеудің өршуі 
3. физикалық және психологиялық аурулардың көбеюі 
4. әлеуметтік дифференцияның өсуі 
5. еңбек белсенділігінің төмеңдеуі 
Пайдалы әсері: 
1. Жұмыс орнының әлеуметтік маңызының артуы 
2. Өз бос уақытының көбеюі 
3. Жұмыс орнын таңдаудағы еркіндік 
4. Әлеуметтің мән мен еңбек құндылығының артуы 
Экономикалық салдарлар: 
Кері әсерлер: 
1. Алған білімнің құндылығын жоюы 
2. Өндірістің төмендеуі 
3. Жұмыссыздарға көмек шығындары 
4. Квалификациясын жоғалту 
5 Өмір сүру деңгейінің төмендеуі 
6. Ұлттық табыстың төмендеуі 
7. Салықтың аз жиналуы 

Пайдалы әсері: 
1. Экономиканы қайта жарақтауға жұмыс күшіің резервін жасақтау 
2. Еңбекке бейімділігін өсіру мақсатында жұмысшылар арасында конкуренция 
3. Білімін жоғарылату үшін уақыт 
4. Еңбек өнімділігі мең өндіріс интенсивтілігі жоғарылауы

 

 

ЖҰМЫС НАРЫҒЫ

 
Тәуелсіздік алғалы бері елде еңбек  рыногына әсер ететін бірқатар факторар пайда болды. Соның бірі көлеңкелі экономика. Бұл салаға бастама берген негізінен жұмысшыға жасырылған ақы төлеп немесе еңбек етуге қолайлы жағдай туғызбағандықтан мемлекетке салық төлемейтін сектор жатады. 
Бұған ең алдымен ел экономикасы көтерілгеннен бері елге ағылған босқындар, гасторбайтерлер жатады. Қазір нақты қанша көлемде мұндай жұмыссыздық түрі барлығын ешкім тап басып айта алмайды. 
Сонымен бірге Қазақстан үшін жастар арасындағы жұмыссыздық ең бір бас ауыртар мәселе, елде оқымайтын және жұмыс жасамайтын жастар саны жалпы активті бөліктің сегізден бір бөлігін құрайды. 
Ал әйелдер ең бір активті топ болып табылады, бірақта онда да жұмыссыздық бар және ол негізінен жасырын жұмыссыздық қатарына жатқызуға болады.

 

 

 

 

 

1. ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ЖӘНЕ ОНЫМЕН КҮРЕСУ ШАРАЛАРЫ

 

Жұмыссыздықпен күрес. Қазір көптеген мекемелер әлдеқашан ұмытылған проблема жұмыс кадрларының  қажеттігіне ұшырады. Бұрын олар өте көп болса, қазір олар әртүрлі салға кетуіне, квалификациясы төмендеуіне байланысты өте аз. Ал бар жұмыс іздеушілердің квалификациясы жоқ немесе өте төмен. Сонда қоғам бір біріне қарама қарсы екі түрлі ауруға шалдығуы мүмкін:

1.     кадр дефициті

2.     жұмыссыздық.

Университеттер, училишщелер, колледждер мен өндіріс орындарының тіл  табысуы бұл мәселені шешуі мүмкін. Осы тұста мемлекетке осы секторды басқару үшін белгілі бір стратегия қажет.

1.     жұмысшыларды мемлекеттен тыс әдіспен орналастыру, бұл әдіс негізінен натуралды шаруашылықтарға тән.

2.     жұмыссыздық әсерін төмендету, бөл жерде жұмыс жасайтын сектор зардап шегеді, себебі жөмыссыздарға берілетін өтемақы салық есебінен алынады.

3.     Жұмыс орындарын ашу. Бұған келісу қиын, өйткені ол кедей елдерден имигранттар келуін көбейтпесе, ашылған жұмыс орындарға жергілікті жұмыссыздардың бара қоюы екіталай.

Жоғарыда аталған әдістерден басқа  қоғамдық реттеу әдісі де бар. Ол қоғамдағы  басқа жұмыссыздыққа әсері бар  факторлар:

1.     Білім беру

2.     жұмыс табуға көмек т.б.

Бұл факторларды қолдана отырып сыртқы жұмыс іздеп келушілер  мәселесін де еске алған жөн.

 

 

 

Жұмысқа орналастыру іс-шаралары

Алматы қаласында Қазақстан  Республикасының “Халықты жұмыспен қамтамасыз ету туралы”, “Әлеуметтік  атаулы көмек туралы” заңдарын, “кедейшілік және жұмыссыздықпен күресу бағдарламасын” іске асыру бойынша  жұмысы өткізілуде.

Әуезов ауданы жоғары халық тығыздығымен сипатталады, сонымен қатар, жоғары көрсеткіштегі әлеуметтік жүктемемен сипатталынып, сондықтан, 2007 жылдағы  әлеуметтік қорғаудың бірінші басымдылығы -  аудан халқының дәулеттілігін жақсартуды қамтитын әлеуметтік бағдарды нығайту болып табылады. Қазір өнімді жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету, жұмыссыздар санын азайту мақсатында - халықты жұмыспен қамту бағдарламасын іске асыру жұмысы жалғасуда.

2007 жылдың 29 мамыр күні, сағат 12.00-де  Әуезов ауданы “Шаңырақ-2” ықшам  ауданындағы №26 орта мектепте  халықты жұмыспен қамтудың бірден-бір  жолы болып табылатын бос орындар  жәрмеңкесі өтті. Аталған шара  «Шаңырақ –1,2», «Әйгерім», «Ақбұлақ» ықшам аудандарының жұмыссыз азаматтарына арналып ұйымдастырылған еді. Бұл іс-шараның ұйымдастырушылары Әуезов ауданы әкімінің аппараты мен жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарлама Басқармасы болып табылады.

Бос орын жәрмеңкесіне Әуезов ауданы жұмыс берушілері, “Еңбек биржасы” мен Алматы қаласының кәсіпорындары: «ДАСУ» АҚ, «Жігер» АҚ, «Электротранссервис» АҚ, «ЦиннКаз» ЖШС және  «Базис-А» корпорациясы шақырылды.

Жұмыспен қамту Департаменті қызметкерлерінің айтуы бойынша, “мемлекет жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғауға кепілдік береді, халықтың мақсатты топтарының жұмысқа  орналастыруына, бірінші кезекте  тұрмыс жағдайы нашарларға, 21 жасқа  дейінгі жастарға, жетімдер үйінің тәрбиеленушілеріне, жетім балаларға, 25 жасқа дейінгі ата-ананың қамқорынсыз  қалған балаларға, жалғыз басты және көп балалы аналарға, мүгедектерге  көмек көрсету жөніндегі қосымша шараларды қамтамасыз етеді.”

 

Жұмыспен қамтудың және

жұмыссыздықпен күресетін  кейбір аспектілері 

Тұрақты даму тұжырымдамасын жүзеге асырудың маңызды жағдайы әлеуметтік бағдарланған рыноктік экономиканы  құру болып саналады. Елдің тұрақты  дамуы – адамдардың жұмыспен тұрақты  түрде қамтылумен, еңбек саласындағы  әр алуан қисылтаяң ахуалдар көрінісінің  алдын алумен тікелей байланысты. Қазіргі кезде экономиканың нақтылы  секторында жұмыссыздықпен күресу мәселесі жұмыс орындарын құрумен, жұмыспен қамтудың белсенді саясатын жүргізумен жұмыссыздықтан қорғаумен біртұтас түрде қаралуға тиіс. Рыноктік қатынастар пайда бола бастаған кезде мемлекеттің  әлеуметтік саясатының ең маңызды міндеттерінің  бірі – еңбеккерлердің жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау жүйесін жасау  болып табылады. Жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау жүйесі дамыған елдерде қазіргі  ғасырдың басынан-ақ белсенді түрде  қолданыла бастаған болатын.

Қазақстандағы жұмыссыздық бойынша  әлеуметтік қорғау жүйесін дамыту үшін халықаралық тәжірибені талдау жасаудан басқа, оның мәнін, мағынасын, қызметін және оның қызмет істеу үдерісін анықтау  қажет.

Жұмыссыздықтан қоғау жүйесінің  негізгі мақсаты – жұмыспен тұрақты  қамтуды қаржымен қамтамасыз ету. Ол өзінің қызмет ету белгісіне қарай  екі түрлі бөлек жүйеден тұрады:

·        Бірінші бөлек жүйе өзінің үшкі мағынасы бойынша жұмыссыздарға материалдық көмек көрсету қызметін атқарады.

·        Екіншісі, жұмыссыздықтың өсуіне жол бермеу жөніндегі шұғыл шараларды жүзеге асырады.

Жұмыссыздық бойынша қоғау жүйесі үш негізгі көзден қаржыландырылады – жұмыс берушілер, жұмыскерлер  және мемлекет. Егер бірінші бөлек жүйе экономикалық тұрғыдан жоғарыда аталған үш көздің есебінен қолдау тапса, екіншісі негізінен жұмыс берушілер есебінен алады. Рыноктік экономикасы бар елдерде жұмыссыздық жөніндегі қорғау жүйесін құру негізінен өзара бағынышсыз екі себепке байланысты:

·        Өндірістің рыноктік тәсілі үшін жұмыссыздық болмай қалмайтын әлеуметтік-экономикалық құбылыс және барлық жалдамалы жұмыскерлер жұмыссыз қалу қатеріне ұшырайды. Оның бола қалуы нақтылы жұмыскерге немесе кәсіпорынға байланысты емес. Көптеген жағдайда ол сыртқы әлемдік-экономикалық  факторларға бағынышты.

·        Мемлекеттік органдардың өз азаматтарына «еңбекке құқығын» қамтамасыз етуге конституциялық міндеті болып саналады.

Халықты жұмыспен қамту айрықша  міндет. Жұмыссыздық неге көп? Неліктен осылай болып отыр? – дегенде, кейбір саяси мәселелердің толық шешілмегендігінен  емес, жұмыспен қамтамасыз етілуінің  экономикалық тетіктерінің әлі де ойдағыдай  қалыптаспағандығынан екеніне біздің сеніміміз мол. Жұмыспен қамту қызметі  адамдарды еңбекке орналастыруға, жұмыс берушілерді жаңа жұмыс  органдарын жасағаны үшін ынталандыруға  бағдар беру керек. Бұрын жұмыспен қамту  мемлекеттік қызметі болды, ол осы  іспен шұғылданды, ал қазір мұнымен  кәсіпорын құқығын пайдаланатын биржалар шұғылданады. Ал олардың атқарып  жүрген қызметі нашар. Көбінесе, кәсіпорын  жұмысқа алған адамдарды «биржа қызметкерлері жұмысқа арнайы орналастырды»  деген жалған анықтамалар жинайды  екен. Сол үшін мемлекет бюджетінен олар ақша алады. Шағын несие беру, импорттың орнын басу сияқты мәселелер  де бар.Ол мәселелер кедейшілікпен  күрес бағдарламасында өз орнын  тапты. Бұл бағдарламада, қазіргі  кезде тек дүниежүзілік банктің, халықаралық валюта қорының ұсыныстарына ғана сүйенуге болмайды.        

 Қазіргі кезде басты мәселе не? Ол – жмыс орнының жетіспеушілігі. Жұмысшы күші жағынан ұсыныс көп, бірақ оларға деген сұраныс өте аз.        

 Еңбек рыногі саясатының  балсенді шараларының басымдығы  бар деп танылғанымен, барлық  қаржылық міндет жергілікті бюджеттерге  жүктеледі. Олар көп жағдайда  белсенді шараларды атқару үшін  қажетті қаражатты таба алмайды.  Аудандық деңгейде жұмыспен қамту  қызметінің ұйымдық құрамы мен  қаржыландыру туралы мәселе әлі  күнге дейін толық шешілген  жоқ. Қазіргі кездегі негізгі  міндет осы шаралардың нәтижесі  мен тәжірибесін бағалауда болуға  тиіс. Осы талдау негізінде еңбек  және халықты әлеуметтік қорғау  министрлігі үшін кеңестер мен  ұсыныстар жасалуға тиіс, ол атап  кеткен салық саясаты, ақша  саясаты, инвестиция саясаты сияқты  мәселелер жұмыспен қамту саясатының  маңызды құралдары болып саналады. Осы құралдар арқылықазақстандықтар  мұқтаж болып отырған жаңа  жұмыс орындарын құруға ықпал  етіп жасай алады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  КЕДЕЙЛІКПЕН ЖӘНЕ ЖҰМЫССЫЗДЫҚПЕН КҮРЕСУГЕ АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМА

       Бағдарламаның мақсаты мен міндеттері 

 

Жұмыспен қамтудың белсендi саясатын жүзеге асыру және негiзiнен 
еңбекке жарамсыз аз қамтылған азаматтарға, сондай-ақ еңбек рыногындағы 
неғұрлым жағдайы осал халық санаттарына атаулы көмек көрсету есебiнен 
кедейлiктiң ауқымын қысқарту және жұмыссыздық деңгейiн төмендету. 
Бағдарлама Қазақстанда әр отбасының кемiнде бiр мүшесiн жұмыспен 
қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған және жұмысы жоқ халықты еңбек 
қызметiне ынталандыратын жаңа жұмыс орындарын құруды көздейдi.

Экономиканың өсуi негiзiнде әлеуметтік салада дәйектi реформа 
жүргiзу арқылы халықтың тұрмыс деңгейiн тұрақтандыру және арттыру, ең 
алдымен халықтың әлеуметтiк осал жiктерiн әлеуметтiк бейiмдеу; экономикалық оңалту және әлеуметтiк қолдау көрсету шаралары негiзiнде кедейлiкпен нақты күрес жүргiзу. Елдiң тұрақты әлеуметтiк-экономикалық дамуын қамтамасыз ету 
процестерiне қауiп төндiрмейтiндей көрсеткiштерге дейiн жұмыссыздық 
деңгейiн төмендету. Бағдарламаны қаржылық қамтамасыз ету Кедейлiк деңгейiндегi аймақтық айырмашылықтарды ескере отырып, халықты әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтiк көмекке мемлекеттiк бюджеттен 2002 жылы - IЖӨ-нiң 1 % мөлшерiнде қаражат бөлу көзделуде. Сонымен қатар, Бағдарламаны қаржылық қамтамасыз ету донор-елдер бөлетiн техникалық гранттар, ерiктi қайырымдылықтар арқылы да жүзеге асырылатын болады. Проблеманы шешудiң қосымша факторы республикалық бюджеттен зейнетақылар мен жәрдемақыларды уақытылы төлеу болып табылады.