Салыстыру әдісі – танымның әмбебап логикалық тәсілі

5.1. Салыстыру әдісі – танымның әмбебап логикалық тәсілі. Ол арқылы белгілі бір сипатты белгі бойынша зерттелетін нысанды‚ құбылыстарды салғастыру жолымен олардың теңдігі немесе айырмашылығы анықталады. Заттар салыстыру арқылы танылады. Жаңа‚ беймәлім нәрсені тану үшін оны ескі‚ мәлім нәрсемен салғастыру‚ салыстыру керек. Ол себеп пен салдарды айқындайды‚ экономикалық құбылыстардың заңдылықтарын‚ өзара байланысын‚ дамуын‚ материалдық‚ еңбек және қаржы ресурстарын пайдаланудағы тиімділікке қол жеткізу дәрежесін анықтайды. Салыстыру әдісін қолдану салыстырылатын шамалардың өзара байланыстылығы мен мазмұны бойынша біртектілігі бөлігіндегі салыстырымдылықты көздейді. Деректердің салыстырымдылығы қорытындылаушы көрсеткіштерді қалыптастыру кезінде ғана емес‚ кәсіпорындар мен салалардың жұмысын талдау кезінде алынатын көрсеткіштерді пайдалану кезінде де қажет. Жекелеген ағымдағы көрсеткіштер жоспарлы көрсеткіштермен‚ жоспарлы және ағымдағы көрсеткіштер алдыңғы кезеңдердегі көрсеткіштермен салыстырылады‚ кәсіпорын бөлімшелері мен жекелеген фирмалар‚ кәсіпорындар‚ салалар арасында салыстырылады. Жоспар‚ алдыңғы кезең‚ ұқсас объект – салыстырудың негізгі түрлері‚ жетістіктерді немесе ықтимал залалдарды бағалаудың критерийлері

5.2. Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдауды жүргізу үшін ақпараттық база болып бухгалтрлік есептілік (есеп беру) қызмет етеді. Ұйымның (шаруашылық субьектінің) есеп берушілігі – бүл натижелерді сипаттайтын және өткен уақытқа оның жұмысының жағдайын бейнелейтін көрсеткіштер жүйесі. 
Қаржылық есеп беруге бір қатар талаптар қойылады, олардың негізгілері: 
ақпараттардың орындылығы мен дұрыстығы;\ 
берілген есеп берудің мәнділігі.\ 
Қаржылық бухгалтерлік есеп беру бірнеше құраушы бырынғай тұтас есеп құжаттарынан тұрады: 
бухгалтерлік баланс;\ 
пайда және зиян шегу туралы есеп;\ 
капитал қозғалысы;\ 
ақша қаражаттары қозғалысы туралы есеп; бухгалтерлік балансқа жалғама.\ 
Кәсіпорын жыл қорытындысы бойынша жоғарыда аталған құжаттардан басқа, аудиторлар пікірінен, қаржылық есеп берулерге ескертулерден түратын құжаттар қосымша ақпараттарды ұсынуға тиісті. Атап өткен жөн, аудиторлар қаржылық есеп берулердің дәлділігін растамайды, тек есеп берудің белгіленген ережелерге сайкес құрылғаны туралы касіби түйін жасайды. 
Қаржылық есеп беру-бүл ұйымның откен белгілі бір кезеңге қызмет нәтижелерін көрсететін құжат болғандықтан, сыртқы талдаушылардың ескірген мәліметтерге сүйеніп сол кездегі жағдайын бағалағаннан басқа амалы жоқ. 
Кәсіпорынның қызметі туралы көп түрлі экономикалық ақпарат және сол қызметті талдаудың көптеген тәсілдері бар.

5.3.

Көрсеткіштер	2011 ж	2012 ж	Н.өсім	ЖОҚШ
1. Шығарылған өнім көлемі, м тг	13706	13829	+123	100.89
2. Материалдық шығындар  мың тг	11272	11625	+353	103.13
3. Материал қайтарымын, теңге	1.2159	1.1895	-0.0264	97.82

Нақты өсім=2012ж-2011ж

Жокш=2012ж/2011ж*100%

Корытынды: Берілген кәсіпорында 2 жылдың кқрсеткіштері жазылған. Шығарылған өнім көлемі бойынша 2012 жылға қарағанда 2011 жылы нақты өсім +123-ке көбейді. Ал материалдық шығындарды салыстырғанда 2012 жылы +353-ке көбейген. Материалдық қайтарым 2011 жылы 1,2159, 2012 жылы 1,1895 теңгені құрады, ал нақты өсім -0,0264 теңге.

Ұсыныс: Материалдық шығын  көлеміне байланысты шығарылған өнім көлемін сәйкес келтіру, яғни өнім көлемін  арттыру.

5.1. Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорыннын қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-ақ және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.          

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастыр-мас  бұрын, "қаржылық жағдай" дегеніміз  немесе "қаржылық жай-күй" дегеніміз  не, соны анықтап алған жөн. Соңғы  жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д. Шеремет "Кәсіпорынның қар-жы (активтер) жағдайы қаржыны  тарату, пайдалану және оның қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер, яғни пассивтер) сипаттала-ды" деп жазған.                                                                                 

 «Кәсіпорынның қаржылық жағдайы  қаржы ресурстарын жасау, тарату  және пайдаланумен си-патталады.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайы  кәсіпорынның қалыпты өндірістік, ком-мерциялық  және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдалану-мен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен  қаржылық қарым- қатынас-та болу, төлеу  қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен  сипатталады.

Кәсіпорынның уақтылы төлеу  мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының жақ-сылығын көрсетеді.                                                                                        

В.М. Радионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы "қар-жы ресурстарының калаптасуымен, таратылуы  және пайдалануымен көрсетіле-ді" деп жазады.                                                                                                                                          

Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдау-дың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұ-рақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды пайдалану; валюталық  өзін-өзі өтеу" - деп жазады                                                                                   

 

 

 

5.2. Еңбек өнімділігі бұл жұмыс күшінің уақыт бірлігінде пайдалы өнім көлемін өндіру қабілеті. Еңбек ресурстарын пайдаланудың интенсивтілігіне баға беру үшін еңбек өнімділігінің жалпылаушы, жеке және қосымша көрсеткіштері есептеледі.  
Еңбек өнімділігінің жалпылаушы көрсеткіштеріне орташа жылдық, тәуліктік және сағаттық еңбек өнімділігі жатады.  
Жеке көрсеткіштер - жеке өнім түрлері бойынша есептелініп, 1 адам-күнде не 1 адам-сағатта натуралды шамада қанша өнім өндірілгендігін не өнім бірлігін өндіру үшін қанша уақыт жұмсалғандығын (еңбек сыйымдылығы) сипаттайды. 
Өнеркәсіп кәсіпорындарында еңбек өнімділігінің негізгі жалпылаушы көрсеткіші болып 1 жұмыскердің жыл ішінде өндірген өнім көлемі (жылдық еңбек өнімділігі) саналады. Орташа жылдық еңбек өнімділігін келесідей факторлық үлгімен бейнелеуге болады:  
 
Е ЖЫЛДЫҚ = К * t * q 
Мұндағы: - жылдық еңбек өнімділігі; К - 1 жұмыскер орындаған адам-күндер саны; t - жұмыс күнінің ұзақтығы; q - сағаттық еңбек өнімділігі.  
 
Жылдық еңбек өнімділігінің өзгерісіне осы факторлардың әсері 

 

5.3.

Көрсеткіштер	Атауы	Ж/б	Е/б	Ауытқу	ЖОҚШ
1. Шығарылған өнім көлемі мың, тг	ШӨК	2956.3	3563.5	+607.2	120.53
2. Жұмысшылардың орташа жылдық саны, адам	ЖС	640	902	+262	140.93
3. Бір жұмысшының жыл бойы істеген орташа күндері, күн	ОК	456	389	-67	85.30
4. Бір жұмысшының күн бойы істеген орташа жұмыс сағаты, сағат	ОС	6.9	6.4	-0.5	92.75
5. Бір жұмысшының орташа сағатының еңбек өнімділігі	ЕӨ	1.8	2.1	+0.3	116.66

 

6.1. Өндіріс көлемі мен өнімдерді сату бір-біріне тәуелді көрсеткіштер болып табылады. Шектеулі өндірістік мүмкіндіктер және шектеусіз сұраныстар жағдайында, өнім өндіру көлемі бірінші орынға қойылады.

Нарықтың тойынғанына  және бәсекелестіктің күшейгеніне  қарай, сату көлемін өндіру анықтамайды, қайта керісінше, сатудың мүмкін болған көлемі өндірістік бағдарламаны жасаудың негізі болып табылады. Кәсіпорын  тек нақты сатылып кете алатын көлемдегі тауарларды өндіруі керек.

Өндіріс көлемінің және өнімді сатудың өсу қорқыну, оның сапасын арттыру кәсіпорынның шығынының  пайдасы мен рентабельділігінің мөлшеріне тікелей әсер етеді. Сол  себепті бұл көрсеткіштерге талдау жасаудың маңызы зор.

Оның негізгі міндеттері:

а) жоспардың орындалу дәрежесін, өндіріс пен өнімді сату динамикасын бағалау;

б) бұл көрсеткіштердің  шамасын өзгеруіне әсер ететін факторларды  анықтау;

в) өнімді шығаруды және сатуды көбейтудің шаруашылық ішілік резервтерін анықтау;

г) анықталған резервтерді игеру шараларын жасау.

Өндірістің және өнеркәсіптік өнімдерді сатудың көлемі натуралды, шартты-натуралды, еңбек және құн өлшемдерімен көрсетілуі мүмкін.

Өнімдерді өндіру көлемінің қорытындылаушы көрсеткіштерінің құнын бағалау арқылы алады.

Өндіріс көлемінің негізгі көрсеткіштері болып тауар мен жалпы өнім есептеледі.

Жалпы өнім бұл бүкіл өндірістік өнім мен атқарылған жұмыстардың құны (аяқталмаған өндірісті қоса есептегенде). Салыстырмалы және қолданыстағы бағалармен көрсетіледі.

Тауарлы өнімнің жалпы өнімнен айырмашылығы сол, оған аяқталмаған және шаруашылық ішілік айналымның қалдықтары қосылады (кіреді). Өзінің құрамы бойынша көптеген кәсіпорындарда, егерде шаруашылық-ішілік айналым мен аяқталмаған өндіріс болмаса, жалпы өнім тауарлы өнімге сәйкес (тең) келеді.

Өнімдерді сату көлемі өнімдерді тұтынушыларға түсіру бойынша немесе төлем бойынша анықталады. Салыстырмалы, жоспардағы және қолданыстағы бағалармен көрсетілуі мүмкін.

Нарықтық экономика  жағдайында бұл көрсеткіш ең бірінші маңызға ие болады.

Өнімдерді сату өндіріс пен тұтынушы арасындағы байланыстырушы бөлім болып табылады. Өнім өндіру көлемі өнімнің нарықтағы сұранысына байланысты.

Өндірістік бағдарламаның орындалуын бағалауда өндіріс көлемінің және өнімді сатудың (данасы, метрі, тоннасы және т.б.) натуралды көрсеткіштері үлкен маңызға ие.

Оларды өндіріс көлеміне және өнімдерді жекелеген түрлері мен біртектес топтары бойынша сатылуына талдау жасағанда қолданады.

 

6.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын, "қаржылық жағдай" дегеніміз немесе "қаржылық жай-күй" дегеніміз не, соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д. Шеремет "Кәсіпорынның қаржы (активтер) жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады" деп жазған. 
Профессор Н.А Русак (3) бұл ұғымды былайша анықтайды: «Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі; оның қаржылық жағдайының жақсылығын көрсетеді". 
В.М. Радионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы "қаржы ресурстарының қалаптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі" деп жазады. 
М. Н. Крейнина (5), А.И. Ковалев және В.П. Привалов (6) қаржылық жағдай үғымын былайша түсіндіреді: "Қаржылық жағдай - бұл қаржы ресурстарының қолда барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы". 
Профессор И.Т. Балабанов "Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы - бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капи-талды пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу" - деп жазады (7). 
С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен баяндайды: "Кәсіпорынның қаржылық жағдайы-,бұл бірқатар көрсеткіштермен сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау'.'. 
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік) қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын куәландыруы тиіс.

6.3.

Көрсеткіштер	Атаулары	Ж/ б	Е/б	Ауытқу	ЖОҚШ
1. Шығарылған өнім көлемі мың, тг	ШӨК	2806.8	3159.2	+352.4	112.55
2. Жұмысшылардың орташа жылдық саны, адам	ЖС	980	1062	+82	108.36
3. Бір жұмысшының жыл бойы істеген орташа күндері, күн	ОК	305	285	-20	93.44
4. Бір жұмысшының күн бойы істеген орташа жұмыс сағаты, сағат	ОС	6.8	6.7	-0.1	98.52
5. Бір жұмысшының орташа сағатының еңбек өнімділігі	ЕӨ	1.6	1.8	+0.2	112.5

 

7.1. шаруашылық қызметті талдау әдісі өндіріс тиімділігін арттыру мақсатымен жоспар, есеп, есептілік және басқа да ақпарат көздерінен көрсеткіштер жүйесінің арнайы қабылдауларын өңдеу жолымен кәсіпорын қызметінің нәтижелеріне факторларды әсерін өлшеу және жалпыландыру, жүйелі, кешенді зерттеуді көрсетеді. 
 
Шаруашылық қызметті талдау әдісін қолдану аналитикалық зерттеудің нақты әдістемелерінің қатарыларынан кейін көрінеді. Ол шаруашылық қызметтің бөлек жақтарының зерттеу әдістемелері немесе кешенді талдау әдістемелері болуы мүмкін. Айта кететін, әрбір талдау түріне өзінің әдістемесі сәйкес келеді. Жалпы әдістеме қандай да бір жұмыстың неғұрлым мақсатқа сай орындалу ережелерінің, тәсілдерінің жиынтығы дегенді білдіреді. Экономикалық талдауда әдістеме айқын бейнемен талдау мақсатына жетуге бағытталған, кәіспорын экономикасын зерттеу ережелері мен аналитикалық тәсілдердің жиынтығын білдіреді.Жалпы әдістеме – ұлттық экономиканың түрлі салаларында экономикалық талдаудың түрлі объектілерін зерттеу кезінде бірыңғай қолданылатын зерттеу жүйесі деген түсінікті береді. Жеке әдістеме жалпыны экономиканың арнайы салаларына, өндірістің арнайы түріне немесе зерттеу объектісіне қатысты айқындайды. 
 
Талдаудың кез келген әдістемесі аналитикалық зерттеуді орындау бойынша әдіснамалық нұсқаулар немесе талаптар көрсететін болады. Ол мысалы келесідей жағдайларды қамтиды: 
 
а) талдау мақсатының мәселелері мен құрылымы; 
 
б) талдау объектілері; 
 
в) әрбір талдау объектісі зерттее үшін көмектесетін көрсеткіштер жүйесі; 
 
г) аналитикалық зерттеуді жүргізудің кезеңділігі мен үздіксіздігі бойынша кеңестер; 
 
д) оқытылатын объектілерді зерттеу тәсілдерінің сипаты; 
 
е) талдау жүргізу үшін негіз болатын алу көздері; 
 
ж) талдауды ұйымдастыру бойынша нұсқаулар (қандай тұлғалар, қызметтер зерттеудің бөлек бөліктерін жүзеге асырады); 
 
з) ақпаратты аналитикалық өңдеу үшін мақсатқа сай пайдаланылатын техникалық құралдар; 
 
к) талдау нәтижелерін рәсімдеуге қажет құжаттардың сипаты; 
 
л) талдау нәтижелерін тұтынушылар. 
 
Шаруашылық қызметті талдау әдістемесінің екі элементіне тоқталып кетейік: