Шығындар және олардың жіктелуінің жалпы түсінігі

Ол үшін алдымен ШС-де материалдарды босату және алу, тапсырыстардын типтік процедурасын қарастырамыз. Материалдарды басқару  және жоспарлаудың бірінші сатысы - қорлардың оптимальды деңгейін анықгау.

Қорларды  басқарудың басты мақсаты: шикізаттан дайын өнімге дейін — қорлардың  барлық түрлеріне капиталды жұмсаудың  оптимальды деңгейін анықтау және шаруашылыққа қажет деңгейдегі мөлшерін ұстау  болып табылады. Қорлардың оптимальды деңгейін белгілеу кезінде тұтынушылар  сұраныс пен өндіріс мұқтаждарын  жеткілікті дәрежеде қанағаттандыру үшін, аталған деңгейді тұрақты түрде қадағалап отыру керек.

Осымен  қатар, онда шамадан тыс қорларды болдырмауын, әр заматта қорларға жұмсалған  қаражаттардын тиімділігін және олардың басқа да тиімді пайдалану жолдарын іздестірген жөн.

Қорлардың оптимальды деңгейін белгілеу, сол қорларды бақылау үшін керек, бірақ біздің басты мақсатымыз - шикізат пен материаддар есебінің процедурасын карастыру: сондықтан бұл арада біз қорлардың оптимальды деңгейін қалай белгілеуге болатындығы жөніндегі мәселені қозғамаймыз.

Бәрімізге белгілі, материаддардың қорлану деңгейі олардың кірісімен тәуелді болады. Сақгауда жатқан материалдардың әрқайсысы бойынша оптимальды қорды қамтамасыз етуге қойма меңгерушісі жауапты. Ол қойма есебі (форма М-15) карточкасында қолдағы бар материалдар санының оперативтік немесе жедел есебін жүргізеді. Егер оның есебі компьютерде жасалатын болса, онда есеп карточкасының орнына тапсырыс орындары мен материалдардың қалдықтары жазылған дисплейі жеткілікті болады. Өндіріс сұранысы мен қойма ұсынысы арасындағы сәйкессіздік жабдықтау бөліміне белгілі бір мөлшерде кайтадан тапсырыс беру арқылы жойылады. Егер компьютерленген жүйе әрекет етсе, онда компьютер, қор деңгейін тапсырыс орнына (нүктесіне) жеткенде, тапсырысты автоматты түрде басады. Тәжірибе көрсеткендей, қоймаларда тапсырыстың көлемі және нүктесіне әсер ететін қателер жіберіледі.

Дұрыс емес жазуларды анықгау үшінЖәне басқа  қателерді анықгауда қорды бақылау  және өндірісті бақылау функцияларын біріктіретін есеп жүйесі керек.

Біздің  пікірімізше, бүл көрсетілген қателер  үздіксіз (сондай-ақ басқа да) өндірістерде мүмкін болады, себебі онда үсталмайтын  қорлардын корын жасаумен, сондай-ақ ТМҚ-ның ішінде үсталмайтын қорды (ҮҚ) сақгауымен байланысты ескерілмеген шығыңдардың арту мәселесі пайда болады. Дербес қүқылы қорлар (үсталмайтын қорлар) негізгі қорлар сакталатьщ жерде сақталады, бірақ оларды негізгі қор толығымен таусылмайынша пайдалануға болмайды. Бірақдербес кұқылы қорларды паидаланса, онда олар жаңа тапсырыстарды қажет етеді, яғни бүл, кезең қажеттілігін ескергеңцігін керсетеді, бірақ сонымен қоса жаңа партияға тапсырыс берілмесе, онда өнімнің жаңа партиясы даиындалмайды. Мүнда жаңа тапсырыстың карточкасының орын 110

ауыстыруы, яғни үсталмайтын қорлардың өндірісте  бақыланатын қорға өтуі орын алады. Бүл жағдай, ішкі есеп жүйесінің көпшілігінде ресми түрде ескерілмеген шығындар¹⁰ ретінде тіркелмейді.

Қоймада жатқан қорлар әр түрлі арналымға  ие болғандықтан, ол өздерін осы  әр-түрлі арналымға қарап пайдаланады. Одан басқа, қорладың әрекетті (қылығы) танымал постулаттардан, әсіресе  оның ішіңце екі карама-қарсы талаптардан тәуедді:

біріншіден, өнімді сату мен өндіру үшін жеткілікті қорлардың болуын қамтамасыз етуі керек;

екіншіден, ескіру тәуекелділігін арттыратын, артық қорлардан бас тартуы керек.

Қорлардың оптимальды деңгейі, осы қойылған екі  шек нүктелерінің арасында болады, яғни керекті кезде керекті материалдың, керекті мөлшерінде болғанын мақсат түтады, бірақ оның да барынша ең аз шығынмен қамтамасыз етілгені жөн. Ол үшін әр түрлі материалдар бойынша қодда бар мөлшерінің (санының) нақты (дәлме-дәл) есебі жүргізіледі. Бүл есептік ақпарат материалдардың қоймалық есебі карточ-касында (М-17), ал шағын ШС-де сүрыптау есеп кітабында немесе қорлар есеп кітабында жинақталады

Сонымен бірге, материалдарды қабылдау барысында, оның материалдық қор бөлімі (сақтау бөлімі, қойма) тиісті есебін жүргізеді, және оларды қарап, содан соң жабдықтаушы  рәсімдеген, қүжатпен, яғни алынған (немесе жіберілген) жүк накладнойының мәліметтерімен, демек тапсырысты жеткізіп берушінің кешірмесімен салыстырып тексереді.

Материаддық қор бөлімі сосын алынған тауарларды тауарды алу туралы хабарламасына (ТАХ) енгізеді және қойма карточкасының графасына „қабылданды" деген жеріне сәйкес қажетті жазуларды жазады. Тауарды алу туралы хабарламаның көшірмесі сатып алулар бөлімі мен бухгалтерияға жіберіледі. Сатып алу бөлімінде тапсырыс орындалды деп белгі соғылады, ал бухгалтерияда тауарды алу туралы хабарлама нақты алынған тауарларға төлем жасау үшін жабдық-таушылардың шотымен салыстырып тексереді. Жабдықгаушыдан шот әдетте тауарды алғаннан кейін бірнеше күннен соң келеді және бухгалтерия осы шоттың мәліметтерін ТАХ-на енгізілген материалдардың әрбір түрлерін бағалауда пайдаланады. Сосын ТАХ-

¹⁰Ескерілмейтін шығындарға сатып алынған қорлардың   санын бұйым бірлігіне шаққандағы езгеретін шығындар, яғни айырмасы жатады.

на аударылған тауарлар туралы жазулар, Бас кітаптың сәйкес графасына енгізіледі, онда жазулар туралы мәліметтер көрсетіледі. Осы құжатта тек қолдағы бар материаддардың әрбір жекелеген түрлерінің саны мен қүны жазылып қояды. ШС-де мұндай есепті жүргізу ушін қазіргі кезде компьютерлер пайдаланады.

Одан  басқа, жоспарлы-өндірістік бөлімі де нарядты орындау үшін қажет материаддар  санын анықгайды және өндіріс  нарядына тіркелетін материаддардың тізімі көрсетіледі, бірақ ол "қоймадан босату талаптары" (ҚБТ) деген алғашқы  құжаттарынан алынады.

Цехтың мастері осы нарядты  алады да, оны қойма меңгерушісіне (ҚБТ) сәйкес материаддарды алуға  немесе айырбастауға жібереді. Қойма  меңгерушісі осыдан кейін ҚБТ-дағы мәліметтеріне сәйкес қоймалык карточкаларға  „Босатылды" деген колонкасына  енгізеді. (Қоймадағы материалдардың әрбір түрлері үшін жеке қоймалық карточка жүргізіледі). Сосын ҚБТ  бухгалтерияға жіберіледі. ҚБТ бухгалтерия алғаннан кейін, онда тізімделген материалдардың әрбір түрлері бойынша сомасы мен бағасы қойылады. Босатылған материалдардың әрбір түрі бойынша осы мәліметтер, қорларды көрсететін Бас кітаптың сәйкес шотының „Алынды" деген белгісі бар колонкасынан алынады. ҚБТ-ғы ақпараттар, Бас кітаптың әр түрлі шоттарынан, олардың „Мөлшерін", „Бағасын", „Сомасын" тиісті колонкаларына көшіріледі және материалдарының нақты түрлері бойышна әркайсысының қорытындысы және сандарының балансы есептелінеді. Көптеген ШС-де бүл операциялар компьютердің көмегімен орындалады. Тандап алынған бағалау әдісіне байланысты босатылған материалдың әрқайсысының қүнына не тапсырыс нөмері бойынша тиісті шығындарына енгізілуі керек, не тиісті үстеме шығыстарына жатқызылады, бүл кезде қажетті ақпараттар бастапқы құжаттардан алынады. 8 кестеден көріп отырғанымыздай, тапсырыс нөмірі немесе үстеме шығыстар туралы мәліметтерін цех мастері алдын-ала толтырып қояды. Келесі кезең бухгалтерияда жүргізілетін болғандықтан, ол мындай операциялардан түрады:

• шикізат қорларының азайғанын қүндылықтардың босатылғаны 
  туралы жазуларды жиынтық немесе айналым ведомостарына көшіріп 
  жазу арқылы көрсетіледі;
• босатылған материалдар санын тіркеу, мүңда тапсырыс туралы 
  немесе үстеме шығыстарының мәліметтері көрсетіледі.

Материалдық қорларды бағалау. Осы мәселеге жауап бермес бүрын, босатылған қорлардың бағалаудың анықтамасы екі мақсатқа қызмет ететіндігіне көңіл бөлу керек:

1. Қорларды бағалау мен табысты есептен шығару үшін каржылық 
   есеп беруінде материалдардың өткен жылғы шығындарына, олардың 
   жүмсалған бағыггарына шолу (яғни талдау) жасалады.   Сосын олар 
   сатылған өнімнің өзіндік қүнына енеді, ал сатылмаған өнімнің корлары 
   да бағалаудың бір бөлігін құрайды (қоймадағы, жоддағы).
2. Өнімге баға белгілеу және шешім қабылдау үшін болашақ кезеңдегі 
   материалдар шығындары болжанады.

Сыртқа  есеп берулердің мақсатын өткен кезең  негізіндегі шығындар әдісі қанағаттандырады. БЕ үшін болашақ шығындар туралы акдарат  қажет. ШС-де материаддың дәлме-дәл  және уақтылы есебіне өте үлкен  мән беріледі. Материалдардың есептік  процедурасы 23 суретте сызбамен көрсетілген. Бәрімізге белгілі, материалдар  есебі екі өлшеммен жүргізіледі: ақшалай жөне заттай (саңдық мөлшері).

Сандық есеп осы материалдарға тиесілі өлшем бірлігінде жүргізіледі (дана, метр, литр және т. б.)- Қоймадағы карточка жазулары бойынша материалдардың есебін жүргізуге болады, яғни (инвентарлық карточка) каншасы босатылғанын және қаншасы қалғанын, демек түгендеу жүргізбей-ақ көруге болады. Бұл жағдайда түгендеу тек нақгы қаддыкгы есеп мәліметтерімен салыстыру үшін қажет.

Сомалық есеп біртұтас ақіііа өлшемінде — валюта есебінде жүргізіледі. Сомалық есеп әр түрлі әдістемелермен жүзеге асырылуы мүмкін. Қандай нақты әдістемелер бойынша жүргізілетіні туралы аддын ала ШС-нің есептік саясатында анықгалады. Бүл кезде есеп әдістемесін тавдау қаржылық нәтижелерге мәнді ықпал етуі керек. Бүл материалдар қозғалысының нақты (дәлденген) есебін үйымдастыру мүмкін болмағанда, онда бухгалтерия қызметкері жуық нәтиже беретін әдістемелерге сүйенуге мәжбүр болатынымен байланысты. Материалдардың қозғалысы жүйелі түрде бірдей жүргізілгенімен (көлемі де бірдей болғанымен), олардың сомалық есептелуінде әр түрлі әдістеме қолданса, онда олар қарама-қарсы нәтиже беруі мүмкін. Бүл, инфляция кезінде бір әдістемелер компенсацияланса, ал ол басқаларының әсерімен шиеленісуі мүмкін.

Бүл арада, есеп әдістерінің көптігін, бірақ  оларды шартты түрд& екі топқа  біріктіруге болатындығын атап өткен  жөн: дәлденген (жекеленген) есеп" және жуык. есеп.

Материалдар есебінің процедурасы

Дәлденген есеп (нақты баға әдісі) — материалдар  қозғалысының абсолютті дәл есеп әдісі болып табылады. Бұл кезде сомалық есептің нәтижесіне әр түрлі партияда келіп түскен материалдардьщ көлемі де (параметрі бірдей), сақтау орны да, әр түрлі болса да әсер етпейді. ШС-не келіп түскен материалдардың әрбір партиясына жеке инвентарлық карточка жүргізіледі. Бұл жағдайда есептік баға — сатып алудың да нақты бағасы болып танылады. Жеке әрбір материалға (яғни олардың бірлігіне) инвентарлық нөмер беріледі, ал бүл бір мағыналы материалды ажыратуға мүмкіндік береді. Материалды босату кезінде бухгалтерлер қандай инвентарлық нөмір және қай бөлімшеден өндіріске босатылғаны туралы арнайы есептік регистрде белгі соғады. Бүл кезде ол өз құнын дайын өнімге берген материалдар құнымен сәйкес келуі мүмкін, бірақ ол сатылған кезде, аталған сәйкестік сақталмайды.

Өкінішке  орай, бүндай дәлденген есеп жүйесі ешбір елде, таза күйінде кездеспейді, ал бүл үлкен салалы кәсіпорындарда күрделі мәселенщ бірі ретінде саналады. Бүның әр түрлі себептері бар, онын басты себептеріне біз келесі тарауда  кеңірек тоқталамыз.

һсепп кезеңдегі  жеткізіліп берілген шикізат пен  материалдардың әркайсысының жеке-дара бағалары, есептеу процесінде өте сирек колданьшады. Оларды пайдалану тек сатып алынған материалдар бірден өндіріске жіберілсе, сондай-ақ кейбір сатып алынған партиялар мен материалдар тұрлерін бөлек сақтау мұмкін болса ғана. Бұл жағдайда материалдарды өзшің алынған бағасы бойынша бағалауға болады. Көптеген жағдайда кезеңдегі нақты дайындалған бағаның орташа өлшенген деңгейі алынады. Олардың екі түрі бар:

• үнемі әрбір түскен материалдар бойынша қайта есептеліп отыратын 
орташа өлшенген баға;

• тек кезендер бойынша есептелінетін орташа өлшенген баға. 
Өндіріске босатылған материалдардың есептеу жолымен

шығарылатын есептік бағалау әдісі — жуық есеп әдісі болып табылады. Бүгінде бүндай әдістің кең тараған үш түрі бар, олар әр қайсысы өз кезегінде оперативтік және жиынтыққа бөлінеді (орташа баға, ФИФО, ЛИФО)¹²

Есептің оперативті әдісі кезінде барлық есептеулер кіріс пен шығыс операцияларын жасаудың нақты уақытывда жүргізіледі.

Орташа баға әдісі — материалды кіріске алғанда егер оның параметры бірдей болса, онда ол бір ғана инвентарлық карточкада есепке алынады. Партиялар бойынша есеп жүргізілмейді. Жаңадан келіп түскен материалдар бүрындары келіп түскендермен біріктіріліп ортақ бағасы алынады. Нәтижесіңде материалдарды өндіріске жібер-генде бір есептік бағада бір партия болады — материалдардың жалпы құнын жалпы мөлшеріне (санына) бөлумен анықгалады, бірақ сақгау орыны ескеріледі, есептік формулада болған әрбір өзгеріс міндетті түрде сақтау индексімен толықтырылады. Орташа есептік баға мына төмендегі формула бойынша есептелінеді.

_К         - ^Б₆х.-^М6.к^+Бк.₆.-М_к6.

м_бк+м_к6

мұндағы:

Б^ — қорытынды  есептік бағасы;

Б_6к — бастапқы есептік кезеңіндегі материалдың бағасы;

М_6к — бастапқы есептік кезеңіндегі материалдардын мөлшері (саны);

Б_к6 — кезең бойында келіп түскен материалдың бағасы;

М_к6 — кезең бойында келіп түскен материалдардың мөлшері (саны).

Қоймадан  өндіріске босатылған материалдар  қорларға қарағанда ФИФО әдісі бойынша  өте төмен бағамен бағаланады. Әдіс жоғары деңгейдегі табыс пен  сатылған өнімнің өте төмен өзіндік  құнының есебіне әкеледі. Ал, ЛИФО әдісі іс жүзінде инфляцияның шамадан тыс жоғары болған жағдайында өте қолайлы әдіс екендігін көрсетті, өйткені шығынға жазылған материалдардың ағымдағы құны нарықгық бағаға барынша жақыңдатылған — бірінші кезекте соңғы сатып алынған