Шығындар және олардың жіктелуінің жалпы түсінігі

 

2. Шығындарды жинақтау

2. Шығындарды жинақтаудың процестік  калькуляциясының жобасын талдай  келе есептік процесті үш кезенге  бөлуге болады.

а. Өндірістің шартты көлемін есептеу.

б. Өнім бірлігірің өзіндік құнын  есептеу.

в. Өзіндік құнның жиынтық кестесі.

Бірінші кезең. Өндірістік процесті натуралды  бірлікте,ал қалған екеуі –құндық  көрскткіште беріледі.осы аналитикалық кестедегі ақпараттарды пайдалана  отырып, дайын өнімге жатқызылатын шығынның бөлігін ,сосын есепті кезең  аяғында аяталмаған өндіріске жатқызыла-

Тын бөлігін анықтауға болады.

     Бірақта Шеремет А  Д ұсынған аналитикалық кестесін  жасау теория тұрғысынан орынды  болғанымен бірақ ол  тәжірибе  талабына сай емес Бұл мыналармен  байланысты: біріншіден материалдар  шығындары бір процесстің аясында  жасалады  және барлық процесс  бойында теңдейбөлінбейді;

Екеншіден ағымдағы сатып алу бағалары пайдаланбайды демек оның баламалы шығындары көрсетімейді; үшіншіден  аяқталмаған өндіріс тұрақты  түрде ынталандырушы қоры болғандықтан қондырғылардыпайдаланғанның есебінен тұрақты шығындардың бір бөлігін  қалыптастырады; төртіншіден тұтас  барлық есептеулер біздінше шартты сипаттағы  есептеуді береді Сондықтан бұл  анықтама даулы Отандық өндірісте  өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндіріс шығындарын есептеу  үшін жартылай фабрикатсыз және жартылай фабрикатты құрама варианттарын қолданады  Өндіріс шығындарының құрама есебі  бірінші не екінші варианттарын тек  негізгі өндірісте аяқталмаған  өнім болған жағдайда ғана қолданады  яғни кейбір фабрикаттардың өзіндік  құнын аяқтаудың қажеттілігінен туындайды Бұл жартылай фабрикаттардың бір бөлігін ыртқа өткізумен  байланысты болуы мүмкін Ол кезде  бухгалтерияғажартылай фабрикаттарды  өндірудің құрама шығындарын жасау  қажет және оның да өзіндік құны аяқталуы тиіс

     Жартылай фабрикатсыз  вариянты кезінде өндіріс шығындарының  есебі өз өндірісінде өндірілген  жартылай фабрикаттардың өзіндік  құнын бір құрылымдық бөлімнен  келесі бөліміне жасалатын аударылымдар  бухгалтерлік шоттарға жазбай-ақ  жүзеге асырылады Ал олардың  қозғалысын бақылау жасау үшін  бухгалтерия жедел түрде тек  натуралдықкөрсеткіштерін пайдаланады  Жартылай фабрикаттарды бөлшектер  детаьдар мен тораптарды узелдерді  дайындау шығындары цехтар бойынша  шығыстар баптарында есепке алынады  Қосылған шығындар жеке әрбір цехтар бөлістер бойынша бейнеленеді  ал шикізаттың бастапқы құны тек бірінші бөлістің өнімнің өзіндік құнынажатқызылады  Бұл вариянт кезінде дайын өнім бірлігінің өзіндік құны цехтардың бөлістердің шығындарынан тұрады және олардың әрбіреуінің дайындау процесіне қатысу үлесі ескеріледі содан соң олардың қосу жолымен өндіріске кеткен шығындардың құрама есебі қалыптастырылады.

     Процестік әдістің мынадай ерекшеліктері бар.

      жекелеген тапсырыстарға  қарағанда бөлімшілер бойынша  өндірістік шығындарды қуаттайды

     тапырысты орындау  үшін қажет болатын уақытты  емес жылдық есептік кезеңнің  бойында есептеп шығарылатын  шығынды есептеуді көздейді 

  Әрбір бөлімшелер үшін жеке  аналитикалық аяқталмаған өндіріс  шоттарын ашады .

 

3. Өнімнің эквиваленттік бірлігінің  өзіндік құнын есептеу

  Процестік әдіс кезінде дайын  өнімге кеткен шығындарды есептеп  шығару тәсілі ретінде орташа  есептеу мөлшірлеу әдісі қолданады   Аяқталмаған өндіріс шотында  жинақталған барлық шығындарды  осы есепті кезеңде өндірілген  дайын өнімнің шартты бөлігіне  бөлінеді  Сонымен қатар толассыз  үздіксіз өндірістік жүйелер  үшін шығындарды есептеу кезінде  шығындарды анықтаудың біршама  күрделі мәселелері орын алады  өйткені онда өздерінің өндірістік  ағынын бөлудің шектеудің қолайлы  нүктелері болмайды  Бұл арада  мәселе мынада онда кез келген  уақытта өндірістің белгілі бір  процесі аяқталмауы мүмкін  Осыдан  келіп тағы да біраз мәселенің  яғни үстеме шығындарын таратумен  аяқталмаған өндірісті бағалаумен  қисынды логистикалық шығындармен  яғни материалды-техникалық жабдықтаумен  көлік және көленкелі шығындармен  байланысты екені ашылады  

     Толассыз өндірістік  процесі кезінде әрбір уақыт  кезеңі аяқталмаған өндірістің  белгілі бір көлемінен бастау  алады  Осы өндірістік кезең  бойында басталған және аяқталмаған  өндіріс аяқталады одан соң  жаңа өнім бірлігін дайындау  басталады бірақ оны да бастау  мен аяқтау керек 

     Өндірістік кезең  бойында шығындар калькуляциясының  проблемасы мынадай жағдайдан  тұрады біз тек онда өндірістік  кезең бойында толығымен аяқталған  бірліктер сандарын ғана анықтай  аламыз  Бірақта өнім бірлігінің  бір бөлігі аяқталмаған сонда  да оларға белгілі бір материялдар  мен басқа ресурсар жұмсалынған   Дегенмен де есептеудің міндеті  - тек аяқталған өнімбірлігін  анықтау ал аяқталмаған шығын  бірлігін есептеу кезең соңына  қалып қояды  

     Сөйтіп өнімнің шартты  немесе жоспарлы-есептік бірліктерін  белгілі бір кезеңде дайындалған  бұымдар сандарын өлшеу үшін  қолданады  Олар толығымен  аяқталмаған бұымдарды тек шартты  дайын өнімдер ретінде яғни  әрбір процесін есептеуге мүмкіндік  береді. Шартты дайын бұйымдар  саны мынадай сомаға теңдестіріледі  сы есепті кезең шеңберінде  немесе шегінде басталған және  аяқтаған бұйымдардың жалпы санына  есепті кезең басында және  аяғында бұымлар бойынша аяқталмаған  өндіріс жұмыстарының қаншалықты  орындалғаны жөніндегі көрсеткіштрдің  қосылғыштарына өзіндік құнды  калькуляциялаудын процестік әдісіне  материалдарға арналған шығындар  өндірістік процестің басында  жүзеге асырылады ал сосын  өндеуге яғни қосылатын шығындар  барлық өндірістік циклдің бойында  теңдей бөлінеді  Еске салатын  жайт қоылатын шығындар тікелей  еңбек шығындар мен үстеме  шығындар сомасына тең  Сондықтан  материалдар бойынша шартты өнім  бірлігінің саны қосылатын шығындар  бойынша шартты бірліктер санынан  ерекшелінеді 

     Бұл жағдайда әсіресе  ірі сериялық өндірістерде әр  үрлі техналогиялық белгілері  бойынша маманданған әрбір цехтар  үшін өнім өндірудің барлық  мүмкін бағытын көрсететін және  нольдік сатысынан дайын өнімге  дейін еріп жұретін шығындар  бірлігінін әмбебап өлшегіштрін  табу бухгалтерлік есептің парадоксы  болып саналады.             

Тақырып 10. Өндіріс шығындарының есебі  мен өнімнің өзіндік құның  калькуляциялаудың тапсырыстық  әдісі.

 

1. Тапсырыстық есеп және өзіндік құнды калькуляциялау жүйесі.
2. Шығындар есебінің калькуляциялау объектілері.
3. Тапсырыстың өзіндік құнының калькуляциясы.

 

1.Тапсырыстық есеп және өзіндік құнды калькуляциялау жүйесі.        Өзіндік құнның тапсырысты калькуляциясы - өнімді арнайы тапсырысы бойынша орындау немесе уникальды (өте сирек) өнімді даярлау кезінде қолданылатын және өнімнің бірлігінің орташа емес, тек қана дербес (индивидуалды) өнім бірлігінің өзіндік құны туралы ақпаратты беретін әдіс. Шығындардың бұл тәсілінде өндірістік материалдары (1), өндірістік жұмысшыларының еңбек ақылары (2) және жалпыөндірістік (жанама) шығыстар (3) әр бір индивидуалды тапсырысқа (n) немесе өнімнің партиясына (і) жатқызылады. [(1+2+3) – n(i)]. Бұйымның өзіндік құнын анықтау  кезінде әр бір тапсырысқа  жұмсыалған жалпыөндірістік шығыстарын қосу тапсырыс бойынша дайындалған өнім бірлігінің санына бөледі.

Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:

• Барлық шығарылған шығындар туралы мәлеттерді шоғырландырып және оларды жеке жұмыс түрлерімен дайын өнім партияларына жатқызу;
• Тек бір ғана шотты жүргізу «аяқталмаған өндіріс» (батыс есебінде барлық өндірісітік шығындарын жинақтау, тек осы «аяқталмаған өндірісітік» шоттында көрсетіледі). Осы шот өндірістегі әрбір тапсырысы бойынша  шығындар есебінің   жекеленген карточкаларын енгізуді ұғымдандырады.

Тапсырыс бойынша шығындар калькуляциясы (немесе шығындардың тапсырысты калькуляциясы) өте жай процедура болып табылады, өткені оны нақты физикалық өндірістік процеспен салыстыруға болады. Бірақта, тапсырыстап бойынша шығындар калькулякиясы, процестер бойынша шығындар калькуляциясына қарағанда мәліметтерді өңдеу, нәтижелерді салыстыру және бақылау бойынша жұмыстардың едәуір үлкен көлемін талап етеді.

Шығындардың тапсырысты калькуляциясының мынадай әр түрлы өндірістік жүйеде кең түрде қолдануға болады, мысалы:

• Авто көліктерді жөндеу шеберханадарында;
• Тапсырыс бойынша жихаз өндіруде;
• Кітаптар шығаратын баслымдық өндірістік процестерінде;
• Химиялық өнімді өндіруде.

Барлық келтірілген процестерді дискертті жұмыс деп санауға болады, өйткені олар уақыт  дипазонымен  реттелген, себебі  басталуы  мен  аяқталуы белгіленіп  қойылған.  Осыдан, әртүрлі өндірістік жүйелерінде қолданылатын жоспарлы - есептік бірлігіне басты назар аударады, ал өнімді шығаруға кететін шығындарды топтастыру мен лакализациялау арқылы анықталады.

2.Шығындар есебінің калькуляциялау  объектілері.

Тапсырыстар бойынша  шығындарды калькуляциялаудың  басты тетігі (құжаты) болып, белгілі  бір өндірісте немесе көмекші  службаларды орындалатын міндеттер  немесе әрбір жұмыс түрі үшін арнлған  карточкасы( немесе «тапсырысты ашу» немесе наряты тапсырыс) саналады. Жұмыс  карточкасының белгілі бір жұмыстарға жатқызылған шығындардың барлық элементері жазылады: запастан (немесе қордан) алынған материалдар, пайдаланылған  жұмыс күші, басқа службалардың жұмыстары  және көп жағдайда машиналар мен  басқа да тұрақты құрал жабдықтарды  пайдалануға кеткен тұрақты шығындар. Жұмыс карточкалар толтырылғаннан кейін, сосын олар жалпы жұмыстық кестесінде жинақталады, онда олардың  күн бойындағы белгілі бір  өндірістік процестер бойынша жасалған шығындардың әртүрлі элеметтері ажыратылып беріледі. Сонымен кезкелген  өндірітік жүйеде белгілі бір  физикалық нүкте жүйесі бар, олар арқылы ресурстар жүйеге келіп түседі. Шығындарды калькуляциялау кезінде  бұл нүктелер «шығындар орталығы»  деп аталады, дегенімен де бұл  қызмет (немесе іс-әрекет) табысты әр қашанда әкелмесе де, бірақ, ол міндетті түрде анықталуы және тіркелуі тиіс, демек шығындарды талап етіледі.

Кәсіпорынның қаржылық қызметтін  жоспарлау міндетті түрде шығындардың  негізгі элементтерін, атап айтсақ: материалдарды, жұмыс күшін, ғылыми және техникалық білімн, басқарушылық қабілетін, әртүрлі айнымалы мен  түрақты шығындарды енгізеді. Бұндай шығындардың жиынтығы жекелеген  шығын элеметтерін біріктірудің нәтижеснде пайда болады (метериалдың  белгілі бір түрлерінің шығындардың, жұмыс күшінің біліктілік деңгей және т.б.) және олар ШС ішіндегі әртүрлі  шығын орталығына жұмсалады.

 

1. Тапсырыстың өзіндік құнының калькуляциясы.

Шығындардың тапсырысты калькуляциялау процедурасы жұмыс карточкаларындағы  жазуларға  негізделеді.  Қазіргі  кезде  есепті  жүйеде шығындар  элементтерін  де,  жұмыс  карточкаларында  кодтауға болады және шығындарды талдаудың  компьютерлендірілген жүйесіне енгізуге болады – яғни  тиісті автоматтандырылған жұмыс орындарныда тікелей бекітілген компьтер  терминалы арқылы да іске асырылуы мүмкін.

Демек, бұл әдістің мәні мынада: өндірістің жекелеген жұмыстары «сыртқы ынталандыруға» тәуелді болып келеді, яғни тапсырыстың түсімімен анықталады, содан соң жоғарыда баяндалған іс-әрекеттер жүйелілігі басталады, барлық тікелей шығындар (негізгі материалдар шығындары және негізгі өндірістік қызметкерлердің еңбек ақылары) жекелеген өндірістік тапсырыстарын жекелеген калькуляциялық баптардың бойынша белгіленіп кескініінде есепке алынады. Қалған шығындар олардың пайда болу орындары бойынша ескеріледі және белгіленген бөлу (тарату) базасына (ставкасына) сәйкес жекелеген тапсырыстардың өзіндік құнына енгізіледі.

Осы   әдіс   кезінде  жекелеген   өндірістік  тапсырысы шығындар есебі мен   калькуляциялау   объектісі   болып   табылады, оның нақты өзіндік құны   тапсырыстың  аяқталу  деңгейімен  анықталады.

Тапсырысты әдісі бойынша материалдарға, еңбек ақы және үстеме шығындарға байланысты нақты шығындардың бір қатар операциялары жүргізіледі. Осы жазулардың бухгалтерлік регистерлерге жазылуы мен мәнін ШС-нің мысалымен қарастырып көрейік.

Негізгі материалдар да, көмекші  материалдарды да есептеу үшін, ШС-нің  активті   «материалдар» шотын  пайдаланады. Бұл шоттың дебеті бойынша  материалдардың   қоймаға   түсуімен   сатып   алынғандарды кредит бойынша - өндіріске босатылған материалдардың шығысы көрсетіледі.

ШС 45600 ақша  бірлігіне (аб) тең сомасына негізгі материалдар, 4100  аб–не  көмекші материалдар алды делік. Өзіндік құн бойынша қабылданылған  материалдар «материалдар» шотына кіріске алынды:

«Материалдар»                                                                                45600

«Төленуге тиісті» шот (немесе «касса»)                                                45600

«Көмекші материалдар»                                                                    4100

«Төленуі тиісті» шот (немесе «касса»)                                                    4100

Қоймадан материалдарды босату жөніндегі келіп түскен талабы бойынша 94000аб негізгі материалдар және 4800 аб көмекші материалдар босатылды. Босатылған негізгі материалдар құнын «негізгі өндіріс» немесе «аяқталмаған өндіріс» шотына жатқызылып және оны осы заматы тапсырыс карточкаларына 16F – 51900 аб және 23 Н – 42100 аб жазады. Көмекші материалдар құнын «үстеме шығыстар шотына жатқызады:

«Негізгі өндіріс» немесе            

«Аяқталмаған өндіріс»                                                                   9400