Ақша мәні мен мақсаты

     Алтын  өндіру қиын және капиталды  көп қажет етеді. сонымен 1 кг  алтынды алу үшін 3000 м орта  тереңдіктегі тау қыртыстарының  100 тоннасын қайта өңдеуі қажет.

     Алтынды  ең көп өндіретін Оңтүстік  Африка Республикасында (ОАР) алтын өндірушілердің еңбек ету жағдайы құлдардың өмірі сияқты: олар 40°С-ден жоғары температурада терең жер астыларында жұмыс істейді. Мұнан бұрын, ОАР-да әлемдік алтын өндірісінің  2/3-і өндірілсе, ал қазір 1/3 ғана өндіріледі.

     Алтынды  өндіру дүниежүзінде апатты жағдайда құлдырауда.

     Қазақстанда  160 алтын кен орындары бар. Соның  ішінде 60-сы жұмыс істеп тұр  және олардың жылдықөнімі 1994 жылы 25 тонна алтынды құрады.

     Алтын  тек қана алтын валюта резервтерді  ғана құрамайды, сонымен қатар  электронды-есептеуіш және компьютерлік  техникаларды жасау үшін де қолданылады.

     Жасанды  алтынды ойлап табу сұрақтары  әр кез адамзатты толғандырды.  Бұныменен ежелгі уақыттарда  ал-химиктер еңбектенді. Ежелгі Египетте  жалған алтын құймалары табылған. Біздің ғалымдар ұзақ уақыт іздену мен сынақтар жүргізулері нәтижесінде нағыз алтынды мынадай құрамда алды: палладий - 65%, индий - 35%. Электр кедергісі алтынның техникалық құймасына жақын. Жаңа құйма қаттылығы алтыннан алты есе асып түседі.

    Жасанды  алтын өнеркәсіпте, тіс салуда және зергерлік бұйымдарды жасауда пайдаланылады, бірақ еш уақытта ол жалпыға бірдей эквивалент ретінде бола алмайды. «Ақша – зат емес, ол – қоғамдық қатынас».

     Ақша - өндіру мен бөлу процестерінде  адамдар арасындағы белгілі бір  экономикалық қарым-қатынастарды көрсететін, тарихи даму үстіндегі экономикалық категория болып табылады. Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның үш қасиетінің бірігуімен көрініс табады.

• Жалпыға тікелей айырбасталу;
• Айырбас құнының дербес формасы;
• Еңбектің сыртқы заттық өлшемі.

     Жалпыға тікелей айырбасталу формасында ақшаны пайдалану, кез келген материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау мүмкіншілігінің бар екендігін көрсетеді. Социализм жағдайында бұл мүмкіндік елеулі қысқарды және тік қоғамдық жиынтық өнімді пайдалану және бөлумен ғана шектелді. Кәсіпорындар, жер, орман, жер асты байлықтары сатылмады және сатып алынбады. Қазіргі кезде жекешелендіру процестерінің жүруімен байланысты, жалпыға тікелей айырбастау формасында ақшаны пайдаланудың көлемі едәуір кеңіді.

      Ғалым-экономистердің арасында алтынның  ақшалай тауар ретіндегі ролі  туралы әр түрлі көзқарас бар.  Біреулер алтынның демонтеризациялануы  аяқталып, ол жалпыға бірдей эквивалент  және ақша қызметтерін атқару  ролін орындауды толығымен тоқтатты дейді. Құнның ақшалай формасынан жалпылама немесе жайылыңқы формасына қайтып келді. Несие ақшалар жалпыға бірдей эквивалент ретінде жүрді.  Алтын, ақшаның классикалық қызметтерін атқаруды жалғастыруда дейді екінші біреулер. Ал, енді үшінші біреулер, алтынның жартылай демонетизациялануы жалғасуда және ол жалпыға бірдей эквивалент ролін орындаушы, ерекше тауар ретіндегі өзінің қасиеттерін сақтап қалды дейді.

     Жекелеген  елдердің ішінде алтын айналысы  жоқ. Төлем, айналыс және қорлану  құралы болып, алтын белгілері – (қағаздай белгілері) қағаз және несие ақшалар қызмет атқарады. Бірақ та алтын дүниежүзілік ақша болып қалып отыр десек, онда ол жалпыға бірдей эквивалентті білдіреді.

 

 

 

 

     1.3. Ақша қызметтері және олардың қазіргі жағдайдағы дамуы

     Ақшаның әрбір қызметі ақшаның тауар айырбастау процесінен туындайтын, тауар өндірушілердің өзара байланысының формасы ретіндегі әлеуметтік-экономикалық маңызының белгілі бір жағын мінездейді. Ақша  бес түрлі қызмет атқарады: құн өлшемі, айналыс құралы, төлем құралы, қор және қазына жинау құралы, дүниежүзілік ақша.

     Ақша құн өлшемі  ретінде. Құнның өлшем қызметі тауар өндірісі жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлықтауарлар құнының өлшемі ретіндегі қабілеттілігін білдіреді, бағаны анықтауда делдал қызметін атқарады.  Өзінің жеке құны бар тауар ғана, құн өлшемі бола алады. Бұндай тауар болып  өндіруіне қоғамдық еңбек жұмсалған, құнды құрайтын алтын саналады. Яғни бұл қызметті толық құнды ақшалар атқарады. Ақша еңбек өлшемі – ол жұмыс уақытын емес, осы еңбекпен құрылған құнды көрсетеді.

      Ақша құн өлшемі қызметін идеалды,  оймен ойлау арқылы орындайды.  Яғни тауардың құнын өлшеу  ақшаға айырбасталғанына дейін  орындалады, сонымен құнның тауар  формасынан ақша формасына айналуы  үшін тауардың бағасын белгілесек  жеткілікті.

     Тауар  бағасын өлшеу үшін қолма-қол  ақшаның болуы қажет емес, себебі  еңбек өнімін теңестіру ойша  орындалады. Тауарларды ақшаның  көмегімен өлшеуге болады, өйскені  олар адам еңбегінің өнімі.

     Ақша  түрінде көрінетін тауардың құны, оның бағасы болып табылады. Толық құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ. Ақшаның өз бағасы болмайды, олардың құны өздерімен анықталуы мүмкін емес. Бағаның орнына ақшалар, кез келген тауарлар санын сатып алу мүмкіндігі бар. Сатып алу қасиетімен ерекшеленеді.

      Құн өлшеу қызметі жалпы эквивалент  ретіндегі ақшаның тауарға деген  қатынасын көрсетеді. Бірақ тауардың  бағасын анықтау үшін баға  масштабы қажет металл ақша  айналысында (алтын, күміс, мыс)  мемлекет заңды түрде баға  масштабын тұрақты етіп ұстады. Металлдың салмақтық санын ақша бірлігіне бекітті. Алғаш рет монеталар соғыла бастағанда баға масштабы олардың салмақтық құрамына сай келді. Мысалы, фунт стерлинг алғашында күмістің фунты есебінде пайда болды. Тарихи даму барысында баға масштабы ақшаның салмақтық мазмұнынан ерекшелене түсті.

         Біздерге ақша айналыс құралы  қызметін негізінен мемлекеттік,  оперативтік,  коммерциялық саудада  тұрғындардың тауарларды сатып  алуы кезінде орындайды. Шет  елдерде мұндай шектеулер жоқ.  Онда фирмалар мен корпорациялардың және т.б. қолма-қол ақшамен есептесуіне тыйым салынбаған.

      Айналыс құралы ретінде ақша  қызметтірінің ерекшеліктері мыналар:

• Тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы;
• Оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
• Ақшаның бұл қызметінде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын болғандықтан, оны нағыз ақшалар емес (алтын), оны ауыстырушылар – ақша белгілері орындайды.

      Бірақ бұл, несие және қағаз  ақшалар тауармен (алтын) байланысты  емес деген сөз емес. Бұл байланыс  несие ақшалардың алтын нарығында жасырын айналыс болуыменен түсіндіріледі.

      Ақша айналыс құралы қызметін  атқаратын болғандықтан, айналыс  қажеттілігі олардың саны өткізілуі  тиіс тауарлар бағасының сомасымен  анықталады. Қанша дегенмен бір  ақша бірлігі бір – несие тауарлар мәмілелеріне қызмет ететін болғандықтан, ақша айналысы қанша көп болса, айналыс үшін олардың қажетті саны сонша аз болады. 

     Егер  ақшаның айналыстағы массасы  тауар массасынан көп болса,  онда бұл олардың құнсыздануына,  яғни инфляцияға алып келеді.

     Ақша төлем құралы. Тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ ақша қозғалысы міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс емес. Ақша құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі мүмкін.

     Егер  тауар мен ақшаның қарама-қарсы  қозғалысы болмаса, яғни тауар  төлем ақы түскенге дейін сатып  алынған немесе керісінше болса,  онда бұл жығдайда ақшалар  төлем құралы қызметін атқарады.

     Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес, сонымен бірге қаржы-несие қатынастарына да қызмет етеді. барлық ақшалай төлемдерді төмендегідей етіп топтауға болады:

• Тауарларды және қызметтерді төлеуге байланысты міндеттемелер;
• Еңбек ақы төлеуге байланысты міндеттемелер;
• Мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер;
• Банктік қарыз, мемлекеттік және тұтыну несиесі бойынша борыштық міндеттеме;
• Сақтандыру міндеттемелері;
• Әкімшілік-сот сипатындағы міндеттемелер және басқалары.

     Ақша  төлем құралы  ретінде айналыс құралынан өзара айырмашылықтары бар. Бұл қызметте ақшалар делдал болып табылмайды, ол тек қана сату-сатып алуды аяқтайды. Нәтижесінде тауарларға қатынасты ақшаның өз бетінше еркін қозғалысы байқалады. Тауарды несиеге сатып ала отырып, сатып алушы сатушыға ақшаны берудің орнына, борыштық міндеттемені жазып ұсынады. Бұл борыш өтелген кезде, ақша төлем құралы ретінде қызмет атқарады.

     Төлем құралы  қызметін толық бағалы емес  нақты ақшалар (қағаз немесе  несие), ал борыштық міндеттемелерді  өзара өтеуде идеалды ақшалар атқарды.

     Төлем құралы  ретіндегі ақшаның қызметі оның  бұдан бұрын қарастырылған қызметтерінен  айырмашылығы болғанымен ол олармен   берік байланыста екені анық. Ақшаның төлем құралы қызметі,  оның құн өлшемі және айналыс  құралы ретінде қызмет етуі барысында көрінуі мүмкін. Ақшаның төлем құралы ретінде қызмет етуінің дамуы резервтік қор құрудың, яғни ақшаның қор және қазына жинау қызметтерінің туындауының қажет екендігін көрсетеді.

     Ақша – қорлану және қазына жинау құралы ретінде. Ақшаның төлем және айналыс құралы қызметтері ақшалай қорлардың құрылуын талап етеді. ақшаның қорлануының қажеттігі Т – А – Т айналымының екі актілерге Т – А және А – Т айырылуымен байланысты.

      Металл ақшалар айналысы тұсында қазына жинау тек қана ақша айналысын реттеуші ролін атқарған болатын. Өндірістің және тауар айналысының кеңеюі барысында металл ақшалар қазынадан айналысқа шығып отырды немесе керісінше.

      Қазіргі жағдайда қазына жинау  қызметі айналыстағы ақша массасын реттегіш ролін атқармайды. Қазына тек қана мемлекеттің сантандыру қоры ретінде атқармайды. Қазына тек қана мемлекеттің сақтандыру қоры ретінде болады. Алтын резервтері мемлекетке экономикалық тәуелділіктің боуына кепілдеме береді. 1998 ж. 1 қаңтарда Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісіндегі монетарлық алтынның қалдығы 41781,1 млн теңгені құрады.

      Несиелік және  қағаз ақшалар  қазына жинау құралы қызметін  атқара алмайды, себебі олардың  меншікті құны жоқ. Бірақ та  осы қызмет негізінде олар қорлану қызметін жүзеге асырады.

     Ақша  айналыс саласынан уақытша шығып  қалғаннан кейін олар қорлана  бастайды. Қорлану қызметінде ақша  өзінің құнын сол формада сақтай  отырып, олар кезкелген уақытта  айналысқа төлем немесе айналым  құралы ретінде түсе алады. Шынында да бұл елдегі ақша айналысының тұрақтылығы жағдайында, яғни инфляцияның болмауына байланысты ғана мүмкін.

      Тауар өндіріс жағдайында қорлану  екі формада жүреді:

• Кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттік шоттарындағы ақшалай қаражат қалдығы түрінде ұжымдық қорлану;
• Банктердегі салымдар, мемлекеттік облигациялар.

     Бірақ  алтын айналысы тұсында да  ағымдық халықаралық есеп айрысуларға  алдыңғы елдердің ұлттық валюталары  қызмет етті. 1913 ж. халықаралық  есеп айырысулардың 80%-зы ағылшын фунт стерлингінде бейнеленген аударым вексельдер көмегімен жүзеге асырылады, ал алтын халықаралық есеп айырысулардың қалдығын жабуға ғана   қызмет етті.

     Бреттон-Вудстағы (1944 ж.) мемлекетаралық келісімге  келу, доллар мен фунт стерлингке резервтік валюталар мәртебесін берді. Кейіннен дүниежүзілік ақшалардың жаңа формалары: СДР – арнайы қарыз алу құқығы; ЭКЮ – еуропалық есепке алу бірлігі пайда болды. Ал 1999 ж 1 қаңтарынан бастап Еуропаға ынтымақтастық елдердің ортақ ақша бірлігі «еуро» айналысқа шықты.

          Қазіргі уақытта дүниежүзілік  несиелік ақшалардың жобалары  жасалуда, бірақ одан әлі нәтиже  жоқ. Енгізілген шарты есептесу  бірліктерінің (СДР,ЭКЮ) өзіндік  меншікті құндары  жоқ, сондықтан  да олар толыққанды түрде дүниежүзілік  ақшаның қызметін атқара алмайды. Бұл қызметті тек қана алтын нарығындағы операциялар арқылы алтын атқарады.

 

 

 

 

 

     2 – тарау. Қазақстандағы ақша реформаларын қалыптастырудың  

                       тиімді жақтары

     2.1. ХХ ғасырдың басы мен орта шеніндегі ақша реформалары

     Революцияға дейінгі Қазақстанда жүргізілген 1895-1897 жж. Ақша реформалары нәтижесінде алтын монета айналысы бар алтын монометаллизм жүйесі енгізілді. Айналыста алтын, күміс және мыс монеталар жүрді. Негізгі ақша белгілеріне 92 % алтынмен қамтамасыз етілген Мемлекеттік банктің несиелік билеттері жатты. Ақша массасының басты бөлігін алтын монеталарға ауыстыратын айналыс құралдары құрады, сондықтан да оларға деген халықтың сенімі болды.

     1917 ж. жазда Уақытша үкімет 20 және 40 рубльдік ақша белгілерін шығарды, олар шынының бетіне  жабыстырылған этикеткаларға ұқсас, бұны халық арасында «керенки» деп атады. Несиелік ақшалар мен «керенкилерден» басқа Уақытша үкімет айналысқа суррогаттың әр түрін енгізді: мемлекеттік қазынаның қысқа мерзімді міндеттемесі, займ купондары.

Мемлекеттік  шығыстарды жабу мақсатында үкімет ірі  купюрада қағаз ақшаларды шығарды. Ұсақ ақшалар ролін чектер, бондар, маркалар және басқа да ақшалай суррогаттар  атқарды. Ресейде ақша жүйесінің  жалпы құлдырауы басталып, оның Қазақстанға да өзіндік ықпалы болды. Қазан революциясынан кейін ақша айналысының жағдайы біршама нашарлай түсті. Үш жыл ішінде (1913-1920) айналыстағы қағаз ақшаларының массасы 48 есеге дейін өсіп кетті. Ақша 10 есеге құнсызданды. 1919 ж. алғаш рет кеңестік мемлекеттік билеттер, кейіннен РСФСР-дің есеп айырысу белгілері айналысқа шығарылды. Түркістанда, Солтүстік Кавказда, Кавказда, Қиыр Шығыста және басқа жерлерде жергілікті ақша белгілерін шығаруға рұқсат берілді. Ақша массасы сан алуан түрлі болды. Жергілікті ақша белгілері Жетісуда, Верный қаласында (қазіргі Алматы) шығарылды. Жетісулық несиелік билеттер Мемлекеттік банкте апиынмен сақталған және Жетісу облысының барлық байлығымен қамтамасыз етілді. Бұл туралы несиелік билеттің бет жағында көрсетілген жазу куәландырады. Дүние жүзілік тәжірибеде мұндай бағалы дәрәлік шикізаттың 275 пуды болды, олар елдің байлығы болып саналды. Бірақ бұлар қаржылық жағдайды нығайта алмады. «Верненск рублі» күн сайын құнсыздана бастады.