Қазақстан Республикасының қаржы нарығы: қазіргі жағдайы мен даму болашағы

Банк нарығын ырықтандыру  бір қалыпсыз тәсіл негізінде  жүреді. Бұл әрі шетелдік, әрі  отандық банктердің, ұжымдық серіктестіктердің қызметіне шоғырландырма қаржы қадағалауынмүлдем мойындамауды білдірмейді, олардың кейбірлеуіеқатысты шектемелі, бірақ еліміздің заңдарына, банк қадағалауының қағидаларына сәйкес – мемлекеттік кепілдік пен «ата-аналық» жүйелер арқылы жеке тұлғалардың депозиттерін қорғау бойынша орынды шараларды қабылдау болып есептелінеді.

Капиталдың ауқымды  жылыстауын тудыратын дағдарыстық  жағдай туындаған кезде, қадағалау  мен дер кезінде әсер ету, оның ішінде туындаған кезде, қадағалау  мен дер кезінде әсе ету, оның ішінде банк филиалдары  жәнееншілес бөлімшелеріне   шараларды өз уақытылы қабылдау қажет. Шетелдік банктердің филиалдарына қатысты халықаралық тәжірибені қабылдайтын елдерге арналған дәлме-дәл стандарттар жасалды:

• «ата-аналық» елде шоғырландырылған қадағалаудың міндетті түрде болуы;
• Филиалды ашуға «ата-аналық» қадағалау органының міндетті келісімі;
• «ата-аналық» қадағалау органымен өз банктері филиалдарының қызметі туралы ақпаратты міндетті алуы;
• Филиалдарға қатысты әсер етудің шектеулі шараларын қолдану;

Бұл ережелерді Қазақстан  жағдайына бейімдей  отырып, қолданған дұрыс. Соңғы шарт нақтылауды талап етеді. әсер етудішектейтін шаралар, әрі көлемі бойынша, сондай-ақ  қолданылу мерзімдері бойынша тұрақты бола алмайды. Олар экономикалық өсу кезеңдеріне ең шамада болады, ал, банк сеторының жүйелі дағдарысына немесе реципиент – елдердің заңдары бұзылған кезде  ауқымы кеңеюі мүмкін.

Банк секторының эволюциясына мемлекеттің белсенді әсері оның уәкілетті  органы, айтарлықтай әкімшілік-нормативтік  уәкілеттігі бар Ұлттық банк атынан жүрді. Сонымен бірге, бұл технологияны ( лицензияны соттан тыс тәртіппен қайтарып алу, пайыздық мөлшерлемелеріне, өтемпаздық нормаларына бақылау т.б.) қолдану кейде залалды  және банк секторына тікелей зиян әкеледі. Әрине, қосымша қаржы құралдары (ашық нарықтағы операциялар, Ұлттық банкінің қайта қаржыландыруы, резервтік талаптар, валюталық нарық пен валюталық қатынастард ырықтандыру) көбінесе тиімдірек. Олар субъектілердің экономикалық еркіндігін тұншықтырмайды, бәсекелестікке мүмкіндік туғызады, банк қызметінің дамуын ынталандырады.

Тікелей реттеуде жанамасымен  оңтайлы орнын  ауыстыру  мемлекеттің  ақша-кредит саясатында маңызды міндеттер  болып қалуда.

Банк жүйесінің институционалдық құрылымы ипотекалық компанияларда  халықтың сұранысы зор болғанына қарамастан, осы уақытқа дейін мөлшерінің жеткіліксіздігі және дамуының әлсіздігімен  сипатталады. Осы проблеманы шешу және ең өткір әлеуметтік сала – тұрғын ұй құрылысында ипотекалық кредиттеуді дамытуүшін 2000ж. Қазақстан ипотекалық компаниясы құрылды. Оның негізгі қызметі – қайталама нарықта ипотекалық облигацияларды шығару және орналастыру, екінші дәрежедегі  банктерді қайта қаржыландыру. Тұрғын үйді ипотекалық несиелеу бағдарламасын жүзеге асырудың түрлі үлгілерін (еуропалық, американдық және азиялық) жасау мен қызмет  етуінің халықаралық тәжірибесіне  талдау, оны жасауда жүйелі тәсілдің, оның ішінде оған дербес қатысушылардың тек өзара  мүдделерімен ғана емес, сонымен бірге оларға  ипотекалық  кредиттеудің сенімді қызмет етуіне кепіл беретін  мемлекеттік  сектордың қатысуымен біріккен құрылымдарды қалыптастыру қажеттілігін көрсетті.

2.  Қаржы нарығында валюта бағамының қалыптасу ерекшеліктері

Атаулы валюталық бағам – бұл басқа валюталардың бірлігімен  өрнектелген бір валюта бағасы.Әдеттегідей,шетел валютасының бағасын ұлттық валюта бірлігімен ( яғни  тікелей немесе «американдық» баға белгіленімі) анықтайды, яғни бір АҚШ долларын, бір ресей рублін, бір еуропа еуросын т.б. қанша қазақстандық теңгеге  сатып алуға болады. Кейде кері (немесе «еуропалық») баға белгіленімі пайдаланылады, яғни ұлттық валютаның бір бірлігіне шетел валютасының қаншама бірлігін сатып алуға болады.

Тәжірибелік есептерде  көбінесе валюта бағамының атаулы құны арқылы өлшенген бір елдегі  ғана деңгейінің басқа елдегі баға арқылы өлшенген бір елдегі ғана деңгейінің басқа елдегі баға деңгейімен салыстырғандағы  өзгеруін көрсететін нақты валюта бағамының көрсеткіші жиі пайдаланылады. Нақты валюта бағамының индексі үш факторының міндеті болып есептелетіндіктен, екі елдегі  баға деңгейі өзгерсе және олардың валюталарының бір-біріне бағамы өзгерсе, онда оның шамасы  олардың кез келгенінің де жиынтығының  да өзгеруіне байланысты  ауысады. Мысалы, Қазақстандағы баға деңгейі бір пайызға  көтерілгенде және Ресейдегі бағалар деңгейі мен теңгенің атаулы  бағамының рубльге қатысты  өзгермеген кезінде, теңгенің рубльге нақты бағамы сондай-ақ  бір пайызға  көтеріледі. Екі елде де бағалар деңгейі бірдей көтеріліп және атаулы құн бағамы өзгермегн кезде теңгенің рубльге  нақты бағамы бұрынғы деңгейде қалады . екі елдегі бағалар дңгейінің бірқалыптылығында рубльг қарағанда теңгенің атаулы құн бағамы төмендегенде (көтерілгенде), теңгенің рубльге қарағандағы  нақты бағамы да төмендейді (көтеріледі).

Мемлекеттің сыртқы экономикалық қатынастары бір серіктес елмен шектелмейтіндіктен, рубльге қатысты нақты бағам  есептері доллар, еуро, иена, фунт стерлинг, гривнаға және басқа валюталарға қатысты нақты бағамдарының есептерімен толықтырылады. Сәйкес елдердің сыртқы  сауда айналымындағыжеке нақты бағамдарының  үлесі бойынша  салыстырып көру сауда серіктестіктері елдеріндегі орташа өлшемделген балаларға қатысты берілген елдегі ішкі бағалар деңгейінің өзгеруін көрсететін нақты тиімді  валюта  бағамының шамасына әкеледі.

Валюта бағамына әсер ететін келесі түбегейлі факторлар:

• Валюта бағамына (РРР rate)  сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі тепе-теңдігі бойынша – бұл екі елдің өнеркәсіптік тұтыну тауарларының стандартты қоржыны үшін бағалардың орташа өлшегеннен  қатынасы ретінде есептелген валюта айырбастаудың мінсіз бағамы. Екі ел арасындағы сауда операцияларының тек бағалары  негізінде бағамды қалыптастырудың мінсіз үлгісі нақты валюта бағамы сатып алу қабілетінің тепе-теңдік бағамына тең.
• Жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ), экономиканың негізгі көрсеткіші және өзінде біршама  ірі экономикалық  индикаторлардың құрамдас бөлігінің сапасын анықтаушы. ЖҰӨ-нің формуласы мынадай түрде болады:

GNP=C+I+G+X-M,

 Мұндағы C-тұтыну,I-инвестициялар,G-мемлекеттік шығындар; X-экспорт,M-импорт.

ЖІӨ көрсеткіші мен валюта бағамының өзгеруі арасында тікелей байланыс бар:ЖҰӨ-валюта бағамы

• Нақты пайыздық мөлшерлемелерінің деңгейі ел экономикасына бойынша пайыз, облигацияларға жұмсалым бойынша табастылықты, орташа пайда деңгейін т.б.) анықтайды. Пайыздық мөлшерлемеле мен валюта бағамының өзгерулері тікелей байланыста болады: пайыздық мөлшерлеме -валюталық баға.
• Жұмыссыздық деңгейін (жұмыспен қамтылу факторы) екі түрде қалыптастыруға болады: не жұмыссыздар санын халықтықтың  еңбекке жарамды жалпы санына не жұмыс істеушілердің оған кері көрсеткіші ретінде.

Жұмыссыздық көрсеткіші, әдетте, пайызбен көрсетіледі. Жұмыссыздық деңгейімен валюта бағамының өзгеруі кері тәуелдікте болады: жұмыссыздық-валюта бағамы.

• Инфляция деңгейі немесе ұлттық ақша бірлігінің  құнсыздануы, бағалардың өсу қарқындарымен өлшенеді. Бағалар деңгейі өзгеруінің көрсеткіші екеу;

РРІ - өндірістік бағалардың өзгеру индексі (өндірісті тауалардың көтерме топтамасына) өткен кезеңде  пайызбен өлшенеді, инфляцияның бірінші  белгісі  болып  табылады, өйткені  өндірістік бағалар тұтыну бағасына қосылады;

СРІ – тұтыну бағасының индексі, инфляция деңгейінің көрсеткіші.

• Төлем балансы – шетелдік төлемдер, өзіне сауда балансы мен капиталдар қозғалысы балансын қосады.

Егер берілетін операциялардың көлемі кең болса, онда:

• Отандық облигациялар құнының төмендеуі, бұл олардың табыстылығының өсуіне әкелді;
• Отандық валюта бағамының сатып алынған облигациялар құны есептелетін валютаға қатысты төмендеу мүмкіні;
• Шетел облигациялары құнының өсуі, бұл олардың табыстылығын төмендеуге әкеледі.
• өнеркәсіп өндірісінің индексі, жалпы ұлттық өнім көрсеткіші сияқты шаруашылық пен тұғылдану өзгерістерін айқындайды және өзінің арасалмағымен айырбастау бағамының деңгейіне тікелей әсер етеді: өнеркәсіптік өндіріс - валюталық бағам.

• Ұлттық өндірістің шапшаң экоомикалық өсу жағына бейімделуі бұл

елде инфляция деңгейі  өсу мүмкіндігінің қаупін тудырады.

Жоғарыда айтылғандарды  қорытындылағанда, түбегейлі факторлар, әдеттегідей, валюталық бағамының  келешегіне әсер етеді, бірақ та оларды сақтықпен қолдану керек. Олардың  біреуі де валюталық бағамның сәйкес өзгеруіне жүз пайыз кепілдік бермейді.

Сондай-ақ валюталық бағамға  кері әсер ететіндер:

• Тұтынушылар талғамының өзгерулері. Олар осы елдің валютасына сұраным мн ұсынымды, сондай-ақ оның бағамын өзгертеді. Мысалы, егер компьютер өндірісіндегі американдықтардың технологиялық жетістіктері  француз  тұтынушылары  мен өнеркәсіпшілеріне бұл  аппарутараны  тартымды етсе, онда оны сатып алу француз франкілерін  валюталық нарықтарға  көбейтуге соқтырады да, франкіге қатысты доллар  бағамы, көтеріле бастайды.
• Ұлттық табыс дегейіндегі  салыстырмалы  өзгерістер.  Егер бір елдің ұлттық табысы осы  көрсеткіштің  басқа елдердегі өсуінен озса, она оның валютасының бағамы, мүмкіндігі бойынша, төмендеуі сөзсіз. Елдің импорты оның ұлттық  табыына тікелей тәуелді болады.

3.  Қазақстанда сақтандыру жүйесінің қалыптасуы

Ұлттық сақтандыру жүйесінің  қалыптасуы мен дамуын талдау арқылы, оның негізгі кезеңдерін анықтау  керек. Нарық жағдайында қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына тәуекелдіктердің сан алуандығы  және көптігі тән. Және де мүмкін болатын ысырап ықтималдығы артады, бірінші кезекте, жағымсыздықтарды ұлттық экономиканың түрлі сатылы деңгейлерінде, тәуекелдіктерді реттей отырып басқару арқылы, мейлінше азайту қажеттілігі туады. Алайда, мемлекеттік сақтандыру әлеуметтік, қоғамдық тәуекелдіктерді реттей отырып басқарумен, сақтандыру қатынастарының тәртібін, түрлерін және шарттары заңдық негіз арқылы реттеумен шектеледі. Сондықтан тәуекелдіктерді басқару проблемасы – шаруашылық жүргізетін субъектілердің бірінші кезектегі міндеттері. Мұндай жағдайда кәсіпқой сақтандырушылар арқылы сақтандырудың мәні арта түседі. Нарықтық реформалардың бастапқы кезеңдерінде сақтандыру үдерісін анықтайтын ережелер болмады, бұл сақтандыру қызметінде тәжірибесі жоқ көптеген компаниялардың пайда болуына әкелді. Көптеген компаниялар сақтандыру қызметтің көп түрінің бірі ғана деп есептеді. 1994 жылдан 1998 ж. Дейін олардың саны 22-ден 71-ге дейін өсті. Одан кейін бес жыл ішінде құлдыру жүрді. 2008 жылдың басында барлығы 44 компания жұмыс істеді. Сөйтіп, әлеуетті сақтандырушылар тараптарынан мүдделілік танытқан кезде сақтандыру қызметтерінің нарығы Қазақстанда өзін-өзі реттеді. Әлі де ол әрі республикалық, әрі аймақтық деңгейлерде ұйымдастырудың осы замаңғы түрлерін, аймақтық деңгейлерін іздестіруде. Бұл – қоғамдық бірлестіктер, әлеуметтік-қаржы топтары, аймақтық одақтар т.б. болуы мүмкін.

Ұлттық нарықтағы құрылымдық-атқарымдық сақтандыру қызметтері әлеуметтік-экономикалық қатынастардың даму деңгейіне және нарықтағы өзара қатынасушыларға  бейімделген заңдық сақтандыру негізінің жағдайына тікелей байланысты. Сақтандыру нарығының ауқымдарына байланысты, оны қосалқы жүйе мен сегменттерге бөледі қатысушылар қызметін реттеуде түрлі тәсілдер қолданылады. Нарықта сақтандыру қызметтері дамығал елдерде, әдеттегідей, әрбір қатысушының әрекетіне айқын анықтама беріледі. Сақтандыру жүйесі азырақ дамыған мемлекеттердің заңдарында сақтандыру қызметтері нарығын құру және негізгі қатысушылар әрекеті туралы түсіндірілулер беріледі. Бұл Қазақстанға да қатысты: «Сақтандыру қызметі туралы» заңды сақтандыру нарығы құрылымдық-атқарымдық өзара байланыстары айқын көрсетіліп толық анықтамасы келтірілмейді. Тек қана сақтандыру қызметіне қатысты заңды және жеке тұлғалардың құрылымдалмаған тізімі ұсынылады. 2003 жылғы 10-шілдедегі «Сақтандыру қызметі туралы» Қазақстан Республикасы заңының 10-бабына сәйкес сақтандыру нарығына қатынасушыларға мыналар жатады:

• сақтандыру (қайта сақтандырушы) ұйымдары;
• сақтандыру қоры;
• сақтандыру агенті;
• сақтанушы, сақтандырудан пайда алущы;
• актуарий (сақтандыру жарнасын есептеуші маман);
• уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор);
• өзара сақтандыру қоғамы;
• сақтандыруға байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы өзге жеке және заңды тұлғалар.

Бұл институттардың өзара  іс-қимыл нысандары сақтандыру нарығы қосалқы жүйесінің ауқымын, мазмұнын және негізгі міндеттерін баламалы түрде көрсетуі тиіс: сақтандыру саласындағы мемлекеттік органдар мен ұйымдарды, сақтанушылар мен сақтандырушыларды, сақтандыру қызметтері инфрақұрылым нарығының объектілерін, бірақ өкінішке қарай, бұлар заңда жоқ. Біздің пікірімізше, сақтандыру ісінде мемлекеттің қатысуы мемлекеттік сақтандыруды дамыту мен сақтандыру бизнесін реттеу сияқты бағыттарда көрінуі тиіс.

Мемлекеттік сақтандыру саласына жеке сақтандыру фирмалары  шұғылданбайтын сақтандыру түрлері енгізілуі тиіс. Бұл әдетте, үлкен сақтандыру төлемдерін керек ететін, су тасқыны, жер сілкіну және ауыр табиғи-климаттық жағдайларға байланысты ірі мемлекеттік міндеттерді шешу үшін әскери тәуекелдіктерді, сыртқы қарыздар мен кредиттерді сақтандыру. Сенімсіз тәуекелдіктерге қызмет көрсету үшін, біздің пікірімізше, міндетті сақтандырудың берілген түрлері бойынша қаржыларын шоғырландыру орынды.

Онда басқа, мемлекет жеке сақтандыру бизнесін реттеуді жүзеге асырады, және де:

• Сақтандыру қызметінің дамуына мүмкіндік жасайтын заңдармен қамтамасыз етеді;
• Сақтандырушылар мен қайта сақтандырушылардың бәсекеге қабілеттігінің артуын бағдарлайды, ұлттық сақтандыру бизнесі мен сақтанушылардың мүдделерін қорғайды;
• Ұлттық сақтандыру компанияларының қаржы тұрақтылығы үдерісін қамтамасыз етеді және сақтандыру сыйақыларын қайта бөлу тәртібін әзірлейді;
• Қаржы ресурстарын қаржы секторының даму тұжырымдамасына, оның ішінде сақтандыру бизнесіне сәйкес қайта бөлу арқылы сақтандыру бизнесінің құрылымын оңтайландырады.

Мемлекетке сақтандыруға қызметін сақтандыру мен реттеу саласында  лицензиялау, сақтандыру және қайта  сақтандыру ұйымдарының бірегей  тізілімін жүргізу, сақтандыру нарығы инфрақұрылымының сақтандыру делдалдары мен басқа өкілдерін тіркеу заңдардың талабының орындалуын қадағалау міндеттері жүктелген.