Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатының ерекшеліктері

     Банк жүйесін  реформалау және ақша банкнотасын  өндіруге байланысты өзінің меншікті  қуатын енгізуі, Қазақстандағы  қолма-қол ақшамен байланысты  жағдайды түбірімен өзгертті. Осыған байланысты 1992-1993 жж. қолма-қол ақшаның тапшылығы тұсында енгізілген директивті саясаттың орнына республикамызда қолма-қол ақша айналысын тұрақтандыру және басқарудың экономикалық әдістерінің алғышарттары жасалынды.

     Дамыған  елдерде бұл процесс кеңінен  дами түсуде: оларда қолма-қолсыз ақша айналысы өріс алып жатыр. АҚШ-та халықтың есеп айырысуларының 25-27%-зы ғана қолма-қол ақшамен, ал қалғаны чек, несиелік карточкалар т.б. көмегімен жүргізіледі.

     Өмірлік тәжірибе көрсеткеніндей, ақша айналысын ақша айналымынан бөлуге болмайды.  Ақша айналымын қолма-қол және қолма-қолсыз деп қатаң түрде шектеуді ғалымдар онша қабылдай қоймады.

     Бұл екеуі  өзара тығыз байланысты, сондықтан  оларды бөлу қажет емес. Ақша  өз айналысында қолма-қолдан қолма-қолсыз  ақшаға (және керісінше) өтеді. Мысалы, кәсіпорынның бөлшек саудасынан түскен түсім банкке түскеннен соң, оның есеп айырысу шотында қолма-қолсыз ақша қаражаттарына айналады да, ол бұдан өз жеткізушілеріне ақша аударуы мүмкін.

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

       2 тарау. Қазақстан Республикасының ақша-несие жүйесіне талдау

                     2.1  Ақша массасы және ақша агрегаттарын талдау

       Ақша айналысының негізгі сандық көрсеткіштерінің біріне ақша массасы мен ақша агрегаты жатады.

      Ақша массасы — жеке тұлғаларға, кәсіпорындарға және мемлекетке тиісті және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының жиынтығы.

      Белгілі - бір күндегі және белгілі бір кезеңдегі ақша айналысының сандық өзгерісін талдау үшін, сондай-ақ ақша массасының өсуі мен көлемін реттеуге байланысты шараларды жасау үшін әртүрлі көрсеткіштер пайдаланылады. Ондай көрсеткіштерді ақша агрегаттары деп атайды.

    Өнеркәсібі  өркендеген мемлекеттерде ақша массасы құрамын анықтау үшін негізгі ақша агрегаттарының төмендегі жиынтығы пайдаланылады:

     -   М₁ – айналыстағы қолма-қол ақша (банкноталар, монеталар, ал кейбір мемлекеттерде қазыналық билеттер) және банктік ағымдағы шоттардағы қаражат (депозиттер) жатады;

     -   М₂ – оған М₁ агрегаты және мерзімі 4 жылға дейінгі коммерциялық банктердегі мерзімді және жинақ салымдары (вклады) кіреді;

     -   М₃ – оған М₂ агрегаты және арнаулы несие мекемелеріндегі жинақ салымдары кіреді;

     -   М₄ – оған М₃ агрегаты және ірі коммерциялық банктердің депозиттік сертификаттары қосылады.

     Қорыта  айтқанда, әрбір келесі ақша агрегаты  өзінен алдыңғылардың барлық  элементтерін өзіне біріктіріп, үлкен ақша массасын құрайды.  Бірақ оның алдыңғыға қарағанда  өтімділігі төмен.

     Ақша массасының  нақты құрамы әр мемлекеттің  өзіне тән ақша-несие жүйесімен  анықталады. Мысалы, АҚШ-та ақша массасын  анықтау үшін – 4, Швейцария  мен Германияда – 3, Ұлыбританияда  -5, Францияда – 2 ақша агрегаты  қолданылады. 

     Қазақстан Республикасының ақша массасының құрылымына келесі ақша агрегаттары кіреді:

        -  М₀ – айналыстағы қолма-қол ақша;

        - М₁  - өзіне М₀ агрегатын және шаруашылық субъектілерінің есепшоттары мен басқа депозиттерінің, заңды тұлғалардың күрделі қаржыландыру шотының, ұзақ мерзімді несиелеу және қаржыландыру қорлары шотының, чектік және аккредитивтік шоттардың, қоғамдық және басқа үкіметтік емес ұйымдар шоттарының қалдығын және халық пен заңды тұлғалардың талап етіп алатын салымдарын біріктіреді;

         -  М₂ - өзіне М₁ агрегатын, сонымен бірге жеке және заңды тұлғалардың мерзімді салымдарын біріктіреді;

        - М₃ - өзіне М₂ агрегатын және мемлекеттік займ облигацияларын біріктіреді.

    Ақша агрегаттарының  құрылымы тұрақты қалыпта болмайды. Ол ақша нарығы құралдарының дамуына байланысты өзгерді. [6;8]

   Қазақстанда ақша  массасына Ұлттық Банк пен  екінші деңгейдегі банкілердің  баланстық шоттарын шоғырландыру  негізіңде анықталады және оның  құрамына айналыстағы қолма-қол  ақша және резидент занды тұлғалар мен үй шаруашылығы (жеке тұлғалардың) депозиттері жатады.

Қазақстан Республикасында  Ұлттық Банктің 12.01.1995 жылы Директорлар  кеңесінің № 2 хаттамасымен бекітілген «Ақша массасын, ақша агрегатын анықтау  әдісі және ішкі және сыртқы активтерді анықтау барысында баланстық шоттарды жіктеу туралы ережесіне» сәйкес ақша базасы мен ақша массасы есептеледі.

Аталған ережеге сәйкес, ақша базасы (MB) — бұл міндеттемелерге  жататын резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді.

ҚҰБ-нің соңғы жылдардағы есептеулеріне байланысты, ақша базасы (резервтік ақша) мыналардан тұрады:

ҚҰБ-нің айналымға  шығарған қолма-қол ақшаларынан (ҚҰБ- нің кассасындағы қолма-қол ақшаларды  коспағандағы немесе Ұлттық Банктен  тыс қолмақол ақшалардан);

ЕДБ-дің аудармалы  және басқа депозиттерінен; банктік емес қаржылық ұйымдардың аудармалы депозиттерінен;

ҚҰБ-гі мемлекеттік және мемлекеттік емес қаржылық емес ұйымдардың теңгедегі ағымдағы шоттарынан.

Қазақстандағы негізгі  ақша агрегаттарына, қазіргі кезде  ақша несие статистикасын жасау  және таддауда қолданылып жүрген, ақша базасы мен белгіленуі МЗ — ақша массасы жатады. Ақша массасы құрылымына мынадай ақша агрегаттары жатады:

М0 (айналыстағы қолма-қол  ақша, немесе банк жүйесінен тыс  ақша);

Ml = М0 + банктік емес  занды тұлғалар мен халықтың  теңгедегі аудармалы депозиттері;

М2 = М1 + теңгедегі басқа  да депозиттер және банктік емес занды  тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы  аудармалы депозиттері;

МЗ (ақша массасы) = М2 + банктік  емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы басқа да депозиттері.

Мұндағы,

Аудармалы депозиттер — 1) әрқашан айып-пұлсыз және шектеусіз  атаулы құнымен ақшаға ауыстырылады; 2) чектің, траттаның немесе жиро-кепілдіктің  көмегімен еркін айналады; 3) төлемдер жүргізуде кеңінен қолданылады. Аудармалы депозиттер қысқа ақша массасының бір бөлігін құрайды.

Басқа депозиттер — негізінен  ол, белгілі уақыт аралығынан кейін  ғана алынатындығы немесе әртүрлі шектеулері жай коммерциялық операцияларда  біраз қолайсыздық туғызатын  және жинақ тетігіне қойылатын талаптарға жоғары дәрежеде сай келетін жинақ және мерзімді депозиттер. Басқа депозиттер, сонымен қатар, шетел валютасында салынған басқа салымдар мен депозиттерді қамтиды.

 

                    2.2. Несие жүйесінің операцияларына талдау

 

 Несие ісі – ақшамен сауда-саттық негізінде несиелік операцияларды орындауға бағытталған кәсіпкерлік қызметтің ерекше бір саласы дегенді білдіреді. Оларды әр алуан несиелік институттар жүзеге асырады. Шаруашылық айналымға қызмет көрсетудегі операциялар ауқымы мен мәні бойынша негізгісі банктер болып табылады.

Несиелік мекемелер  түрлерін, оның ішіндегі банктік мекемелерді  қарастырудан бұрын бізге «банк» және «банктік қызмет» ұғымын білу қажет. Әлемдік тәжірибеде банктік  қызмет деп банктің  басты кәсіби қызметтерін, деозиттер қабылдау және қарыз беруді түсінеді. Міне, осындай түсінік Италияда, Испанияда, Бельгияда, Грецияда және басқа елдердің банктер туралы заңдарында бекітілген. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» заң күші бар Жарлығының 1-бабында, банктің ресми мәртебесі Ұлттық банктің оны ашуға берген рұқсатымен, Әділет министірлігінің банк ретінде заңды тұлғаны мемлекеттің тіркеуден өткізуімен және банктік операцияларды жүзеге асыруға берілген ҚР Ұлттық банкі лицензиясының болуымен анықталады. Кез келген заңды тұлға, егер де оның банктік ресми мәртебесі болмаса, «банк» деп аталуға тиіс емес. Банк арнайы өндіріс ретінде өнім өндіреді, бірақ, оның өнімі материалдық өндірісте өндірілетін өнімнен мүлде өзгеше.

«Банк» ұғымы Италияның  «banco» («айырбас орны») деген сөзінен шыққан. Қазіргі түсініктегі алғашқы банк Италияда 1407ж. Генуеде пайда болған. [9;13]

Банктер – атқаратын  қызметтерінің ерекшеліктеріне  қарай екі негізгі типке бөлінеді: эмиссиялық және эмиссиялық емес. Эмессиялық дегеніміз – айналысқа ақша белгілерін шығару құқығы берілген орталық банкте. Кейбір елдерде оларды ұлттық, халықтық, резервтік деп те атайды.Қазақстанда – Қазақстан Песпубликасының  Ұлттық банкі деп аталады. Орталық банктің басты міндеті – айналысқа ақша шығару, банктер арасында ақша тауарларын сату, банк жүйеснің эмиссиялық несиелік және есеп айырысу қызметтерін басқару болып келеді. Қазасқтанды эмиссиялық банк Ұлттық банк болып табылады, ал қалған банктер, оның ішіндегі коммерциялық банктер – эмиссиялық еместерге жатады. Олардың айналысқа ақша шығаруға құқығы жоқ, бірақ өз клиенттерінің шаруашылық қызметтеріне қызмет көрсетуге байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады. Мамандандырылған несие-қаражат мекемелері  кез келген елдің несие жүйесінің маңызды буыны. Олар қарыздық капиталдар нарығының кішкене аясында ғана қызмет етеді. Мамандандырылған несие-қаржы мекемелері ипотекелық және тұтыну, сол сияқты ауыл шаруашылық несиелері саласында кең ауқымда тарауды.Кейбір арнайы несие институттары Қазақстан аумағында революцияға дейін Жаңа экономикалық саясат жылдарында және ауыл шаруашылығын ұйымдастыру тұсында несиелік серіктестіктер өзара несие беру қоғамы несиелік одақтар және т.б. түрінде болған.Қазір банктік емес мекемелерге өзара көмек беру кассаларын, ломбардттардықаржы-есеп айырысу орталықтарын жатқызуға болады.

Өзара жинақ банктері «өзара біріккен» кәсіпорындар түрінде  құрылады. Олар халық салымдарын жұмылдыра  отырып, оларды жылжымайтын мүлік  туралы актілер мен бағалы қағаздарды кепілге ала отырып инвестициялайды.

Қарыз- жинақ бірлестітері – халықтың қаражатына қаттысты салымдық операцияларды жүргізумен айналысып, оларды жылжымайтын мүлік сатып  алуға пайдаланады.

Несиелік одақтар  - кәсіподақтардың, ірі кәсіпорындардың, шіркеулердің ұйымдастыруымен құрылатын кооперативтік типтес жинақ мекемелері. Олар көбінесе өз мүшелеріне ұсақ қарыздар беруге пайдаланылады.

Жеке және мемлекеттік  зейнетақы қорлары – халық  салымдарын жұмылдыра отырып, ірі  капиталды иеленеді және оларды коорпарациялардың ақшалары мен облигацияларын сатып алуға жұмсайды, ұсақ қарыздар береді.

Демек, банктік емес мекемелер  кез келген мемлекеттің несие  жүйесінің қажетті құрамдас бөлігі болып табылады. Олар коммерциялық банктер орындамайтын қызмет түрлерін өздеріне алу мақсатында пайда болған. Банктік емес мекемелерге тәне сипат олар ресурстарды көбінесе халықтың қаражатын тарту жолымен жинақтайды. [10;7]

             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 тарау. Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатының ерекшеліктері

 

             3.1 Ақша-несие саясатының даму жолдары

          Ақша – несие саясаты Қазақстан  Республикасында ҚР Ұлттық Банкімен  елдің банктік пайыздық ставкаларын,  валюта курсын, төлем қабілеттілігін  анықтау жолымен іске асады.  Сонымен қатар ақша массасы көлемінің кеңеюіне немесе оның қысқаруына бағытталуы мүмкін. Ақша-несие саясаты бүгінгі таңда несиелеуге болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуге, сондай-ақ несие беру мүмкіндігі туралы, төлем балансы сұрақтарын шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін таңдаудағы біліктілігіне негізделеді.

Ақша-несие саясаты  ақша айналымы мен несие саласында  макроэкономикалық процеске ықпал  етудегі орталық банктің жиынтық шаралары болып есептелінеді. Реттеудің бұл формасының мақсаты – экономиканың тепе-теңдік және орнықты дамуына қол жеткізу.

Ақша-несие саясаты  «желге қарсы жүзу» ретінде көрінеді, ол күйзеліс жағдайында іскерлік белсенділікті  ынталандыруға және коньюктура қызған жағдайда экономикалық өсуді қысып, қуғындауға бағытталған.

Қазасқтандағы ақша-несие  саясаттының негізгі мақсаттарының  бірі – жуық кезеңде ұлттық валютаны одан ары тұрақтандыру болады. Үкімет пен Ұлттық банктің бірлесе күш  салуымен айырбас бағамының күрт ауытқуын болдырмау және ішкі баға тұрақтылығын қамтамасыз ету жөнінде жұмыс жүргізілетін болады.

Үкіметтің әрекеті.2005 жылы шамамен алғанда жылына 5-6 пайыз мөлшеріндегі инфляция қарқынына жету үшін ақша-несие және бюджет саясатын қатайтумен қатар ішкі инвестициялық мүмкіндіктерді кеңейтуге ықпал ететін қаржылық тетіктер дамыйтын болады.

Алдағы үш жыл ішінде Қазақстанның қаржылық секторы, банктер  мен қатар, қаржылық қызмет рыногында: ломбард, несиелік серіктестіктер, делдалдық  фермалар, лизингтік және сақтандыру компаниялар, жинақтау зейнетақы қорлары, инвестициялық қорлар секілді мекемелрмен толығатын болады. Депозиторлардың мүдделерін қорғау мақсатында, депозиттерді міндетті ұжымдық сақтандыру тетігін жасау және жүзеге асыру жөнінде екінші деңгейлі банктермен жұмыс жалғаса бермек.[8;5]

Еліміздің банктері әлемдік  қаржы дағдарысы жағдайында өзінің сенімділігін көрсетіп отыр. Еліміз егеменді несиелік рейтинг алды және оны ұзақ уақыт бойы позитивті деңгейде қолдап келеді. Республикадағы бүгінгі банктік екідеңгейлі жүйе мынадай жүйелер – бірінші деңгей Қазақстан Республикасының Ұлттық банкін көрсетеді, екінші деңгей – екінші деңгейдегі банктер. Ірі өнеркәсіптік кәсіпорындарды мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру, оларды жеке басқару беру, сыртқы экономикалық байланысты монополиядан шығару, инвестициялық ахуалды ішкі рыноктар капиталдарының есебінен күшейту банктер рөлін арттырды. Мұның сыртында, шеттен алып пайдалану бағдарламасын жүзеге асыруда және мақсатты несиелер мен сыртқы инвесторлардың қарыздарын жабуда қаржылық делдалдар ретінде банктік институттардың маңызы көтерілді.