Франчайзинг

ІІ.Франчайзингтік бизнестің салалық жіктелуі

2.1.Франчайзигтің бизнестің Қазақстан нарығында алатын үлесі

Қазақстанда соңғы жылдары  франчайзингтік нысанды таңдаған бірқатар компаниялар нарықта белсенділік  танытуда. Қазақстан франчайзинг  қауымдастығы мәліметтерін жинақтап, оларды зерттеу барысында еліміздегі франчайзингтік жүйелердің қызмет ету салалары бойынша даму қарқыны мен үлесі 2-кестеде сипатталады.

Келесі таблицада өзін өзі франчайзер деп таныған Қазақстандық компаниялар (3 кесте).

Бизнестің франчайзингтік үлгілерін жүйелеу мен жіктеу коғамдық тамақтандыру саласында франчайзинг тұжырымдамаларының таралу келешегі үшін қажетті шарт болып табылады. Зерттеу тақырыбын жан-жақты ашу мақсатында қоғамдық тамақтандыру саласындағы франчайзингтің  ерекшеліктеріне тоқталып өтейік. Мейрамхана бизнесі кез келген елдің экономикасының маңызды құрамдас бөлігі және релаксация мен рекреация функцияларының шешімдерін қамтамасыз етеді. Кафе, мейрамханалардың және дәмханалар франчайзерлерінің орналасқан жерін қарастырсақ, олардың көбі қала орталықтарында және жанданған сауда орталықтарында орналасқан. Орналасу орнына байланысты мейрамханалардың көлемі мен интерьері де өзгереді.

1-графиктегі мәліметтер бойынша, қоғамдық тамақтандыру саласындағы франчайзингтік компаниялардың – 2,8 %-ы мейрамханалардың  үлесінде. Бұл  осы салада мейрамханалардың кеңінен таралуымен айқындалады. Ал 2,3%-ы кафелер мен барлардың және асханалардың - 2%-ы франчайзингтік екені анықталды.

1-график – 2007 жылғы Қазақстан Республикасындағы қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарындағы франчайзингтік компаниялардың үлесі

Қазақстан нарығындағы  франчайзинг негізінде қызмет ететін жылдам тамақтандыру саласындағы көшбасшы «РосИнтер Алматы» кәсіпорынының  «Ростик`с», «IL Патио» мейрамханалары және «English First» компаниясы франшизаларының сипаттамалары 4-кестеде қарастырылған.

4-кесте- «Ростик`с фудкорт», «IL Патио» мейрамханалары және  «English First» компаниясы франшизаларының  сипаттамалары

Кесте мәліметтері бойынша, Алматы қаласындағы «Рамстор» сауда  кешенінде орналасқан «Ростик’с» мейрамханасын ашу үшін қажетті алғашқы жарна 25000 АҚШ долларын, ал инвестиция мөлшері 170-250 мың АҚШ долларын құрайды. Роялти ай сайынғы жалпы табыстың 7 %-нан тұрады. «IL Патио» мейрамханасының алғашқы жарнасы 40 мың АҚШ доллары және инвестиция мөлшері 500 мың АҚШ долларын құрайды. Бұл жағдай, яғни, бір компанияның франшиза құнының әр түрлі болуы әрбір мейрамхана тұжырымдамаларының өзіне тән ерекшеліктеріне байланысты.

Аталған төлемдерді мейрамханалардың ашылған кезден 3-6 ай өткеннен кейін  өтеуіне мүмкіндік беріледі. Жарнамалық қорға төленетін мерзімдік төлемдер осы аймақтағы жарнама науқаны кезінде франчайзердің жарнамалық шығындарының белгілі мөлшері ретінде төленеді. Әлемдегі білім беру саласындағы ағылшын тілін үйретуге маманданған «English First» компаниясы Қазақстандағы жеке меншік франчайзингтік кәсіпорындардың бірі болып табылады. Компанияның мектептері дүние жүзінің 50 мемлекетінде жұмыс атқарады. Оның алғашқы жарнасы 30 мың АҚШ доллары, ал қажетті инвестициялары 160 мың АҚШ долларын құрайды. Роялти мөлшері алдыңғы екі кәсіпорынмен салыстырғанда жоғары - 10%, оның себебі – білім беру саласындағы шығындар мейрамханалармен салыстырғанда төмен.  [5]

Жоғарыдағы келтірілген мәліметтер екі компанияның бизнесін жүргізу  үшін франчайзингті таңдауы, оның кәсіпкерліктің бірден-бір тиімді бағыты екенін дәлелдейді. Қазақстан франчайзинг қауымдастығының мамандарымен бірге жүргізілген зерттеулер бойынша Қазақстан нарығындағы франшизалардың көпшілігінің құны 5000 АҚШ долларынан басталып, 500000 доллар шамасы аралығын қамтитыны айқындалды. Алайда, еліміздің көптеген кәсіпкерлерінің осындай сомаларды төлеуге қаржылық мүмкіндіктері жоқ, бұл франчайзингтің дамуын тежеуші факторларының бірі болып табылады.

2.2Қазақстан Республикасында франчайзингтік бизнесті дамытудың жолдары мен кедергілері

Қазақстанның еңбекке  жарамды тұрғындарын кәсіпкерлік  саласына тартудың барынша пәрменді құралдарының бірі франчайзинг бола алады.

Дүниежүзілік іс-тәжірибеге сәйкес, франчайзинг франчайзер (ноу-хау мен бренд құқығын иеленуші) мен оператор-компанияның (франчайзи)арасында шарттық қарым –қатынас орнатылуын көздейді, соңғысы франчайзердің сауда белгісін, технологиясын, маркетингілік мүмкіндіктерін, жеткізілім жүйесін және басқа да бейматериалдық активтерін пайдала отырып,  оның стандарттар бойынша істі ұйымдастырып, жүргізеді. Франчайзингтің салалық құрылымы әдетте тұтынушылық сұранысқа сай келеді: жылдам тамақтану тораптары, мейрамханалар, қонақүйлер, автомобильдерге техникалық қызмет көрсету бекеттері, парфюмерлік желілер, сұлулық салондар, іскерлік қызметтер көрсету және нарықтың басқа да бөліктері.[6]

Халықаралық Франчайзинг  Қауымдастығы үшін PricewaterCoopers компаниясы өткізген Franchise Business Outbook 2009 зерттеуіне сәйкес, франчайзингілік компаниялардың сатылым көлемі 835$ млрд асады. PwC компаниясы 2009 жылы франчайзинг жүйесі бойынша жұмыс істейтін кәсіпорындардың саны 1,2%-ға азайып, 855 мыңға жетеді деген болжам жасайды. Франчайзингілік компаниялардың айналымы о,5 %-ға (4,2$ млрд), ал жұмыс орындарының саны 2.1%- ға (шамамен 200 мың қызметкер) азаюы ықтимал. Жалпы даму серпінінің теріс мәнді болғанына қарамастан, мейрамханалар(1.3%-ға) мен жылдам қызмет көрсету тораптарының (1.5%-ға) саны артады деп күтілуде. Ең көп төмендеуі жылжымайтын мүлік бойынша қызметтер көрсету (2.1%-ға) және бизнеске қызмет көрсету (2,8%-ға) сегментінде күтілуде.

Алайда бизнесті ұйымдастырудың франчайзингілік жүйесі дағдарыстық  құбылыстардың ықпалына ұшырау дәрежесі барынша төмен. Сонымен қатар  франчайзинг экономиканы дағдарысқа қарсы дамытудың пәрменді құралы болып табылады. Бөлшек сауда айналымының төмендегеніне қарамастан, жұмыссыздықтың өсуі франшизалардың сатылымын жандандырады.[7]

Бизнесті ұйымдастырудың франчайзингілік жүйесін Қазақстанда  шағын және орта бизнесті дамытудың  қазіргі сатысында ерекше тартымды ететін бірнеше ерекшеліктер бар:

• Табысты бизнесті көбейіп тарату. Кәсіпкер өзінің бизнесін «нөлден» емес, бастапқыдағы «байқап көру мен қате жіберу әдісі бойынша» даму сатысынан өтіп кетіп, сыннан өткен салаларда бастауға мүмкіндік алады. Франчайзи дайын тұрған «қорапшадағы» бизнес-шешімді сатып алады, оған жолға қойылған әрі тиімді бизнес технологиялар, кепілді жеткізілім жүй

есі, дайын маркетингілік  тұжырымдама және қызметкерлерді бастапқы оқыту дәрістері кіреді.

• Бизнес-тәуекелдерді пәрменді түрде азайту. Франчайзинг бизнесті ұйымдастырудың ең сенімді жүйелерінің бірі болып табылады, бұл жүйедегі банкроттық нормасына едәуір төмен. АҚШ Сауда-Өнеркәсіп Палатасының статистикасына сәйкес соңғы бес жыл ішінде ашылған франчайзингілік кәсіпорындардың 97%-ы одан әрі қарай да табысты жұмысын жалғастырған, ал франчайзингілік емес кәсіпорындардың 62%- ы осы кезең ішінде жабылып қалған.
• «Біліктілік» шегінің аса жоғары болмауы. Франшизаның болуы тіпті бизнестің тиісті саласында арнайы білімі мен жұмыс тәжірибесі болмаса да, жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Сол арқылы шағын бизнестің де ең басты проблемасы-кәсіпкерлердің қажетті экономикалық және құқықтық білімі болмауының мәселесі шешіледі.
• «Кіру билетінің» қолайлы бағасы. Тұтынушылық сұранысты қанағаттандыруға бағытталған салалардағы франшизаның құны 50$ мың кем болуы және 300$ мың дейін жетуі мүмкін.

Бұл орайда франчайзингті  дамыту экономиканы дағдарыстан  шығарып, оны сауықтыру бойынша  міндеттердің кең ауқымын шешеді:

1. Елге іс жүзінде қазіргі заманғы озық технологиялар және бизнес жүргізудің әлемдегі ең үздік тәжірибесі әкелінеді.
2. Шағын бизнестің инновациялық және технологиялы кәсіпорындарын одан әрі дамыту үшін алғышарттар жасалып, бизнес-орта қалыптастырылады.
3. Шағын және ірі бизнестің тиімді түрде өзара әрекеттесуі мен ынтымақтасуы үшін алғышарттар жасалады.
4. Шағын бизнестің айқындығы арта түседі.
5. Аймақтық тұрғыдан қамту кеңейеді.
6. Халықты жұмыспен қамту мәселесі ішінара шешіледі.
7. Халықтың және бизнестің қолы жете алатын тауарлар мен қызметтердің сапасы жақсарады.[8]

Қазіргі кезде франчайзингілік  қатынастар Қазақстанда мүлде дерлік ынталандырылмай, көбінесе фрагментарлық  сипат алып отыр. Халық қоныстануының  жеткіліксіз тығыздығы және сатып  өткізу нарықтарының шектеулігі, сондай-ақ дағдарыстың себебінен тұтынушылық сұраныстың кемуі франчайзингтің белсенді дамуын қиындатады.

  Қазақстанда франчайзингті дамытудың негізгі қиындықтарына төмендегілерді жатқызуға болады:

1. Ірі бизнес пен шағын бизнес кәсіпкерліктің арасында байланыстың болмауы. Ірі компаниялар франчайзингі жүйесін емес, аймақтық дамудың филиалдық түрін артық көреді.
2. Бизнесті ұйымдастырудың осы схемасының артықшылықтары туралы  шағын бизнестің хабардарлығының жеткіліксіздігі.
3. Шағын бизнестің айқын еместігі, ал франчайзингтің негізінде қаржылық есептілік пен роялтиді есептеу ережелерінің айқындығы жатады.
4. Мемлекеттік жеңілдіктердің, банктік несиелердің және басқа да қаржыландыру көздерінің болмауы.[9]

Қазақстаңдағы франчайзингтің дамуының бірқатар ерекшеліктерін атап өтуге болады, біріншіден, елімізде бөлшек саудадағы франчайзинг қарқынды даму үстінде болса, ал батыс елдерінде іскерлік франчайзингтің үлесі басым. Оған мысал ретінде "Пятерочка" бөлшек сауда дүкендерінің желісі, "Se1а" киімдер дүкені, "DIXIS", "Евросеть" байланыс дүкендерін келтіруге болады. Екіншіден, отандық франчайзинг нарығының сублицензиялық сипаты, халықаралық франчайзерлердің қазақстандық нарыққа әлі де болса сенімсіздікпен қарап, тікелей қарым-қатынастардың орнына ресей, түрік субфранчайзерлері арқылы жұмыс істеуді таңдайды. Атап айтқанда, түрік субфранчайзерлері "Магіоttи", "Интерконтиненталь" қонақүйлері, "Соса-Соlа" сусындар өндірісі, "Мапgо" киім дүкендері. Үшіншіден, Қазақстан нарығында шетелдік франшизалар саны басым. Мысалы, "Рос Интер Алматы", "Епglish Ғігst" компаниялары және т.б. Жоғарыда аталған ерекшеліктерді бағалау барысында еліміздің шетелдік франчайзерлердің Орта Азия нарықтарына шығуының себепшісі болу мүмкіндігі айқындалды. Мұнда отандық кәсіпкерлердің де өзіндік үлесі болатыны анық. Сонымен бірге еліміздегі ірі және шағын бизнес арасындағы ішкі франчайзингтік қатынастардың дамымауы оның басты кемшіліктерінің бірі болып тұр. Бұл кемшіліктің алдын алу үшін ірі мемлекеттік компаниялар аймақтық  даму бағдарламасында шағын және орта бизнес субъектілеріне франчайзинг жүйесі арқылы қызметті жүгізудің технологиясы мен әдістерін ұсынуды қарастыру негізінде қол жеткізуіне болады. Қазіргі кезде осы бағдарлама аясында ұлттық байланыс операторы "Қазақтелеком" компаниясы кәсіпкерлерге Интернеттегі уақытты жалға беру франшизасын, "Қазақстан темір жолы" франчайзинг негізіңде темір жолдарды жөндеу шеберханаларын жеке меншікке ұсынуда.  [10]

Бизнестің франчайзингтік үлгілерін жүйелеу мен жіктеу коғамдық тамақтандыру саласында франчайзинг  тұжырымдамаларының таралу келешегі үшін қажетті шарт болып табылады.Зерттей келе, франчайзинг механизмі дамуының негізгі бағыттары франчайзерге неғұрлым төмен шығындармен аз уақыт аралығында жылдам дамуға мүмкіндік береді. Бұл үрдіс дами келе ғаламдық деңгейде, бір жағынан, франчайзидің рөлі мен мәртебесін жоғарылатса, екінші жағынан жұмыс орындарымен қамтамасыз етеді.Қазақстандағы франчайзингтік кәсіпорындардың қызметіне маркетингтік талдау барысында олардың іс әрекетіне кедергі болатын факторлар анықталып, оларға мемлекет тарапынан жан-жақты қолдау шараларын жүзеге асыру қажеттілігі айқындалды. Бұл шаралар франчайзингтің Қазақстандағы қалыптасуы мен дамуының келешегін белгілеуге мүмкіндік береді. Франчайзинг жүйесіне қатысты мемлекеттің саясатын ұйымдастырудың маңызды бағыттары ретінде келесілерді атап көрсетуге болады:

   - Қажетті нормативтік-құқықтық базаны құру. Елімізде франчайзингтік бизнесті жүргізуді реттеуші бірқатар заңнамалық актілер: Қазақстан Республикасы мен Санаткерлік меншіктің Дүниежүзілік ұйымының арасындағы ынтымақтастық бағдарламасы, ҚР "Инновациялық қызмет туралы заңы", "ҚР патент туралы заңы", "ҚР Инвестиция туралы заңы", "ҚР Лицензиялау туралы заңы"-әлі де болса франчайзингтің мазмұнын толық ашпайды және бірқатар түзетулерді талап етеді. Сонымен қатар "Кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) туралы" Заң нақты "Франчайзинг туралы" Заң ретінде қайта қарастырылып, мазмұны жоғарыда аталған заңдармен сәйкестендіріліп, жаңаланып, бір жүйеге келтірілуі қажет, шектен тыс реттеуге бағытталған заңдары мен нормативтік актілерін өңдеп, толықтыру керек.

-  Франчайзингтік іс-әрекетті  жүзеге асыру барысында әкімшілік  кедергілерді төмендету шаралары  жоғарыда атап өткен нормативтік-құқықтық базаны жетілдірумен тығыз байланысты, өйткені франчайзингтік қызмет заңнамалық актілерге сәйкес жүзеге асырылады. Сонымен қатар басты қиындық франчайзингтік компаниялардың ешбір әкімшілік органдарда тіркелмеуінен туындайды. Аймақтық және қалалық әкімшіліктердің кәсіпкерлікті қолдау департаменттерінде франчайзингті тіркеу және қолдау бөлімдерін құру тиімді болар еді.

-  Франчайзинг субъектілерінің  несиелік және қаржылық ресурстарының  жетіспеушілігі франчайзинг негізінде  бизнесін жүргізуге талпынған  кәсіпкерлер үшін ең негізгі кедергі болып табылады.Қаржы институттарының бұл салаға деген қызығушылығының аздығы басты мәселе болып тұр. Бұл мәселені шешудің басты жолы франзайзердің кепілдемесімен франчайзиге несие беру, Шағын бизнесті дамыту қорының франчайзингті несиелеу бағдарламасын жергілікті органдардың көмегімен жүзеге асыру.

-  Франчайзиге салық  салу жүйесін жеңілдету мәселесін қарастыратын болсақ, отандық франчайзерлердің жұмысын ынталандыру үшін корпоративтік табыс салығын роялтидің мөлшеріне төмендету және жергілікті франчайзилерді жер салығы мен мүлік салығынан босату керек.

-  Франчайзинг туралы  бірыңғай мәліметтер базасын әзірлеу қажет. Осы мәселеге қатысты франчайзингке қызығушылық танытқан кәсіпкерлерді қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету үшін франшизалық мәліметтер базасын құру, қызмет етуші жөне әлеуетті франчайзер мен франчайзилердің қатысуымен форумдар ұйымдастыру. Франчайзингтік бизнестің артықшылықтарын, тәжірибелік франчайзингке қатысты материалдарды баспасөзде жариялау.[11]

     Алдағы уақытта Қазақстанның дүниежүзілік сауда нарығына мүшелік етуі, брендтік активтердің ұлғаюына, яғны франчайзингтік саланың кең көлемді дамуына түрткі болады деп есептеймін. Сондай-ақ, дағдарыс кезінде франчайзинг инвестицияның нақты көзі болып отыр. Өйткені қор нарығы әлі жеткілікті дәрежеде  дамымаған. Сондықтан бос ақша дайын бизнеске ағылмақ. Алдағы жылда франчайзинг нарығындағы мынадай  10 жаңа  трендтер орын алады. Олар -  мектеп жасына дейінгі балаларға арналған білім беру бағдарламалары,  фитнес,  экологиялық таза технология, медицина, логистика, үй жануарларын күту,  сэндвич, қарт адамдарды күту, СПА орталық және  білім франчайзингі. Оның ішінде үй жануарларын күту мен қарт адамдарды күту Қазақстан үшін жаңа желі болмақ. Ал әлемде ең жеңіл және  қолайлы саналатын сэндвич франчайзингі тренд жағынан 4-5 қатарға ысырылып отыр.