Ақша нарығы, ақшаға сұраныс және ұсыныс

АҚША НАРЫҒЫ, АҚШАҒА СҰРАНЫС ЖӘНЕ ҰСЫНЫС

                                                 І. АҚША НАРЫҒЫ

1. Ақша нарығының құрлымы

Ақша массасы дегеніміз  не?

Ақша массасы —  халық шаруашылығындағы тауарлар мен  қызметтің айналымын қамтамасыз ететін сатып алу мен төлемдердің жиынтығы. Олар жеке адамдарда, кәсіпорындарда, бірлестіктер мен ұйымдарда және мемле-кетте болады.

Ақша массасы қүрылымының  белсенді-активті бөлігіне шаруашылыққа нақты қызмет көрсететін ақша құралдары, ал пассивті бөлігіне ақша қорларының есеп шоттағы қалғандары жатады, соңғысы есеп айырысу құралдары ролін атқарады. Жинақтап айтқанда, ақша массасының құрылымы едәуір күрделі және ол қатардағы тұтынушының ойлағанындай тек қолдағы қағаз ақша мен айырбас монетасы емес. Шындығында қағаз ақшаның ақша массасындағы үлесі ете төмен (25%-тей), ал басқа бөлігі кәсіпорындар мен ұйымдар арасында дамыған рыноктық экономикада бөлшек сауданың өзі де банктік есепшот арқылы жүреді.

Қазіргі рыноктық экономикада  банктік ақша дәуірі басталады. Банктік  ақшаға чектер, несие карточкалары және т. б. жатады. Аталған есеп айырысу құралдары банктік депозиттерді де билейді. Тауар мен қызметті төлеуде сатып алушы чек пен несие карточкасы арқылы банктерге өз депозитінен қажетті соманы сатушының есепшотына аудартады немесе қолма қол беруді бұйырады. Ақша массасының құрамына тікелей сатып алу немесе төлем құралы ретінде пайдаланылмайтын компоненттер де кіреді. Әңгіме коммерциялық банктердегі мерзімді есепшоттағы жинақ салымдары, басқа да несие-қаржы ұйымдарының қаржылары, депозиттік сертификаттар, инвестициялық қорлардағы акциялар туралы болып отыр. Ақша айналы-мының аталған компоненттері "квази-ақша" деп аталады. Ақша айналымы құрылымындағы ең қомақтысы да және ең тез есетін белігі де осы квази-ақшалар.

Профессор П. Самуэльсон квази-ақшаларды өтімді активтер деп атады. Өтімді (ликвидный) түсінігі ақша категориясын анықтау үшін маңызды. Қандай болмасын мүліктің немесе активтің етімділігі дегенде оның оңай сатылуы және құның жоғалтпай ақша түріне айналуы мүмкіндігін айтады. Демек, активтердің ең өтімді түрі — ақша. Жоғары өтімді мүліктерге алтын, бағалы металдар мен тастар, мұнай, өнер шығармалары жатады. Өтімі төмендеу болатындарға — үйлер, құрал-жабдықтар (бизнесмендер оларды "мұздатылған" құралдар деп атайды) жатады.

Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып ақша айналымы құрылымында мынадай компоненттерді беліп көрсетеді, оларды ақша агрегаттары Мі және М₂ деп атайды. Мі— мағынасындағы ақшаны басқаша "іскерлік ақша" деп те атайды. Бұл қолма-қол ақша мен монеталарды, яғни банктен тыс айналатын ақшаларды және банктің ағымдағы есепшотындағы ақшаларды қамтиды. Олар ағымдағы есеп-шоттағы депозиттер қызметтерін түгел атқарады және қолма-қол ақшаға жеңіл айналады. М₂— кең мағынадағы ақша, ол барлық компоненттерін қамтиды және коммерциялық банктердің жедел жинақ есепшоттарындағы ақшаны, маманданған финанс институттарындағы депозиттерді де қосып алады. Мерзімдік салымдардың иелері ағымдағы салымдармен салыстырғанда жоғары проценттік табыс табады, бірақ олар салымдарын көрсетілген мерзімнен бұрын ала алмайды. Сондықтан мерзімдік жинақ есепшоттардағы ақшаларды сатып алу және төлем қаржылары ретінде пайдалана алмайды, бірақ олар өз потенциалы тұрғысынан есеп айырысуға жарамды, М\ және Мг-лердін, айырмашылығы Мг-де квази-ақшалар бар, оларды іс үшін пайдалану қиын, қолма-қол аудару да оңай шаруа емес.

Біздің елімізде соқғы  уақытқа дейін ақша агрегаттары  есептелмеді және пайдаланылмады. Теориялық  жағынан ол маркстік экономикалық теорияның  квази-ақша мен қолма-қол ақшаны біріктіруге болмайды, өйткені олар әр түрлі категориялы ақша, бағалы қағаздар мен несиелер деген қағидасына негізделді. Алайда ақша, инвестиция рыногы (орта және ұзақ мерзімді қарыз капиталы) мен бағалы қағаздар рыногының арасында тығыз байланыс бар. Мерзімдік есепшоттағы қалған ақшалары мен бағалы қағаздары есеп айырысуға жеткілікті салымшылар оларды өз қажеттеріне жарата алады. Бағалы қағазды сатудан түскен табыстар тауар, сатудан түскен ақша қаржылары сияқты ағымдағы есепшоттарда сақталады. Ақша агрегаттары күнделікті өмірде мемлекеттің ақша саясатының нысанасы ретіңде оң қызмет атқарады.

Ақша массасы көлемінің  тез ұлғаюы себебі неде?

Бұл процесс қалай  жүреді? Бұл сұрақтардың жауабы мынада: мемлекеттік банктің эмиссиялық .қызметінен тыс ақша массасының өсуі коммерциялық банктердің несие беруін кеңейтуі есебінен жүреді. Банктер жаңа ақшалар шығарады, ол қарыз беру деңгейінен көрінеді және, керісінше, ақша массасы қысқарады, ол банкке бұрын алған ақшаларын қайтару кезінде байқалады. Банктің жаңа ақша жасау процесін кеңірек мына мысалдан керуге болады. Нью-Йорктегі "Нэшнлсити банктің" 100 мың дана активі бар делік. Мұның жартысын банк қор ретінде сақтауы тиіс, оны ағымдағы шығындары үшін пайдалануына болады, бірақ ол теленбеген сұраныс қаупін азайту үшін керек. Резерв қорының ең аз мөлшері АҚШ-та заң бойынша тағайындалады және ол шешуші — реттеуші рөл атқарады (активтегі резерв үлесі 3 тен 20 процентке дейін болады). Егер резерв дәрежесі 10 процент болса, "Нэшнл-сити банк" клиенттерге қарызды 90 мың долл. көлемінде береді, ал 10 мың доллар резерв қирана қалады. Қарыз бергеңде банк соманы ағымдағы есепке аударады, оны клиент кез келген уақытта пайдаланады немесе қолма-қол төлейді. Банк әрекетінің нәтижесі 90 мың доллар көлеміндегі жаңа ақшалардың пайда болуынан көрінеді. Банктен ағымдағы есепке аудару немесе қолма-қол беру арқылы 90 мың доллар алынып клиентке беріледі. Резервтік ереженің мүлтіксіз орындалуын орталық банк (АҚШ-тың федералдық резервтік жүйесі) қадағалап отырады. Сонымен қатар қарыз мерзімі бітіп, 90 мың долларды клиент банкке қайтарғанда, айналымдағы ақша саны сонша көлемде кемитінін де ескеру керек. Банк жүйесінен тыс ақшалар ғана ақша массасын көбейтуге қатыса алады. Алайда жаңа ақша жасау процесі мұнымен аяқталмайды. Осы бағытта "Нэшнлсити банкісі"депозитіндегі алғашқы ақшаның сомасы ең соңында мультипликациондық нәтиже арқылы жаңа ақша қорының жасалуына әкеледі. Айталық "Нэшнлсити банктің" 90 мың доллар алған клиенттері бұл ақшаларды тауар және қызмет көрсеткен әр түрлі нақты адамдарға төлейді, ал олар түскен ақшаларды "Ферст трест банкінің" депозитінде қалдырды делік. Банктегі депозиттердің есуі оған жаңа қарыздар беруіне жағдай жасайды. Сонымен қатар резервке депозит сомасының 10%-ін жіберу керек (9 мың долл.). Демек 81 мың доллар көлемінде жаңа қарыз берілген, ал жалпы ақша массасының өсуі (екі банк операциясын қоса есептегенде) 171 мың долларға тең болады.

Келесі кезеңде төлем ретінде 81 мың доллар алған кісілер тағы да оларды "Сити-трест" банк депозитіне салады, ал енді берілетін қарыздың көлемін 72,9 мың долларға ұлғайтады (81 мың доллар резерв қорында қалады деп есептегенде). Ал бұл банктер жасаған жаңа ақша сомасын 243,9 мың долларға көбейтеді. Әңгіменің қисыны мьшадай қорытындыға әкеледі: банктердің жаңа ақша жасау процесі жалғаса береді, бірақ белгілі шамаға дейін бұл процесс банктің депозиттер ұлғаюының мультипликациондық әсерін сипаттайды және оны резервтік талапты ескере отырып есептейді.

Банктік депозиттердің үлғаю шегі:

100 мың долл. + 90 мың долл. + 81 мың  долл. + ... - 100 мың долл.

(1+0,9 +0,9² + 0,9³+ ...)-(100 мың долл.П - 0,9) - 1 млн. долл.

Сонымен, резерв ережесінің 10% деңгейіндегі 100 мың долл. алғашқы депозит ақша массасының ұлғаюы мультипликациондық тиімділікті 1 млн. долларға жеткізеді.

Ақша массасы көлемінің банктің  жаңа ақшаларымен ұлғаюы нақты бақылау мен ақша ұсыну мультипликаторлары немесе банктік мультипликатор (т) арқылы жүреді.

Ол мына формуламен есептеледі т = - • 100 мұндағы г —

түріндегі   міндетті   резервтік  норма   %   немесе   т = ү

мұндағы М — депозиттердің есуі, R — резервтердің есуі.

Біздің мысалымызда т = 10, резервтегі әрбір доллар депозиттің 10 долларға өсуіне әкеледі.

ІІ АҚША НЕСИЕ  ЖҮЙЕСІ

2.1 Ақша массасы, ақшаға сұраныс және ұсыныс

Макроэкономикалық тепе-теңдік ақша рыногыңда белгілі бір пропорциялардың  болуын қалайды. Олардың ішіндегі ең бастысы ақшаға деген сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі.

Ақшаға сұраныс шаруашылық агенттерінің сақтап жүрген ақша қаржыларының мөлшерімен анықталады. Шын мәнінде ол ақша қорына немесе қалған номиналды ақшаға деген сұраныс. Ақшаға сұранысты  теориялық Tan-flay мен рыноктағы теңдік жағдайларын зерделеу бұл мәселелерде екі негізгі экономикалық мектептің "монетарлық және кейнстік макроэкономикалық үлгілердің пайда болғанын көрсетеді.

Ақшаға деген сұраныстың монетарлық теориясы нео-классикалық дәстүрлерге сүйеніп, XVIII ғасырда пайда болды. Бұл теория экономика ғылымында үстіміздегі ғасырдың   30—40-жылдарына  дейін  үстемдік   жүргізген ақшаның сандық теориясының ұсыныстарын басшылыққа алды. Бұл мектептің негізгі идеяларын ұсынғандар ағылшын ғалымдары Д. Юм, Дж. Милль, А. Маршалл, А. Пигу, К. Виксель, Д. Патинкин, американ ғалымы И. Фишер, шведтік Г. Кассель мен Б. Хансен. Қазіргі монетаризм сандық теорияның жаңа варианты ретінде Чикаго мектебі ғалымдарының 50—60-жылдардағы еңбектерінен көрінеді" (М. Фридмен, К. Брунчер, А. X. Мельтцер).

Монетаристер экономиканы  дамытуда ақшаның рөліне үлкен мән  береді. Рыноктық шаруашылықтың циклдық  өзгеруін түсіндіруде де ақша массасының маңызы бар деп есептейді. Монетаристердің  ұраны — ақшаның маңызы бар (moneg matters) ал кебі тек ақшаның ғана маңызы зор деп ойлайды (money is all that matters). Кейінірек қазіргі монетаристер өкілдері жасаған ақшаға сұраныс теориясының негізгі ерекшеліктерін қарастырамыз. Кейнсиандық және монетарлық тәсілдердің айырмашылықтарын жақсы білу үшін, алдымен неоклассикалық варианттың сандық теориясьша талдау жасайық. Сандық теорияның негізгі постулаты (жорамалы) мынада: бағаның абсолютті деңгейі номиналды ақша қалдығының ұсынысымен анықталады. Басқаша айтқанда, ақшаны кеп ұсынған сайын, бағаның деңгейі жоғары және керісінше болады. Мұндай тәуелділік белгілі кембридж теңдігі деп аталады. Кембридж мектебінің өкілдері ағылшын ғалымдары А. Маршалл, А. Пигу, Д. Робертен бұл теңдікті былай қисындайды:

АГ¹ = КРҮ

Мұнда M~^s— ақшаның номиналды саны: k — номиналды табыс пен қажетті ақша қалдықтары (шаруашылық істің құрылымында тұрақты болуы) арасындағы пропорция Р — бағаның абсолютті деңгейі, Ү — нақты табыс.

Егер К мен Ү — өзгермейтін тұрақты мөлшер деп есептесек, онда ақшаның номиналды санының өзгеруі   М бағаның абсолютті деңгейінің де өзгеруіне әкеледі деген қорытынды жасауға болады.

Американ профессоры И. Фишер өзінің "Ақшаның сатып алу күші" (1911) деген кітабында сандық теорияға негізделген тағы бір теңдікті есептеп шығарды: M~^SV = РҮ мұндағы V — ақша айналымының жылдамдығы. Осындай жылдамдықпен номиналды қордың бір елшемі айналымда қозғалыс жасайды.

Неокейнсиандықтар мен монетаристердің  теориялық айтыстары қалай дегенмен баға белгілеу немесе ақшаға сұраныс  мәселесі теңірегінде емес, ақшаның рыноктық шаруашылық дамуына әсері қандай деген проблемада жатыр. Бұл мектептердің рьноктық экономика механизмінің қызметі туралы түсініктері әр түрлі.

Монетаристер неоклассиктер сияқты барлық ресурстарды толық пайдалану жағдайында нарықтық экономика тепе-теңдікті автоматты түрде сақтауға ұмтылады дегенді жақтайды. Өйткені экономикалық дамудың "қозғаушы" және "тұрақтандырушы" төтіктері мұлтіксіз жұмыс істейді. Сондықтан мемлекеттік саясат ұдайы өндіріс процестеріне жанама түрде ғана араласуы керек, өйткені ол кәсіпкерлік еркіндікке зиян келтіріп, оны жоққа шығарады. Алайда өздерінің болжамдарына берік неокейнгиандықтар рынок шаруашылығының ішкі механизмі экономиканы ұзақ кезеңді тоқыраудан, дағдарыстан шығара алмайды деп жариялайды. Сондықтан олар рыноктық шаруашылықты мемлекеттік реттеу саясатын белсенді насихаттайды.

Монетаристердің макроэкономикалық  үлгісі ақшаның жиынтық сұранысын  реттеуге немесе мемлекеттік монетарлық саясатына басымдылық маңыз береді, ал кейнсиандықтардың ақшамен қатар фискалдық (салық) саясатына да назар аударғаны белгілі. Ақша (монетарлық) саясаты — орталық банктің жиынтық сұранысты реттеу мақсатында несие мен ақша айналымына жоспарлы түрде ықпал ету үшін қабылдаған езара байланысты шараларьшың кешені.

Неокейнсиандықтар жақтайтын фискалдық  саясатқа мемлекеттік шығындар мен салықтарға жоспарлы ықпал ету арқылы жиынтық сұранысты реттеу жатады. Монетаристер мен кейнсиандықтардың бұл мәселе жөніндегі айырмашылықтары олардың теориялық алғышарттарында жатыр.

Егер ақшаға сұраныс тұрақты, алдын  ала болжауға мүмкін болса, ол ақшаны ұсыну экзогенді болса, онда орталық банк ақша саясаты арқылы шаруашылык агенттерінің шығындарын ұлғайтып, немесе қысқарта алады, сөйтіп, экономикалық дамуды тиімді реттей алады. Егер ақшаға сұраныс тұрақты болмай, ақшаны ұсыну эндогендік сипатта болса, онда орталық банктің ақша саясаты нәтижесіз болады және шаруашылықты реттеу фискалдық саясат арқылы жүреді. Қандай экономикалық әдістер мен тетіктер арқылы орталық банк өзінің ақша саясатын жүргізе алады?

Орталық банк банкнот (эмиссия) саласында ғана монопольдық жағдайда болып қана қоймай, сонымен қатар  мемлекеттің монетарлық саясатын жүргізу  барысында да маңызды рөл атқарады. Бұл саясат қысқа мерзімге айналған және жанама тәсілдер арқылы жүргізіледі. Монетарлық саясатты жүргізе отырып, орталық банк экономикалық өсуге қолайлы жағдай жасау үшін алдына нақты мақсат қояды: экономикалық өсудің қарқынын реттеу, тауар, капитал және жұмысшы рыноктарындағы циклдық ауытқуларды жұмсарту, инфляцияны тежеу, төлем балансында сәйкестікке жету.

Орталық банктің несие-ақша саясатының басты құралдары: ашық рыноктағы операциялар, дисконттық саясат, (процент ставкасын өзгерту) банк мекемелері үшін міндетті резерв нормаларын өзгерту.

Орталық банктің несие-ақша саясатының басты бағыты ашық рыноктағы операциялар. Мұның мәні мемлекет облигацияларын сатып алу мен сату. Мемлекет облигацияларын инвестициондық брокердиллерге сатып, ал олар оны коммерциялық банктерге, корпорациялар мен қаржы мекемелеріне қайта сатуды ұйымдастырып, орталық банк банктік резервті азайтуға, сол арқылы депозиттерді едәуір қысқартуға қол жеткізеді. Ашық рыноктағы операцияларды батыс елдерінің орталық банктері, әсіресе мемлекеттік облигация сыйымдылығы үлкен рыногы жүргізеді (АҚШ, Ұлыбритнаия, Канада).

Есеп — процент, дисконтты саясаттың мәні процент ставкасы көлемін реттеуден көрінеді. Ол коммерциялық банктер және орталық банктер мен резервтерді қамтиды. Әдеттегі тәжірибеде коммерциялық банктер орталық банктен аманат міндеттемелер немесе коммерциялық вексельдер есебінен несие алатын еді. Орталық банктер несие ставкасын көтерсе, коммерциялық банктер олардан алатын қаржылар келемін азайтуға мәжбүр болады. Ал мұның өзі резервтерді төмендетіп, ставка процентін көтеріп, кредит (несие) операцияларын азайтады. Есеп-процент механизмі ғасырдың бас кезінде жақсы істеп, бірақ оны қолдану банк монополиялары тарапынан қарсы әрекеттерге кезікті. Олар проценттік ставканы рынокта қалыптасқан жағдай бойынша емес, өзара келісіп белгіледі. Шаруашылық өмірдің интернационалдануы да есеп-процент саясатының тиімділігіне теріс әсер етті. Қазіргі кезеңде ставка есебін темендетсе, ол капиталдың сол елден басқа елге кетуін мәжбүр етеді, сөйтіп бұл саясат экономикалық конюнктура әсерін әлсіретеді. Орталық банк барлық банк мекемелерінің міндетті резервті нормасын бір мезгілде өзгерту арқылы банк резервінің келеміне тікелей әсер ете алады. Осы құрал қаржы жағдайына оперативті түрде жедел ықпал жасайды. АҚШ-та міндетті резервтің төмен нормасы 1933 жылдан бастап жүргізілді. Ал 1980 жылы депозиттік институттарды реттеу және монетарлық бақылауды күшейту туралы заң қабылдады. Бұл заң бойышпа ФРС (феде-ралдық резерв системасы) резервтік талаптарды елдің барлық депозиттік институттарына (бұрын тек ФРС мүшелері коммерциялық банктерге ғана міндетті) таратты. Бұл АҚШ-тың несие жүйесіндегі ФРС-тің позициясы мен рөлін күшейтті.