Автор работы: Пользователь скрыл имя, 24 Октября 2013 в 18:31, реферат
Ақша массасы қүрылымының белсенді-активті бөлігіне шаруашылыққа нақты қызмет көрсететін ақша құралдары, ал пассивті бөлігіне ақша қорларының есеп шоттағы қалғандары жатады, соңғысы есеп айырысу құралдары ролін атқарады. Жинақтап айтқанда, ақша массасының құрылымы едәуір күрделі және ол қатардағы тұтынушының ойлағанындай тек қолдағы қағаз ақша мен айырбас монетасы емес. Шындығында қағаз ақшаның ақша массасындағы үлесі ете төмен (25%-тей), ал басқа бөлігі кәсіпорындар мен ұйымдар арасында дамыған рыноктық экономикада бөлшек сауданың өзі де банктік есепшот арқылы жүреді.
80-жылдары батыс елдері өздерінің орталық банктерінін несие-ақша саясатына айтарлықтай өзгерістер енгізді. Мемлекеттік экономикалық саясатының теориялық негіздері қайта құрылды, кейнсиаңдық догмалардан бас тартып, неоклассиктер идеяларына оралды (айталық, монетаристік концепцияға). Тәжірибеде бұл экономикалық саясаттың әсері процент ставкасы динамикасы, ақша массасының келөмі мен қарқынын өзгертуге әкелді. Бірқатар батыс елдерінде 70-жылдарда ақша массасын таргетирлеу (target — мақсат) жүргізілді. Мұның мәні алдағы кезеңге ақша массалары өсуінің жоғары және төменгі деңгейін орнату. Болашақ ақша массасының мөлшеріне мұндай шектеу АҚШ, ФРГ, Англия, Канада және Жапонияда қойылды.
Орталық банктің монетарлық саясатының механизмі қандай? Ақша массасының несие көлеміне жоғарыда көрсетілген әр түрлі тәсілдердің әсер етуі орталық банктің түпкілікті жиынтық сұранысқа жүйелі ақша массасы, процент нормасы, күрделі қаржы, жиынтық сұраныс, ұлттық табыс арқылы ықпал жасайды. Егер орталық банк қабылдаған шешімдердің жүзеге асу механизмін кезеңдерге бөліп қарасақ былай болар еді:
Бірінші кезеңде орталық банк өзінің әрекеттері арқылы (коммерциялық банктерден облигациялар сатып алу немесе резервтік талап ставкаларын төмендету) ақша массасын көбейтеді.
Екінші кезеңде банк депозиттерінің мультипликациондық кеңеюі болып ақшаны ұсыну ұлғаяды.
Үшінші кезеңде ақшаны ұсынудың өсуі оны арзандатады, яғни проценттік ставкасын төмендетіп инвестицияга сұранысты ұлғайтады.
Төртінші кезеңде процент ставкасының төмендеуінің нәтижесінде жеке меншік және мемлекеттік инвестициялар артады. Бесінші кезеңде күрделі қаржының өсуі табыстардың көбеюіне, өндірістің, жұмыспен қамтудың ұлғаюына және инфляция қарқынының жеделдеуіне әкеледі.
M — ақша массасының көлемі; / — инвестиция мелшері; Ү — жалпы ұлттық өнім (ЖҮӨ) мөлшері; МДМЯ — ақшаға сұраныстық қисық сызығы, A^M5 — ақшаны ұсыну қисық сызығы; II — инвестицияға сұраныс қисық сызығы, SS инвестицияны ұсынудың қисық сызығы.
Графикте ақша рыногы мен инвестиция рыногының өзара байланысы байқалады. Экономикалық өсу мен іскерлік белсеңділікті мадақтаудың кейнсиандық "рецепті" үкімет монетарлық саясатты жүргізуде ақша массасын көбейтуді (ақша ұсынысын) мақсат етуі тиіс. Бұл ақша ұсыну қисық сызығын (М5^) оңға AfM* — жағдайына жылжытады. Ақша рыно-гындағы тепе-тендіктің жаңа нүктесі процент ставкасының төмендеуіне сәйкес келеді. Процент ставкасының азаюы жеке бизнестің несие ресурстарын алуға жол ашып инвестицияны /А деңгейге дейін өсіреді.
Жаңа күрделі қаржы өндіріс көлемін ұлғайтып, жалпы ұлттық өнімді Ү* — Ү3 мөлшеріне дейін көбейтеді.
Кейнсиандық үлгі бойынша мемлекеттің ақша саясатының күрделі қаржыға, жұмыспен қамту мен жалпы ұлттық өнімінің бүкіл қозғалысына ықпалы осылай жүргізілді. Алайда, нақты өмірде ақша саясаты күтпеген нәтижелер беріп, оның тиімділігі қосымша, қосалқы процестердің әсерімен төмендейді. Мұны мына мысалдармен түсіндіруге болады. Орталық банк процент ставкасын темендету ниетімен ақша ұсынуды көбейтудің бағытын қолға алды делік. Бірақ ақша массасының өсуі инфляция процестерін күшейтеді. Бұл өсу банктердің номиналдық процент ставкасын нақтылы (инфляция процентін есептейтін) деңгейге дейін көтеруге мәжбүр етеді. Заем алғандар нақты процент төлеуге әзір, өйткені қарызды бәрібір құнсызданған ақшамен қайтарады. Сөйтіп, орталық банктердің әрекеті процент ставкасын төмендетпей, қайта оны көтеруге әкеледі. Ал мұның өзі ақша саясатының түпкі мақсаты — жалпы ұлттық өнімнің өсуін жүзеге асырмайды.
Жоғарыда айтылғандарға байланысты ақша саясатының қысқа және ұзақ мерзімді нәтижелері болатындығын көреміз. Бұл мәселеде де неокейнсиандықтар мен монетаристердің позициялары сәйкес келмейді. Неокейнсиандықтар үшін жалақы және баға икемсіз құралдар, олардың рыноктық шаруашылықтың дамуына әсері шектеулі, сондықтан қысқа мерзімге болса да үкімет ақша массасын ұлғайту арқылы көрсетілген кесте бойынша ЖҮӨ-нің өсуін қамтамасыз етеді. Ұзақ мерзімді жоспарда мұндай ақша саясаты ЖҮӨ-нің едәуір өсуіне әкелмейді, ол тек инфляцияны туғызады.
Монетаристер басқаша есептейді. Олардың ойынша баға мен жалақы — икемді құралдар. Сондықтан қысқа және ұзақ мерзімде ақша массасына бақылау саясаты олардың пікірінше тек инфляцияның қарқынын бақылай алады. Белгілі ағылшын ғалымы Дж. Хикс кейнсиандық теория негізіңде рыноктық стандарттың тепе-теңдік үлгісін жасаған. Рыноктағы жалпы теңдік IS—LM қисық сызығы көмегімен зерттеледі.
IS (Investment — Saving) қисық сызығы проценті ставкасының г және тауар рыногындағы теңдік жағдайыңда болатьш ұлттық табыстың Ү комбинацияларын білдіретін көптеген нүктелерді қосады. Тауар рыногын сипаттайтын теңдіктің кейнсиандық жүйесін алгебралық есептеудің көмегімен Дж. Хикс былай дәлелдейді: "Егер біз ординат белдігіне процент ставкасын, ал абциса белдігіне нақты табыс деңгейін қойсақ, онда графикалық орындауда IS — кисығы солтүстік батыстан оңтүстік шығысқа қарай жылжиды. Бұл нақты табыс деңгейі аз болған сайын тепе-теңдікке жету үшін, процент ставкасы жоғары болуы керек деген сөз".
LM (Iiguidity — Money) қисық сызығы экономиканын ақша секторындағы тепе-теңдікті сипаттайды. Ол процент ставкасы мен нақты табыс деңгейі комбинацияларын көрсететін нүктелерді басып өтеді.
Бұл жағдайда ақша рыногы тепе-теңдікте болады, яғни ақшаға сұраныспен ақшаны ұсыну теңестіріледі. LM — алгебралық қисық сызығы ақша рыногының кейнсиандық үлгісін сипаттайтын теңдеулерден шығарылады. Осы теңдеулерді шешу арқылы Дж. Хикс LM-нің графикалық қисық сызығы солтүстік шығыстан, оңтүстік батысқа көлбеуі керектігін көрсетті. Бұл нақты табыстың өсуі жоғары процент ставкасына сәйкес келсе, ақша рыногы тепе-теңдік жағдайда болатындығын дәлелдейді. Рыноктың жалпы тепе-теңдігі IS пен LM қисық сызықтарының қиылысқан нүктесінде орнайды. 59-суреттегі қисық сызықтардың қиылысуының түрлі жағдайлары график арқылы бейнеленген.
Суретте көрініп тұрғандай LM қисық сызығының ерекше конфигурациясы, бейнесі бар: оның сол жағы процент ставкасы түгелдей көлбеу жазықта, ал оның оң жағы тіке сызық сияқты. IS қисық сызығы LM — сызығын кез келген жерден қиып өтеді. Осымен байланысты тепе-тендіктің әр түрлі варианттары туады. Егер IS қисық сызығы LM-тц сол жақ көлбеуін түгелдей қиып өтсе, оңда кейнсшілер "өтімділік қақпаны" деген қызық құбылысқа тап боламыз. Өйткені LM сынық сызығының толық көлбеу жағдайында және процент ставкасының болуы ақшаға сұранысты шексіз деңгейге ұлғайтады. Мұндай гипотетикалық ситуация көптеген шаруашылық агенттерінің болашақта процент ставкасының өсу мүмкіндігін ескере отырып, ақшаға деген алыпсатарлық сұранысты күшейтеді. Мүндай нәтижеге процент нормасының аз болуына байланысты облигацияларды жаппай сатып алу қауіпі де қосылады. Осылардың салдарынан ақша рыногы табыстың қандай деңгейінде де тепе-теңдік жағдайда болады, ал процент нормасы өзгермейді. Бұл үкіметтің монетарлық саясатын тиімсіз өтеді, орталық банктің ықпалымен ақша массасы көбейгенімен процент нормасы темендейді, сейтіп табыс-тың қандай деңгейінде де ақша рыногы тепе-теңдік жағдайда болады. Теория бойынша тауарларды артық өндіру мен бағалардың төмендеуі, сонымен қатар жұмыссыздар санының өсуі процент нормасы мен табыстың тепе-теңдігін өзгерте алмайды, тек рыноктық экономиканы автоматты реттеушілердің әрекеті тоқтап қалады. Дағдарыстан шығудың жалғыз-ақ жолы — фискалдық (бюджеттік) сипаттағы шараларды қолдану. Оны үкімет қабылдап және дағдарыстан шығу үшін IS сынық сызығын оңға бұрады. Тәжірибеде мемлекеттің ақша және фискалды саясаттары бір-бірімен тығыз байланысты. Үкіметтің бюджет тапшылығын қаржыландыруы ақша массасын ұлғайтуға әкеледі, өйткені орталық банктің несиесін пайдаланады, ал бұл банк депозиттері кеңеюінің мультипликаторлық әсерімен жүріп отырады. Демек, фискалдық саясат ақша саясатына сүйенеді.
Өткен онжылдықтарда ақша саясатын жақтаушылар тек монетаристер арасында ғана болмай, неокейнсиандықтар арасынан да шықты. Олар ақша саясатының әдістері фискалдық шараларға қарағанда жылдам және икемді жүргізіледі дейді. Фискалдық саясат заң шығарушылар мен әкімшілік органдардың да ұзақ келісуін қалайды, ал бұл тиімділікті төмендетеді. Ақша саясатының көмегімен инфляцияға қары тиімді күресуге және құлдырауды тежеуге болады.
Бүгінгі күні ақша-несиелік реттеудің монетарлық концепция-сы нарықтық экономикалы елдерде кең тараған. Бұл оның шару-ашылықтың осы жүйесіне парапар болғандығын және экономика-лық моселелерді шешуге кабілетті екенін айқындайды.
Ұлттық банк Қазақстанда заң түрінде ақша-несиелік реттеу органы болып табылады. Реттеудің объектісі — айналымдағы ақша массасының көлемі және құрылымы. Заң жүзінде Ұлттык, банктің ақша-несиелік ставкаға әсер ететін экономикалық құралдары белгіленген: несиелер бойынша міндетті резервтердің және есепке алу ставкаларының нормасын белгілеу, банктер үшін экономика-лық нормативтерді белгілеу, құнды кагаздармен операциялар жүргізу. Ақша-несиелік реттеудің осы шаралары әлемдік пракгикаға мәлім және олар көп елдерде қолданылып отыр
Реттеудің осы кестесі (үлгісі), бәсекелік нарықтардың моно-полиялануы төмен болған жағдайда, батыс елдерінің көбінде XX ғ. 50-60-шы жылдарына дейін шамамен тиімді болып келді. Ал тепе-тендік баға механизмін жойған және инфляцияның өте жылдам өсуімен оның жаңа сапасын (шығындар инфляциясын) тудырған, сонымен қатар 70-ші жылдары жұмыссыздықтың жоғары дәрежесін тудырған, нарықтардың монополиялану процестерінің күрт күшеюі, кейнстік концепция арқылы түсіндірілуі мүмкін еместігін дәлелдеді. Бұл ақшалай-несиелік реттеудің жаңа монетарлык концепциясының ұсыныстарын қолдануға жол ашты.
Монетаристер және олардың
жетекшісі М.Фридмен