Аудиттің мәні ,мазмұны және даму тенденциясы

             Мұндай кәсіби бақылау аудитке деген қажеттілік көптеген жағдайларға байланысты болып артып отыр:

1. Кәсіпкерліктің дамуы мен капитал өсуінің әсері;
2. Өзін-өзі реттеуге ұмтылытын ұйымдар санының арта түсуі;
3. Экономикалық тұрақтылықты,меншык иеленушілерге және кредиторларға олардың салған ақшаларының сақталуына кепілдік беруді қамтамасыз ететін жағдай тудырудың қажеттілігі;
4. Компаниялардың операциясы көп әрі күрделә болуы мүмкін,пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі болмағандықтан аудиторлардың қызметіне мұқтаж;
5. Қаржылық ақпаратты пайдаланушылар компанияның есептік жазбаларына әдеттте қолдары жете бермейди және олардың тиісті тәжірибелері жиі бола бермейді.

          Аудиторлық қызметтің мәні қаржылық есеп беруді, төлем есептеу құжаттамасын тәуелсіз тексеру, түрлі қызметтер мен кеңес беру, бухгалтерлік есеп жүргізу мен қалпына келтіру, ұйымның активтері мен міндеттемелерін бағалау, салық декларациясын толтыру, қаржы шаруашылық қызметке экономикалық талдау жүргізу бойынша тұтынушыларға қызметтер ұсынытын аудиторлық фирмалардың кәсіпкерлік қызметі болып табылуында.

         Қаржылық есеп беру аудиттің мақсаты – аудиторға қаржылық  қорытынды есепті құрудың белгіленген концептуалдық негізіне сәйкес барлық елеулі аспектілер бойынша  қаржылық қорытынды есептің дайындалғаны жөнінде қорытынды беру мүмкіндігін беру. Аудит мақсатында стандартты анықтамасына қарамастан, аудит мақсаты дегенде аудитордың алдына тұтынушы  қоятын мақсатты түсінуіміз керек.

         Нарықтық қатынастар жағдайында көптеген кәсіпорындар, банктер, сақтандыру комапаниялары, көлік және комерциялық ұйымдар мүлікті пайдалану, жұмыстар мен қызмет көрсетуді орындау, комерциялық операцияларды ақша қаражаттары ман инвестициялардыңзамын жүргізу бойынша сан алуан келісім шарттық қатынастарға түседі. Қажетті ақпаратты алудағы мәмілеге қатысушылар арасындағы осы қатынастардың нақтылығын тексеру нәтижесінде тек тәуелсіз аудитор ғана дәлелдей алады.

         Жеке және ұжымдық меншік иелері акционерлер, жарнашылар,сонымен қатар кредиторлар өз қызметтерінің саласында барлық  көптеген қаржылық және шаруашылық операциялардың заңға сәйкес орындалғанына және бухгалтерлік жазбалармен тоқсандық және жылдық есептерде дұрыс көрсетілгеніне  өз бетімен көз жеткізу мүмкіндігінен айрылған. Ұйым қызметі мен оның заңды орындалуын тәуелсіз  аудиторлық тексеру мемлекетке де экономика қаржыландыру, несие беру, инвестициялау, және салық салу саласында қажетті шараларды қабылдау үшін қажет, жекелеген кәсіпорындар, ұлттық экономика салалары мен аймақтар бойынша жүргізілетін аудиторлық  тексерулер өздерін қызықтыратын  қаржылық есептеме нақтылығын дәлелдеу үшін республиканың  мемлекеттік органдары, министрліктер мен ведомствалар, соттар, прокуратураға және басқаларға қажет.

          Аудиттің маңызы тиісті  жақтардың  мүдделеріне қол жеткізуде болып табылады. Атап айтқанда:

- экономикалық  субьектілердің;

- салық қызметі  тулғасындағы мемлекеттің;

- қаржылық есеп  беруді әр түрлі пайдаланушыларды;

- аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау, сонымен бірге есеп және қорытынды есеп беруді қамтамасыз ету мақсатында.

          Ішкі пайдаланушыларға басқару шешімдерін дұрыс қабылдау үшін қателер мен бұрмалаушылықтар жоқ обьективті  қаржылық  ақпарат қажет.

          Меншік иелену құқығына негізгі өзгерістер енгізу процесі, егер бұрынғы  есеп берулер екі жеке серіктес шаруашылықты жүргізудің жаңа обьектісін құру үшін өз бизнесін біріктірген кездегідей деген ескерту болмаған аудиторлық қорытындыны сақтаса ғана қамтамасыз етілуі мүмкін. Үшінші жаққа бағытталған қаржыландыруду беру туралы өтініш  тексерілген есеп берулермен дәлелделінуі мүмкін.

          Аудитке кәсіпорын қызметін жан жақты тексеру енеді. Сондықтан  ол аудиторға басшылыққа арналған  және оның қызметінің тиімділігін жоғарылату жөніндегі конструктивті ұсыныстар дайындауға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

II Бөлім Аудиттің түрлері

 

2.1. Аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеу  

         Экономикалық әдебиеттерде аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеудің әр түрлі    тәсілдемелері бар.Мынадай негізгі белгілері бойынша аудит түрлерін жіктеу әлдеқайда орнықты болады: 
            а)аудитті дамытудың эволюциялық кезеңдерімен: растаушы, жүйелі-бағдарлы және тәуекелге  негізделген;

            ә)құқықтық негізде: міндетті, бастамашыл (ерікті), келісуші (мақұлдаушы), реттемеленген және келісімшарттық;

            б)қолданылу салаларымен: жалпы, банктік, сақтандырушы, қаржылық, өндірістік, маркетингтік;  
            в)толықтығы: кешенді (жалпы, толық), тақырыптық (локальды,жеке), функционалдық, ұйымдастырушылық, арнайы ; 
            г)әдістемелік тәсілдемемен: есепшіліктік (счетоводческий), тестілік, объекті және циклдік бойынша; 
             ғ)жүргізу кезеңдерімен: бастапқы, қайталанатын, ескертпелі, перланентті (ағымдық), ретроспективтік  (тізбекті) және стратегиялық     (перспективалық, яғни келешегі бар); 
          д)қызмет түрлерімен: экономикалық, техникалық, технологиялық, ресурстық, сыртқы экономикалық;  
          е)қатысушылар санымен, процестермен және техникалық құралдарды қолданумен: бір мазмұнды,көп мазмұнды,дәстүрлі,компьютерлік,жеке және комиссиялық; 
         ж)аудит жүргізілетін субъектілерімен: сыртқы, ішкі, мемлекеттік, ведомствалық, қоғамдық;  
         з)тексерулердің мақсаттарымен, міндеттерімен және мазмұнымен: операциондық аудит, қаржылық есептеме аудиті,талапқа сәйкестік аудиті, басқарушылық аудит,маркетингтік аудит,кеңес беру және басқадай ілеспелі аудиторлық қызметтер. 
           Аудиттің түрлері : 
1 Ақпаратты пайдаланушыларға қатысты: сыртқы  және 
ішкі ; 
2 Заң талаптарына қатысты: міндетті , 
бастамашылық (ерікті) ; 
3 Аудит объектілері бойынша: банктік аудит , 
сақтандыру биржалар, инвестициялық институттар мен зейнетақы қорларының аудиті ,мемлекеттік аудит ,жалпы аудит ; 
4 Тағайындалуы бойынша: қаржылық есеп беру аудиті , 
салықтық аудит ,сәйкестік аудиті,операциялық аудит , 
арнайы (экологиялық, операциялық және т.б) ; 
5 Жүзеге асырылу мерзімі бойынша: бастапқы  және  
келісілген ; 
6 Тексеру сипаты бойынша: дәлелдеуші , 
жүйелі,бағытталған  тәуекелдікке негізделген аудит . 
      Қазіргі кезге дейін сыртқы аудит мәселелері қарастырылды.Ішкі аудит басқару есебінің бөлінбес және маңызды элементіболып табылады.Ішкі аудитке деген қажеттілік жоғары басшылық барлық басқару құрылымдары қызметін күнделікті бақылаумауына байланысты ірі кәсіпорындарда пайда болады. Ішкі аудит осы қызмет туралы  ақпарат беріп,менеджрелер есебінің нақтылығын дәлеледейді. Ең алдымен ішкі ресурстарды жоғалтуға жол бермеуге және кәсіпорын ішіндегі қажетті өзгерістерді іске асыру үшін қажет.  Ішкі  аудит –ол ұжымның өз ішкі шаруашылық мүмкіндіктерін анықтау үшін ұжым басшыларының қалауы бойынша жүргізілетін аудит . 
           Ішкі аудиторлардың белгілі бір қызметін басшыға немесе директорлар  кеңесіне немесе акциорнерлер жиналысына бағынатын ірі кәсіпорындардың тексеруші топтары орындайды .ішкі аудиторлар қызметі кеңірек және оған енетіндер:активтердің жағдайын бақылау: шешім қабылдау кезінде басшылық пайдаланатын ақпараттың дұрыстығын дәлеледеу; 
жүйеішілік бақылау процедураларының орындалуын дәлелдеу;  
ішкі бақылау жүйесінің қызмет етуі мен ақпараттарды өңдеудің тиімділігін талдау;басқарушы ақпараттық жүйе беретін ақпараттардың сапасын бағалау.  
Сонымен ішкі аудит шеңберінде активтердің сақталуын жан-жақты бақылау ғана емес ,менеджментсаясаты мен сапасын бақылау да жүзеге асырылады. 
              Сыртқы аудитті ұйымға тапсырыс беру (шарт жасасу) негізінде сыртқы тәуелсіз аудиторлар,аудиторлық фирмалар жүзеге асырады.Сыртқы аудиттің тағы ерекшелігі аудиторлардың тексерілетін кәсіпорынға мүддесі жоқтығында және құрылтайшы ,меншік иесі,акциорнер ,басшы және басқа лауазымды адамдар болмауында,ұйым басшылығы мен туыстық қатынаста (ата-анасы,жұбайы,аға-інісі,апала-сіңілі,ұл-қыздары) тұрмайтындығында және қызметтік қатынаста байланысы жоқтығында болып табылады . 
Сыртқы аудитті жүргізу нәтижелері тексерілетін ұйымдардағы есеп, ішкі  аудит жағдайы және қаржылық есептілік берудің дұрыстығы туралы  қорытынды жасау және ұсыну арқылы рәсімделеді. 
              Міндетті аудит – тізімі заңмен белгіленген кәсіпорындардың қаржылыққорытынды есебінде жыл сайын аудиторлық тексеру жүргізу . 
                Бастамашылық (ерікті) аудит – оны жүргізу шартында көрсетілген аудиттің нақты міндеттері, мерзімдері мен төлемдері ескеріле отырып, кәсіпорынның өзінің шешіміне жүргізіледі . 
             Қаржылық есеп беру аудиті – барлық елеулі аспектілер бойынша дұрыстығы туралы аудиторлық қорытынды беру мақсатында субьектілерінің қаржылық қорытынды есебін тексеру. Оны сыртқы аудиторлық фирмалар жүргізеді  пайдаланушылардың кең көлеміне арналған. 
             Сәйкестік аудиті – бұл ұйымның шаруашылық жүйесінде заң актілері мен нұсқаушы материалдарының нормаларын, сонымен қатар әкімшілік персоналына арналған процедуралар немесе ережелердің сақталуын тексеру. 
             Салық аудиті – бұл салықтарды төлеудің, есептеудің дұрыстығы мен толықтығын аудиторлық тексеру, салық саясатын ұсыну. 
             Арнаулы аудит (экологиялық, операциялық және басқалар) – субъект қызметінің жекелеген жақтарын, мемлекет алдындағы белгілі бір норма мен міндеттемелердің сақталуын тексеру.  
             Экологиялық аудит – қоршаған ортаның нақты жағдайының басында  берілген ішкі және сыртқы  экологиялық стандарттар мен нормалардан ауытқуын бағалау. 
               Операциялық аудит – басқару үшін тиімділігін, сенімділігі мен пайдалылығын  бағалау мақсатында ұйымның шаруашылығын, механизімінің жекелеген бөлшектерінің қызмет етуін тексеру. 

 

2.2   Ішкі аудит және оның мақсаттары  

 

         Ішкі аудит бұрын  қалыптасқан ішкі бақылау жұмысының жүйесіне жатады.оның ерекшелігі кәсіпорын шаруашылығына ішкі бақылау арқылы тәуелсіз қызмет көрсету.Ішкі аудиттің тәуелсіздігі сыртқы аудит тәуелсіздігі сияқты өте қажет жұмыс тәртібі.Сырттан қарағанда ішкі аудиттің тәуелсіздік сақтауы мүмкін емессияқты.Соған қарамастан ішкі аудит өзінің жұмысы,ақпарат тапсыру барысында түгелдей дербестігін сақтайды.

       Аудит қызметі қалыптасқан елдерде ішкі аудит,үлкен және орталау шаруашылық субъектілерінен құралады. Оның ұйымдастыру ерекшеліктері:

1. шаруашылық субъектілерінің басшылары ,әкімшіліктері ішкі аудит қажет деп тапқан жағдайда өзіне,ішкі тобын құруға шешім қабылдап,аудиторлық куәлігі бар маман іздейді;
2. аудитор маманы мен кәсіпорын басшылары келісім-шарт жасасып;

а) аудитор тобының  атқаратын қызметін нақты анықтайды;

б)жұмыс тақару тәртібі, жұмыс орны ,аудитордың және тапсырушының міндеті нақты көрсетіледі;

в)аудитор тобының штаты анықталып ,еңбек ақы тқлем сомасы анықталады.

          Ішкі аудиттің ең негізгі мақсаты-  ол, кәсіпорын шаруашылығы туралы құралған мәліметтің дұрыстығына ,шындығынга бақылау жасау,сөйтіп басқару барысында қолданылатын мәліметтің шындығын,дұрыстығын қамтамасыз ету.

        Ішкі аудиттің мақсаты кәсіпорынның  экономикалық саясатының орындалуына  бақылау жасау,қазіргі кезде біздің елімізде есеп саясатының орындалуына немесе  өзгеріс болса оынң себебін орынды немесе орынсыз екеніне аудиторлық анықтама жасау.Ішкі аудит тобы осы өзінің ізгі мақсатын іске асыру үшін жүйелі түрде бухгалтерлік есеп  жұмысына,ішкі бақылау жұмысына үздіксіз тексеру жүргізіп отырады.

        Ішкі аудит қызметі қалыптасқан елдерде аудит қызметі қаржы ақпаратын,информация құрылымын, бухгалтерлік есеп жұмысын ғана тексеріп қоймай басқалай да көптеген экономикалық қызметтер көрсетеді.Олар шаруашылық субъектілерінің кәсіпкершілік көрсеткіштеріне экономикалық талдау жасап оның экономикалық даму жолына юолжам жасау,қаржы стартегиясын өлшеу,маркетинг зерттееу жүргізу,басқару жұмысына түсініктеме беру тағы басқа сол сияқты қызметтер.Яғни,ішкі аудит тобы тапсырушылар талабына сәйкес жан-жақты қызмет көрсетеді .Сонымен қатар ішкі аудитор тобы сол кәсіпорын құрылымының бір бөлімі болып саналады.Кәсіпорын шаруашылығында аудит тобы ішкі бақылаушы болып қана  қоймай ол есеп саясатын орындалуын бақылап, баға беріп отыратын сарапшы рөлін атқарады.

           Ішкі аудит ережесін дайындауға  шаруашылық субъектілерінің жауапты  қызметкерлеріқатысуы қажет .1-шіден,экономика  және қаржы директорлары , бас  бухгалтер, тексеру комиссиясының  бастығы.Әрине,бұл құжаттың жоғары  сатыдан құрылымда, акционерлер қоғамында немесе жалпы жиналсыта бекітілгені жөн.Сонда ол ішкі аудит тобының тәуелсіздігіне көп көмегін тигізеді .Ішкі аудит тобының тәуелсіздігі тексеру комиссиясының және директорлардың нақты келісім билік жасап оның  құқы мен өкілдігін анықтап бекітумен кепілдік алады.

          Ішкі аудиторлық тексрудің объектісі,қаржы  ақпараты,өндіріс процесі және  компьютер жүйесі.Себебі,шаруашылық субъектілерінің негізгі шығыны осы көрсетілген шаруашылыққа тиісті.Оның ішінде,өндіріс барысының шығыны,әсіресе материал шығыны ,өндіріс қызметкерлеріне еңбек ақы шығыны ,табиғи және өндірістік қосалқы шығын,ішкі аудитті ұйымдастыру шығыны ,басқа шығындар кәсіпорын және олардың басшысы үшін арнйы тексеру немесе  ішкі бақыла ұйымдастыру ішкі аудит жағдайында жан-жақты қарастырылуы қажет .Жалпы ішкі аудит жан-жақты көпетеген бақылау және  тексеру қызметін атқаруға міндетті.Ішкі аудит тексеру жасаумен қатар барлық бухгалтерлік құжаттардың дұрыс жазылуын,әкімшілік тәртіптің орындалуын қабылданған директивтік шешімнің және кәсіпорын бойынша шығарылған бұйрықтың орындалуын қадағалап тексеріп отыруға міндетті.Онымен қоса түгелдеу процесін жүргізу және оның нәтижесін шығарып басқарушылық,мәліметін талдау арқылы жалпы шаруашылықтың даму жолын қарастырады.

          Ішкі аудит жалпы бақылау жоспарын жасайды,оынң ішінде шаруашылық іс-әрекеттеріне оперетивтік ,жедел бақылау-тексеруді жетілдірі,әсіресе саті бырысы,    өндіріс шығыны,таза табысты болжау,өндіірске негізгі құралдарды енгізу,қаржыландыру,көзін қарастыру мәселелерімен айналысады.

        Ішкі аудит жалпы улкен көлемді қызмет атқарады. Оның ішінде кәсіпорын мүлкін тиімді пайдаланудың тексеру,жұмысшылар күшін еңбек ақы төлемінің тиімділігін бақылау.Өндірістік кәсіпорындарда ішкі аудит жұмысы өндіріс шығынын және дайын өнімді сату процесін тексеру.   Материалдық және еңбек шығынына экономикалық талдау жасап,оның тиімді,орынды болғанын анықтап,тозу сомасын және басқару шығынын есептеуді,оның шығысқа шығарылу есебінің дұрыстығын тексереді .Бұл тексерулер шаруашылық субъектілерінің экономиксында ерекше орын алады, себебі, жоғарыда аталған шығындар өндіріс өнімнің өзіндік құнының негізін құрайтын элементтер .олардығ дұрыс есептелуін тексеру арқылы өндіріс өнімнің өзіндік құнының дұрыс анықталғанын ,оны сату бағасымен салыстыру арқылы таза пайда сомасының мөлешерін дұрыс анықтауға болады.

       Ішкі аудит қызметі күнделікті  жүйелі жұмыс жүргізі нәтижесінде  кәсіпорын басшыларына,тапсырушаларға  кәсіпорын қызметін басқаруға  ,өндіріс барысының тиімділігін  арттыруға қажетті анықтамалармен,мәліметтермен қамтамасыз етеді

        Қазіргі кезде ішкі аудит қызметі күннен күнег қиындап,күределніп отыр .Оған себеп өндіріс көлемінің жедел өсуі,өндіріс технологиясының өте күрделі түрде дамуы ,соған сәйкес экономикалық мәліметті қалыптастыру барысының күрделуіне сәйкес болып отыр.Оған қоса қазіргі кезед өте көп шатасып жатқан қаржыны пайдаану заңдары дасебеп болып отыр .Сондықтан да, ішкі аудит қызметін атқарушы мамандар өте жоғары сатыдағы білімді ,тәжірибелі болуы қажет .Олар өз жұмысын өте тиянақты, орынды, аудит этикасын өте жоғары ұстайтын мамандар болуы керк.

      Ішкі аудит бөлімдерінің,топтарының қызметі кәсіпорын бөлімдерінің ,цехтарының жұмысжоспарымен тікелей байланысты болады. Себебі,ол топтар сол өндіріс бөлімдеріне , цехтарына жүйелі ,күнделікті бақылау,ексеру жасап отырады.Олар өз жоспарын кәсіпорын басшыларына бұйрық ретінде бітіріп,өзінің қызметінде басшылық құжат ретінде қолданады.

 

 

2.3 Сыртқы аудиттің сипаттамасы

 

          Аудиттің түрлерін зерттеудің  зор әдістемелік маңызы бар. Аудиттің түрлері субъект ретінде ішкі және сыртқы аудит болып бөлінеді. Заңдылық тұрғыдан ерікті және міндетті болып, ал жұмыс көлеміне қарай толық және бөлімі тексеру болып, ал техникалық орындалу тұрғысынан қол жұмысы түрінде және компьютерді пайдалану болып бөлінеді.  
Ерікті аудит кәсіпорын тарапынан өз еркімен жүргізіледі. Бұл жағдайда аудит тексеруінің көлемін және қойылатын талапты кәсіпорын шешеді. Міндетті аудит мемлекет құрылымының арнайы анықтаған шешімі бойынша жүргізіледі. Көбінесе бүл жағдайда заң орындары кәсіпорынға аулдит тексруін жүргізуді талап етеді. Шаруашылық субъектісінің кәсіпкершілігінің көрсеткіштерін тексеруді заң орындары анықтайды. Тексеру жүргізу тәртібін, жұмыс көлемін заң орны тапсырады.

         Нарықта қатынастың даму кезеңдерінде жалпы аудиттің атқаратын рөлі өте улкен. Сондықтан да аудиттің әр түрінін атқаратын қызметі де, тапсрыушалар талабына сәйкес олардың аудит қызметінің даму барысында алатын орны да ерекше .

         Жалпы аудит туралы, оның ішінде  сыртқы аудит туралы осыған дейн көптеген түсініктер қарастырылды .Енді сол сыртқы аудиттің ерекшеліктеріне тоқталамыз.1-шіден,сыртқы аудит аудит фирмалары немесе жеке аудиторлар мен тапсырушылармен келісім-шарт жасау арқылы жүргізіледі .Оның негізгі мақсаты бухгалтерлік қаржы ақпаратын  тексеріп  және оның табыстылық көрсеткіштерінің дұрыс анықталғандығын,шығарылғандығын дәлелдей ,оның қаржылық жағдайына түсініктеме беру.Осындай тиянақты тексеру жүргізілгеннен кейін аудиторалар шаруашылық субъектілеріне,оларыдың қаржылық жағдайына экономикалық талдау жасап олардың экономикасының даму бағытын көрсетіп ,оның қаржылық жағдайын нығайту жодарын айтып,қаржы қолданудың тиімді,пайдалықолдануына түсініктеме береді.Осы орайда аудитор сол кәсіпорынның ,қаржы жағдайының және төлем жасау тұрақтылығын ,қандай даму ,қаржы қорларның бар екеніне толық түсініктеме береді.