Қазақстандағы франчайзингтің қалыптасу ерекшеліктері

Қазақстандағы франчайзингтің қалыптасу ерекшеліктері

Манап А., э.ғ.к., (Алматы, Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ)

       Франчайзинг — ұзақ мерзімді іскерлік қатынастардың нысаны, ол тәуекел дәрежесі төмен және тұрақты пайдалылық деңгейі бар кәсіпкерлікті ұйымдастырудың тиімділігі жоғары жолы. Франчайзинг жүйесін пайдалану тұтынушылардың сұранысын толығымен қанағаттандыруға және оның өзгерісіне жедел жауап қайтаруға мүмкіндік береді. Франчайзингтік қатынастар желі қатысушыларына бірқатар артықшылықтар ұсынуымен тартымды: біріншіден, жаңа кәсіпкерлерге — табысы тұрақты бизнестің көмегімен өзіндік кәсібін ұйымдастыруға мүмкіндік береді, екіншіден, танымал компаниялардың нарықтағы қызметін кеңейту және нығайту жолы, үшіншіден, мемлекеттің кәсіпкерлікті қолдаудағы тиімді тетігі болып табылады [1].

Қазақстан Франчайзинг қауымдастығының  мәліметтері бойынша, елімізде 120 франчайзингтік жүйе және 1000 франчайзи кәсіпорындар бар. Экономиканың қарқынды дамуы, шағын және орта бизнестің ЖІӨ-гі үлесінің өсуі, алдыңғы қатарлы бизнес технологияларына сұраныстың артуы, салыстырмалы түрде франчайзинг тауашасының қанықпағандығы және тағы басқа бірқатар факторлар жуық арада бұл сектор үлесі бірнеше есеге ұлғаяды деген болжам жасауға мүмкіндік береді. Бірақ, франчайзингтің дамуына кедергі болып отырған факторлар бар, олар: франчайзингтік секторға арналған мемлекеттік жеңілдіктер мен пре-ференциялардың болмауы, санаткерлік меншіктің толық қорғалмағандығы, кәсіпкерлердің қаржылық мүмкіндіктерінің жеткіліксіздігі, франчайзинг туралы ақпараттың аздығы, жылжымайтын мүлікке деген бағаның әлі де болса жоғары болуы.

            Дамыған елдерде франчайзинг тұтынушылардың әр түрлі қызметтерге деген қажеттіліктерін қанағаттандырудың құралы ретінде жарты ғасырдан астам уақыт пайдаланылып келеді. Франчайзингтің әлемдік жылдық тауар айналымы 2 триллион АҚПІ долларынан астам соманы құрайды, оның әлемдегі франчайзингтік 20 мың желілерінде 30 миллионнан астам адам қызмет етеді.  Шетелдердегі франчайзингті қолданудың көпжылдық тәжірибесі оның іскерлік тиімділігін дәлелді түрде көрсетеді. Бүгінгі таңда франчайзингтік желілердің саны бойынша әлемдегі көшбасшысы — Қытай, оның 3000-нан астам франчайзингтік желілері бар, екінші орында АҚШ, үшіншіде Жапония тұр [2].

          Қазақстанда франчайзингтік қатынастардың орын алғанына 10 жылдан асты, алайда отандық экономика үшін осы бизнестің кең дамыған ұйымдық нысаны әлі де жаңа құбылыс болып табылады.

Франчайзингтің шетелдік және отандык  ғалымдар ұсынған неғұрлым жиі кездесетін анықтамаларын талдай келе, оларды экономикалық мәні, ерекшелік белгілері бойынша келесі түрде болуге болады:

—  бизнесті жүргізудің ерекше әдісі;

—  ірі және шағын кәсіпорындардың интеграциясы;

—  кәсіпорынның дәстүрлі емес қаржыландыру көзі;

—  жеңілдікті кәсіпкерлік.

              Франчайзинг орта және шағын бизнестің дамуына, отандық тауарлар мен тауар өндірушілерді ішкі және халықаралык нарықта жылжытуға, жұмыс орындарымен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Шетелдік және отандық әдебиеттерді ғылыми тұрғыда зерттей отырып, франчайзингтің келесідей авторлық анықтамасын ұсынамыз: "Франчайзинг -келісім-шарт негізінде франчайзердің (құқық иесі) франчайзиге (құқық алушы) өз атынан өнімдерін, бизнесті жүргізу технологияларын немесе басқа коммерциялық ақпараттарын белгілі бір аумақта сатуға (таратуға) эксклюзивті құқық беретін кәсіпкерліктің инновациялық нысаны".

              Франчайзинг — көптеген франчайзилер желілері және территориялық дамудың жетілген технологияларында қалыптасқан серіктестік бизнес [3]. Франчайзингтік жүйе жалпы түрінде құрылымды басқарушы франчайзер-компаниядан және оның бақылауындағы франшиздік кәсіпорындар желісінен тұратын ұйымдық қүрылымды сипаттайды. Әрбір жүйе оның тараптарының өзара байланысымен сипатталады, осыған орай, франчайзингтік қатынастарды оның қатысушылары тұрғысынан қарастырамыз (1-сурет).

1-суретте корсетілгендей, франчайзингтік  келісім-шарттың тараптары болатындар [4]:

1) Франчайзер — франшиза беруші, лицензиар, бас кәсіпорын, қүқық  иесі. Көп жағдайда франчайзердің  релін түтыну нарығында жоғары  мәртебеге ие, атақты сауда маркасы  немесе бренді бар, жеке кәсіпкерлерге  немесе олардың топта-рына белгілі  бір мерзімге және келісім-шартқа  сәйкес сауда маркасын пайдалану  қүқығын беретін ірі фирма  (корпорация) атқарады. Әдетте 1-сурет.   Бизнесті үйымдастырудың франчайзингтік жүйесіне қатысушылардың өзара байланысы

франчайзерлердің өз атынан ұсынатын тауарлық белгісі немесе қандай да бір өнімді өндірудегі қаржылық тәжірибесі мен жеке жүйесі болады. Франчайзер үшін франчайзинг өткізу нарығын жылдам кеңейту және персоналды басқару шығындарын азайту, шаруашылық субъектісінің тауарлық белгісі мәртебесін көтеру, өнім сапасы мен бірегей ассортиментіне деген тұтынушылар сенімінің артуы сияқты артықшылықтармен қамтамасыз етеді.

2)   Франчайзи — франчайзиат,  франшиза алушы, лицензиат, оператор, франшиза ұстаушы, құқық алушы. Франчайзи - франчайзердің сауда белгісі мен технологиясын пайдалану арқылы коммерциялық қызметін жүргізетін тұлға, компания немесе серіктестік. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіңде - франчайзи франчайзерден белгілі бір мерзімге және шартқа сәйкес айрықша құқықты (франшиза) алатын жеке немесе заңды тұлға болып табылады. Франчайзи үшін франчайзинг - өз бизнесін ашудың қайталанбас мүмкіндігі, себебі франчайзер оған дайын нарықтық тауашаны, өзінің фирмалық атауын бере отырып, жан-жақты көмекпен қамтамасыз етеді.

3)   Франчайзинг компоненттерінің  бірі — франшиза — белгілі  бір шарттарға және сыйақыларға  сәйкес неғүрлым ірі фирманың  кызметтерін ұсынуға немесе оның өнімін сатумен айналысатын коммерциялық кәсіпорынды құруға берілетін құқық.

Франшиза — франчайзинг негізінде  белгілі бір экономикалық қызметті жүзеге асыру үшін өзара келісіммен бекітілген айрықша құқықтар жиынтығы немесе франчайзингтік жүйеде қолдануға арналған іскерлік тұжырымдама. Франшизалық пакет франчайзингтік келісімге қатысты құжаттардың және франчайзиге берілетін бәсеке артықшылықтар жиынтығы болып табылады. Оның келесідей құрамдас бөліктері бар:

—   Кәсіпорынды ашуға қажетті  алғашқы жарна — франчайзердің бизнес-тұжырымдамасын және брендін пайдалануға алу үшін төленетін алғашқы төлем мөлшері;

—   Роялти — франчайзингтік келісімде көрсетілген нақты мерзімде франчайзидің төлеп отыратын міндетті мерзімдік төлемдері мөлшері, немесе, франчайзердің авторлы құқықтарын пайдалану үшін төленетін төлем (лицензиялық төлем, роялти);

—   Жарнамалық қорға төленетін төлемде] бизнестің тиімді жүргізілуін ынталандыратын; франчайзер тарапынан өткізілетін әр түрлі жарнамалық шараларға франчайзидің ат салысуы қаржылық мөлшері. Әдетте, франчайзині келісімде франчайзер оның мөлшерін алдын-ала белгілейді.

Франчайзинг жүйесін әзірлеу үрдісі келесі бес кезеңнен тұрады:

1)   Франчайзинг тұжырымдамасын әзірлеу кезеңінде жүйеге қатысушы тараптардьи анық және олардың міндеттерін тағайындау;

2)  Франчайзингтік келісімді  әзірлеу кезеңі жүйеге қатысушы  тұлғаларды белгілеп, ереже мен шарттар жасау;

3)  Франчайзинг жөнінде әдістемелік нұсқаулықты әзірлеу;

4)   Франчайзинг бағдарламасын  әзірі кезеңінде жүйені кеңейту  жоспарын жасау;

5)  Бағдарламаны жүзеге асыру  және бақылау; Қазақстандағы франчайзингтің дамуын негізгі

сипаттамалары бойынша талдай отырып, он келесі кезеңдерін бөліп көрсеттік {1-кесте).

Франчайзингтік қатынастардың  дамуындағы бірінші кезең жекелеген  кәсіпкерлердің отандық экономикада  жаңадан қалыптасып келе жатқан нарықтық экономикада франчайзингтік қатынастар жүйесін пайдаланудағы талпыныстарымен  сипатталады. Бұл кезенде франчайзинг тамақтандыру саласында, пиццериялар мен шағын наубайханаларға арналған құрал-жабдықтар саласында дамып, өндірістік және сервистік франчайзинг қалыптаса бастады. Екінші кезенде — Қазакстан нарығына ірі шетелдік франчайзингтік фирмалардың келуі, елімізде осы салаға қатысты заңнаманың қабылдануы, Қазақстан Франчайзинг қауымдастығының    (ҚФҚ)    құрылуы,    отандық

кәсіпкерлер мен аймақ басшыларына тақырыптық семинарлар жүргізу бойынша USAID  шаралары жүзеге асырылды. Үшінші кезең Қазақстанда 400-ге жуық оператор-фирмалармен іскерлік қарым-қатынас жасайтын, ҚФҚ-на біріктірілген, 40 - 50 франчайзингтік жүйелердің қызмет көрсету, БАҚ, сауда, қоғамдык тамақтандыру салаларында қызмет етуімен сипатталады.

Франчайзингтің отандық баламалары сауда мен халыққа қызмет көрсету  салаларында пайда болып, дами бастады, ол бизнес жүйесінің экономикалық, құқықтық, мәдени-әлеуметтік жағынан даму деңгейінің төмендігіне қарамастан, қазақстандық жағдайларға бейімделу қабілетінің

1- кесте

Қазақстандағы франчайзингтік қатынастардың даму кезендері

негізінде өз тиімділігін көрсетті. Еліміздегі дербес франчайзингтік қатынастар техника-технологиялық, материалдық  және тұтынушылардың мәдени-әлеуметтік даму ерекшеліктерін ескеретін экономика салаларының қажеттілігіне сәйкес пайда болуда. Қазақстаңдағы франчайзингтің дамуының бірқатар ерекшеліктерін атап өтуге болады, біріншіден, елімізде бөлшек саудадағы франчайзинг қарқынды даму үстінде болса, ал батыс елдерінде іскерлік франчайзингтің үлесі басым. Оған мысал ретінде "Пятерочка" бөлшек сауда дүкендерінің желісі, "Se1а" киімдер дүкені, "DIXIS", "Евросеть" байланыс дүкендерін келтіруге болады. Екіншіден, отандық франчайзинг нарығының сублицензиялық сипаты, халықаралық франчайзерлердің қазақстандық нарыққа әлі де болса сенімсіздікпен қарап, тікелей қарым-қатынастардың орнына ресей, түрік субфранчайзерлері арқылы жұмыс істеуді таңдайды. Атап айтқанда, түрік субфранчайзерлері "Магіоttи", "Интерконтиненталь" қонақүйлері, "Соса-Соlа" сусындар өндірісі, "Мапgо" киім дүкендері. Үшіншіден, Қазақстан нарығында шетелдік франшизалар саны басым. Мысалы, "Рос Интер Алматы", "Епglish Ғігst" компаниялары және т.б. Жоғарыда аталған ерекшеліктерді бағалау барысында еліміздің шетелдік франчайзерлердің Орта Азия нарықтарына шығуының себепшісі болу мүмкіндігі айқ-ындалды. Мұнда отандық кәсіпкерлердің де өзіндік үлесі болатыны анық. Сонымен бірге еліміздегі ірі және шағын бизнес арасындағы ішкі франчайзингтік қатынастардың дамымауы оның басты кемшіліктерінің бірі болып тұр. Бұл кемшіліктің алдын алу үшін ірі мемлекеттік компаниялар аймақтық даму бағдарламасында шағын және орта бизнес субъектілеріне франчайзинг жүйесі арқылы қызметті жүгізудің технологиясы мен әдістерін ұсынуды қарастыру негізінде қол жеткізуіне болады. Қазіргі кезде осы бағдарлама аясында ұлттық байланыс операторы "Қазақтелеком" компаниясы кәсіпкерлерге Интернеттегі уақытты жалға беру франшизасын, "Қазақстан темір жолы" франчайзинг негізіңде темір жолдарды жөндеу шеберханаларын жеке меншікке ұсынуда.

Қазақстанда соңғы жылдары франчайзингтік нысанды таңдаған бірқатар компаниялар  нарықта белсеңділік танытуда. Қазақстан  франчайзинг қауымдастығы мәліметтерін жинақтап, оларды зерттеу барысында  еліміздегі франчайзингтік жүйелердің қызмет ету салалары бойынша даму қарқыны мен үлесі 2-кестеде сипатталады.

2-кестеде көрсетілгендей, франчайзингтік  компаниялардың ең дамыған салалары — қоғамдық тамақтандыру және бөлшек сауда саласы. Франчайзингтік фирмалар жылдам тамақтандыру кәсіпорындарының санындағы үлесі 2007 жылы 2001 жылмен салыстырғанда 3,9 есе, ал 2004 жылмен салыстырғанда 1,9 есеге өсіп — 4,3%-ды, ал фирмалық бөлшек сауда үлесі сәйкесінше 8,6 және 3 есеге ұлғайып - 8,2%-ды, азық-түлік өнімдерінің ерекше түрлерін сату — 2,4%-ды және денсаулық сақтау және фитнес 2,4 есеге артып - 3,3 %-ды құрады. Бұл мәліметтер жоғарыда қарастырылған еліміздегі франчайзинггің ерекшеліктерінің негізгі сипаттамаларын растайды.