Бірлесе бақыланатын активтер

Мазмұны:

 

Кіріспе:

1. Бірлескен қызметке қатысу

2. Бірлескен бақылау

3. Бірлесе бақыланатын операциялар

Қорытыды

Пайдаланған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Кәсіпорын бұл – нарықта жеке дара қызмет ететін пайда алу мақсатын көздейтін коммерциялық ұйым. Кәсіпорындарды біріктіру бұл – жеке дара ұйымдарды бір есеп беруші кәсіпорынға қосу болып саналады. Бірігу кезінде қазіргі уақыттағы жеке заңды тұлғалардың өзара байланысын ескере отырып бизнесті дамыту бағытының болашақтағы үлгісі көрінеді, яғни бұл процестен соң Холдинг немесе Концерн компанияларының бірі Бас немесе аналық кәсіпорын болып ажыратылады. Осындай бас немесе аналық ұйымдардың пайда болуы кәсіпорын қызметінің ауқымын кеңейтуе іскерлік байланысын дамытуға біліктілігі жоғары жаңа жұмысшыларды тартуға қызметіне қажет қаржылық қолдауларды алуға, жаңа технологияға қол жеткізуге мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, кәсіпорынды біріктіру шаруашылық ұйымдардың инвестициялық қуатын тұрақтандырады.

Бірлескен немесе бірлесіп бақыланатын  кәсіпорындар бұл – бірлескен  қатысушылар мен бақыланатын  кәсіпорындар немесе жобалар. Кәсіпорындардың  мұндай категориясына мазмұны бойынша  бірлескен қызмет нәтижесінде пайда  болған экономикалық бірліктің мүлкі. Негізінен бірлескен кәсіпорындар кем дегенде екі қатысушымен  бақыланады. Оның бірі бас немесе аналық ұйымға жатқызылады, ал екіншісі жатпайды. Көп жағдайда қатысушылар және олардың  үлестері тең келеді.

Бірлесіп бақыланатын шаруашылық серіктестіктің инвестицияны жүзеге асыруы – бірлесіп жасайтын қызметтің бір  нысаны, онда бірлескен бақылау қызметін бекіткен кезде әрбір қатысушы шаруашылық серіктестікте өзінің қатысу үлесі  бойынша топшылаған келісім- шартын жасайды. Бірлесіп бақыланатын заңды  тұлғалар активтерді бірігіп алады, жасалған шығындарды таниды және алынған  табысты анықтайды. Олардың әрқайсысы  өз атынан мәміле  жасай алады, өз қызметін қаржыландыру үшін капиталдарды тарта алады. Бұл кезде бірлескен қызметке қатысушылардың әрқайсысы қызмет нәтижесінде алынған олжадан өз үлесін алуға құқылы.

ХБЕС сәйкес еншілес ұйымдар  бұл -  басқа бір ұйыммен бақыланатын (бас немесе аналық) шаруашылық кәсіпорындарды айтамыз. Біздің нарықтық жағдайға қатысты мұндай бақылаудың деңгейі бас немесе аналық ұйымның еншілес кәсіпорындағы жарғылық капиталының дауыс беруші акцияларының 50%-дан астамына ие болуы керек. Мұндай шарт халықаралық және қазақстандық тәртіпке сәйкес.

Тәуелді ұйымдар – бұл бас  немесе аналық ұйымға жатпайды. Яғни, бірлескен  ұйымдардың бірі екіншісіне, яғни экономикалық саясатына мңызды әсерін тигізе алады. Нарықтық экономикада мұндай кәсіпорындағы  үлес тәуелді ұйымның 20%-нан 50%-на жарғылық капиталына ие болуын рәсімдейді. Бұл  дегеніміз бас немесе аналық кәсіпорын тәуелді ұйымның толық меншігі емес. Оның тәуелді ұйымдағы үлесі қаржылық салыммен сипатталады.

Бизнесті біріктіру құрылым  бойынша заңдық, салықтық және басқа  себептермен барынша түрліше  тәсілдермен жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл — кәсіпорынның, бірлесіп коммерциялық қызметтің бір немесе бірнеше  түрлерін құрайтын басқа кәсіпорынның меншікті капиталын сатып алуы, басқа  кәсіпорынның барлық таза активтерін сатып алуы, басқа кәсіпорынның міндеттемелерін  өзіне қабылдауы немесе басқа  кәсіпорынның таза активтерінің бір  бөлігін сатып алуы болуы мүмкін. Бизнесті біріктіру үлестік құралдарды шығару, ақша қаражатын, ақша қаражаты баламасын аудару немесе басқа активтерді немесе олардың құрамдары арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Операция бірлесетін кәсіпорындардың акционерлері арасында немесе бір кәсіпорын және басқа  кәсіпорынның акционерлері арасында жүзеге асырылуы мүмкін.

Осылайша, екіден астам бірігуші кәсіпорындарды қамтитын бизнесті біріктірген кезде  осы бірігуге дейін жұмыс істеген  бірігуші кәсіпорындардың біреуі бар  белгілерінің жиынтығы бойынша сатып  алушы ретінде бірегейлендірілуі  тиіс. Мұндай жағдайларда сатып алушыны  айқындаған кезде басқалардың арасында бірігуші кәсіпорындардың қайсысы  осы бірігуге бастамашы болғанын және олардың біреуінің басқа  бірігуші кәсіпорындардың көрсеткіштерінен активтерінің құны немесе түсімдерінің айтарлықтай артық екенін қараған  жөн.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    Бірлескен немесе бірлесіп бақыланатын кәсіпорындар бұл – бірлескен қатысушылар мен бақыланатын кәсіпорындар немесе жобалар. Кәсіпорындардың мұндай категориясына мазмұны бойынша бірлескен қызмет нәтижесінде пайда болған экономикалық бірліктің мүлкі. Негізінен бірлескен кәсіпорындар кем дегенде екі қатысушымен бақыланады. Оның бірі бас немесе аналық ұйымға жатқызылады, ал екіншісі жатпайды. Көп жағдайда қатысушылар және олардың үлестері тең келеді.   

 ХБЕС сәйкес еншілес ұйымдар бұл -  басқа бір ұйыммен бақыланатын (бас немесе аналық) шаруашылық кәсіпорындарды айтамыз. Біздің нарықтық жағдайға қатысты мұндай бақылаудың деңгейі бас немесе аналық ұйымның еншілес кәсіпорындағы жарғылық капиталының дауыс беруші акцияларының 50%-дан астамына ие болуы керек. Мұндай шарт халықаралық және қазақстандық тәртіпке сәйкес.

    Осы Стандарт бірлескен ұйымдарда жүзеге асырылып отырған құрылымы мен формасына қарамастан бірлескен қызметтегі қатысу пайызының үлесін және инвесторлардың қаржылық есептерінде бірлескен ұйым активтері, міндеттемелері, кірістері мен шығыстары жөнінде есеп беру үшін қолданылуы тиіс. Бұл есеп беру түрінде Алайда ол бірлескен ұйым мүшелерінің:

(а) тәуекелдікті капиталы бар ұйымдарға, не

(b) өзара қорларға, жарналық инвестициялық қорларға және сол сияқты     ұйымдарға, соның ішінде инвестициялық сақтандыру қорларына қарасты бірлесе бақыланатын ұйымдарға қатысу үлестеріне қолданылмайды,

олар бастапқы танудан кейін пайда немесе шығын  арқылы әділ құн бойынша көрсетіледі, немесе саудаға арналған деп жіктеледі  және олар жөнінде 9 (IFRS) Қаржы құралдары ХҚЕС  және (IFRS) 39 Қаржы құралдары: тану және бағалау (IAS) ХҚЕС-ына сәйкес есеп беріледі. Ұйым мұндай инвестициялар осы өзгерістер орын алған кезеңдегі пайда және шығын бойынша танылған әділ құндағы өзгерістермен бірге 9 (IFRS) ХҚЕС-ына сәйкес шығын немесе залал арқылы әділ құн бойынша бағалауға тиіс. Осындай инвестицияны иеленетін бірлескен ұйым мүшесі 55 және 56 тармақтары талап еткен ақпаратты ашып көрсетуі тиіс

    Бірлесе бақыланатын ұйымға қатысу үлесі бар кәсіпкер төмендегі

шарттар орындалғанда:

(а) 5 Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер және тоқтатылған қызмет (IFRS) ХҚЕС-ына сәйкес берілген үлес сатуға арналғандай жіктеледі;

(b) 27 Шоғырландырылған және бөлек қаржы есептілігі (IAS) ХҚЕС-ының 10-тармағында көзделген, бірлесе бақыланатын ұйымға инвестициясы бар басты ұйымға шоғырландырылған қаржы есептілігін ұсынбауына мүмкіндік беретін ерекшелік қолданылғанда; немесе

(с) төмендегі шарттардың бәрі орындалғанда:

(і) бірлескен қызметке қатысушы еншілес ұйым және ол басқа ұйымның толықтай немесе жартылай иелігінде болатын болса, және бұл ұйым теңбе-тең консолидация немесе үлестік қатыс әдісін қолданбайтындығы жөнінде бұл ұйымның иелеріне және дауыс беруге құқығы жоқ иелерін қоса алғанда ақпарат берген болса және олар қарсылық білдірмеген жағдайда;

(іі) кәсіпкердің  қарыз немесе үлес құралдары ашық нарықта (ішкі немесе шетелдік қор биржасында немесе биржадан тыс нарықта, соның ішінде жергілікті және аймақтық  нарықта) айналымда болмағанда;

(ііі) бірлескен қызметке қатысушы құнды қағаздарды тексеру жөніндегі комиссияға немесе басқа да реттеуші мекемеге қатысушының қаржылық есептілігін өткізбеген жағдайда және өткізу барысында болмаса, қатысушы ашық нарыққа кез келген құралды шығару мақсатында; және

(іv) кәсіпкердің түпкі немесе кез келген аралық басты ұйымы ашық пайдалануға болатын, Халықаралық қаржы есептілігі стандарттарының талаптарына сәйкес келетін шоғырландырылған қаржы есептілігін шығаратын болғанда 30 (тепе-тең шоғырлану)  және 38 (үлесті қатысу бойынша есепке алу әдісі)-тармақтардың талаптарын орындаудан босатылады.

Мына терминдер  осы Стандартта төменде көрсетілген мәндерде

пайдаланылады:

Бақылау – ұйымның қаржы және операция саясатын оның қызметінен пайда алатындай етіп басқару мүмкіндігі.

Үлесті  қатысу бойынша есепке алу әдісі  – бірлесе бақыланатын ұйымдағы үлес бастапқыда өзіндік құн бойынша ескеріледі, содан соң кәсіпкердің бірлесе бақыланатын ұйымның таза активтеріндегі үлесінде сатып алудан кейін болған өзгерістер бойынша түзетіледі. Кәсіпкердің пайдасы немесе шығыны бірлесе бақыланатын ұйымның пайдасындағы немесе шығынындағы оның үлесін қамтиды.  

Бірлескен қызметке инвестор - бірлескен қызмет туралы шарт бойынша сол қызметке бірлескен бақылауға қатыспайтын  тарап.

Бірлескен бақылау - шарт бойынша келісілген экономикалық қызметке бақылауды бөлуді білдіреді және мұндай қызметпен байланысты стратегиялық қаржылық және операциялық шешімдер бақылау бөлінген тараптар (кәсіпкерлер) арасындағы ортақ келісімді талап еткен жағдайларда болады.

Бірлескен қызмет – екі немесе одан көп тарап экономикалық қызметке бірлескен бақылау бар жағдайда оны өзі бойынша жүзеге асыратын шартты келісім. 

Тепе-тең  шоғырлану – бірлесе бақыланатын ұйымның активтеріндегі, міндеттемелеріндегі, кірістері мен шығыстарындағы кәсіпкердің үлесі кәсіпкердің қаржы есептілігіндегі ұқсас баптармен құрамдастырылатын, не оның қаржы есептілігінде жеке жолдармен көрсетілетін есепке алу әдісі.  

Бөлек қаржы есептілігі – басты ұйым, қауымдасқан ұйым инвесторы немесе кәсіпкер бақыланатын ұйыммен бірлесе ұсынатын есептілік, онда инвестицияларға есеп инвестициялар объектілерінің есептілікте берілетін нәтижелері мен таза активтерінің  емес, ал тікелей қатысу үлесінің негізінде жүргізіледі.

Елеулі  ықпал - инвестициялар объектілерінің қаржы және операциялар саясатына жеке-дара немесе бірлесе бақылау жасау мүмкіндігі емес, ал сол саясаттың мәселелері бойынша шешімдер қабылдауға қатысу мүмкіндігі.

Бірлескен қызметке қатысушы – бірлескен қызмет туралы келісімшарт бойынша сол қызметке бақылау жасаушы тарап.

Жеке қаржы есептілігі – тепе-тең шоғырлану немесе үлесті қатысу бойынша

есепке алуқолданылатын қаржы есептілігі де, еншілес те, қауымдастырылған

да ұйымы, бірлесе бақыланатын  ұйымға қатысу үлесі де жоқ ұйымның  қаржы 

есептілігі де емес.

Жеке қаржы есептілігі – шоғырландырылған қаржы есептілігіне,

инвестицияларды есепке алу  үлестік қатысу бойынша есепке алу  әдісін

пайдалана жүзеге асырылатын қаржы есептілігіне, кәсіпкерлердің бірлескен 

қызметтегі үлесі тепе-тең  негізде шоғырландырылатын қаржы  есептілігіне

толықтыру ретінде ұсынылатын қаржы есептілігі. Жеке қаржы есептілігі

мұндай есептілікті толықтыруға  немесе сүйемелдеуге міндетті емес.

27  (IAS)-ХҚЕС-ының 10-тармағына  сәйкес шоғырланудан, 28

Қауымдастырылған  ұйымдарға инвестициялар (IAS) ХҚЕС-ының 13(с)-

тармағына сәйкес үлестік  қатысу бойынша есепке алу әдісін қолданудан,

немесе осы Стандарттың 2-тармағына сәйкес тепе-тең шоғырлануды, немесе

үлестік қатысу бойынша есепке алу әдісін қолданудан босатылатын  ұйымдар 

тек жеке қаржы есептілігін  ұсына алады.

Бірлескен қызмет нысандары

Бірлескен қызметті түрлі  нысандар мен құрылымдар түрінде жүзеге асыруға

болады. Осы Стандартта үш негізгі түр белгіленген -  бірлесе бақыланатын

операциялар, бірлесе бақыланатын  активтер және бірлесе бақыланатын 

ұйымдар – бұлар осылай деп жинақтап аталады және бірлескен  қызмет

анықтамасына сай келеді. Мына сипаттамалар бірлескен қызметтің  барлық

түрлеріне тән:

(а)      екі немесе  одан көп компания шартты келісіммен байланысты;

және

(b) келісімшарттық мәмілелерде бірлескен бақылау орнатылады.

          Бірлескен бақылау

Инвестициялар объекті заң  жүзінде қайта ұйымдастырылатын немесе

банкрот болған, немесе кәсіпкерге қаражат аудару жөніндегі өз мүмкіндігіне қатысты ұзақ мерзімді қатаң шектеулер  жағдайларында жұмыс істеген  кезде бірлескен бақылау алып тасталуы мүмкін. Егер бірлескен бақылау  одан әрі жалғасатын болса, ол оқиғалар осы Стандартқа сәйкес бірлескен  қызметті есепке алудан бас тарту  үшін өздігінен жеткілікті негіз  бермейді.

          Келісімшарттық мәміле

Келісімшарттық мәміленің  болуы бірлескен бақылауды қамтитын қатысу

үлесін  инвестордың елеулі ықпалы бар қауымдасқан ұйымдарға  салынған

инвестициялардан  өзгеше етеді (қараңыз: 28 (IAS)). Өз негізінде  бірлескен