Өндіріс шығындары және өзіндік құн

 

 

 

2.2 Кәсіпорын  өнімдерінің өзіндік құн құрылымы

 

Жалпы, кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құнын талдау мына көрсеткіштер арқылы жүргізіледі:

• Өзіндік құнның құрылымы мен оның өзгерісін талдау;
• Жекелеген өнімдердің өзіндік құнын талдау;
• Шығындардың жекелеген элементтерін талдау.

Төмендегі кестеде «Адал» АҚ шығаратын ауыл шаруашылық өнімдерінің ішінен бір тонна сүттің өзіндік құнын келтіреміз.

Кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құны 2014 жылы 2013 жылғы деңгейден біршама жоғарылаған, оның себебі: материалдардың қымбаттауы, отын-энергия бағаларының шарықтауы және персоналдың еңбек ақысының артуына байланысты.

 

   5-кесте  – «Адал» АҚ өндіретін бір  тонна сүттің өзіндік құнын  есептеу, тг.

 

№	Шығын статьялары	Жылдар		Ауытқулар
		2013 жыл	2014 жыл	+/-	%
1	Негізгі және көмекші материалдар	30000,0	35000,0	5000,0	16,7
2	Отын-энергия шығындары	8000,0	8200,0	200,0	2,5
3	Үстеме шығындар	5000,0	3000,0	-2000,0	-40,0
4	Персоналдардың еңбек ақысы	9000,0	10000,0	1000,0	11,1
5	Еңбек ақыдан аударымдар	6000,0	6800,0	800,0	13,3
6	Өндірістік өзіндік құн	58000,0	63000,0	5000,0	8,6
7	Кезең шығындары	22000,0	22000,0	-	-
8	Толық өзіндік құн	80000,0	85000,0	5000,0	6,2

 

Бір тонна сүттің өзіндік құн құрамында негізгі материалдар мен көмекші материалдардың шығыны ең көп үлесті алып отыр. 2013 жылы оның мөлшері 30 000 теңге болса, 2014 жылы 35 000 теңге болды, яғни 16,7 %-ға өсті.

Ең төменгі үлес отын-энергия шығындарының есебінен болған. Тиісінше, оның көрсеткіштері 2013 жылы 8 000 теңге, ал 2014 жылы  8 200 теңгеге, яғни 2,5 %-ға теңесті.

Үстеме шығындар біраз мөлшерде қысқарды. 2014 жылы 2013 жылмен салыстырғанда 40,0 %-ға кеміді.

Төмендегі 6-кесте мәліметтеріне сай, өсімдік шаруашылығы бойынша ең жоғары бағалы өнім соя болып  отыр. Оның бір тоннаға өзіндік құны 20 000 теңге, бірақ өндіру мөлшері өте аз – 80 тонна. Ал ең арзан өнім болып жасыл жем-шөп табылады, оның құны тоннасына 1 000 теңге. Бидайдың толық өзіндік құны ең көп – 15,8 млн. тг.

Мал шаруашылығы цехы бойынша сүт өндірісінің өзіндік құны жоғары әрі көп мөлшерде. Оның тоннасына өзіндік құны 85 000 теңге, ал өндіру мөлшері 353,6 млн. тг.

 

   6-кесте  – «Адал» АҚ-ның өзіндік құн  бойынша ауыл шаруашылық өнімдерін  өндірудің жиынтығын есептеу

 

№	Ауыл шаруашылық өнімдерінің атауы	Мөлшері, тонна	Бір тонна өнімнің өзіндік құны, тг.	Өнімнің толық өзіндік құны, млн. тг.
1	Бидай	1970,0	8000,0	15,8
2	Арпа	490,0	7000,0	3,4
3	Тұқымға арналған жүгері	3000,0	3200,0	9,6
4	Сұлу	200,0	7000,0	1,4
5	Қант қызылшасы (жемдік)	2110,0	2000,0	4,2
6	Шөп	3500,0	2100,0	7,4
7	Сенаж	3500,0	1300,0	4,6
8	Силос	11200,0	1300,0	14,6
9	Жасыл жем–шөп	13980,0	1000,0	14,0
10	Соя	80,0	20000,0	1,6
11	Көптеген шөп тұқымдары	10,0	100000,0	1,0
12	Өсімдік шаруашылығы  цехы бойынша барлығы	-	-	77,6
13	Ет  барлығы	320,0	80000,0	25,6
14	Сүт	4160,0	85000,0	353,6
15	Тағы басқалар	-	-	7,5
16	Мал шаруашылық цехы бойынша	-	-	386,7
17	Қайта өңдеу өнімдері	-	-	213,2
18	Дайын сүт өнімдері	-	-	109,0
19	Барлығы	-	-	786,5

 

Сонымен қатар, қайта өңдеу өнімдері мен дайын сүт өнімдерінің өзіндік құны көрсетілген. Олар - қайта өңдеу өнімдеріне 213,2 млн. тг., ал дайын сүт өнімдеріне 109 млн. тг.

Сонымен, барлық өндіру цехтарына байланысты өнімдердің толық өзіндік құндары 786,5 млн. тг. құрайды.

Бухгалтерлік стандарттың жаңа талаптарына сай, әкімшілік, өткізу және коммерциялық шығындар өзіндік құн құрамына кірмейді. Оларды кезең шығындары деп атайды. Кәсіпорынның баға саясатын қалыптастырғанда, кезең шығындарының мөлшерін бақылау негізгі шарттың біріне жатады.

7-кесте  мәліметтерінен 2014 жылы кәсіпорынның кезең шығындары 2013 жылғы деңгейден 9,1 %-ға артқанын байқаймыз. Соның ішінде жалпы және әкімшілік шығындар 23,5 %-ға, өткізу шығындары 9,1 %-ға өссе, керісінше пайызды төлеу бойынша шығындар 21,4 %-ға төмендеген.

 

   7-кесте – «Адал» АҚ-ның кезең  шығындарын сипаттайтын көрсеткіштер

 

№	Көрсеткіштер	2013 жыл		2014 жыл		Ауытқуы, %
		мың тг.	%	мың тг.	%
1	Кезең шығындары, соның ішінде:	47033,0	100,0	51316,0	100,0	9,1
2	Жалпы және әкімшілік шығындар	17000,0	36,1	21000,0	40,9	23,5
3	Өткізу шығындары	22000,0	46,8	24000,0	46,8	9,1
4	Пайыз бойынша шығындар	8033,0	17,1	6316,0	12,3	-21,4

 

Әрбір шығын элементінің жалпы кезең шығындарындағы үлес салмағына келетін болсақ, онда 2014 жылы жалпы және әкімшілік шығындардың үлесі 40,9 % мөлшерінде, өткізу шығындары 46,8 % мөлшерінде және пайызды төлеу бойынша шығындар шамамен 12,3 % мөлшерінде қалып отыр.

Өндірістік шығындардың құрылымын талдаған кезде жұмысшы күшіне жұмсалатын шығындарды анықтаудың да өзіндік орны бар.

 

   8-кесте – «Адал» АҚ-ның жұмысшы  күшіне жұмсаған шығындарының  өзгеру динамикасын сипаттайтын  көрсеткіштер

 

№	Көрсеткіштер	2013 жыл		2014 жыл		Ауыт-қуы, %
		мың тг.	%	мың тг.	%
1	Жұмысшы күшін ұстауға кеткен барлық шығындар	69826,0	100,0	96902,0	100,0	38,8
2	Еңбек ақы қоры, соның ішінде:	60586,0	86,8	90756,0	93,7	49,8
2.1	Кесімді, мерзімді және басқа да еңбек ақылар	51498,1	-	77142,6	-	49,8
2.2	Ынталандырушы сипаттағы төлемдер	9087,9	-	13613,4	-	49,8
3	Еңбек ақыға кірмейтін төлемдер мен шығындар	9240,0	13,2	6146,0	6,3	-33,5

 

Жоғарыдағы 8-кестеде «Адал» АҚ-ның жұмысшы күшіне жұмсаған шығындарының өзгерісін анықтаймыз. Кәсіпорынның 2014 жылғы жұмысшы күшін ұстауға кеткен шығындары 2013 жылғы көрсеткіштен  38,8 %-ға артып, 96 902 мың тг. теңелді. Осы шығындардың ішінде жұмыскерлердің еңбек ақы қоры 2013 жылы 60 586 мың тг.  құраса, 2014 жылы 90 756 мың тг. теңесті.

Еңбек ақы қорының құрамындағы кесімді, мерзімді және басқа да төлемдегі еңбек ақылар, ынталандырушы сипаттағы төлемдердің үлесі 2013 жылы барлық жұмысшы күші шығындарының ішінде 86,8 %-ға, 2014 жылы 93,7 %-ға шамалады. Еңбек ақы құрамына кірмейтін төлемдер мен шығындар 2014 жылы өткен жыл көрсеткішінен 33,5 %-ға кеміді.

 

 

3. «Адал» АҚ өндірістік шығындарының қалыптасуы

 

Ендігі кезекте, кәсіпорынның өндірістік шығындарының сипатын анықтап, оған талдау жасаймыз.

Жалпы алғанда, әрбір өндіріс өзінің қызмет етуі барысында тиісті шығын жұмсайды және ұтымды баға қалыптастыру арқылы табыс табады. Шығындылықтың төмен болуы, оның тиімді жұмсалуы баға саясатына ықпал етеді.

Кәсіпорынның барлық шығындарын үш топқа бөліп қарастыруға болады:

1. Өнім өндіруге және өткізуге жұмсалған шығындар;
2. Өндірісті кеңейтуге және жаңартуға жұмсалған шығындар;
3. Әлеуметтік-мәдени, тұрмыстық және басқа да өндірістен тыс мақсаттарға жұмсалған шығындар.

Тікелей шығындар - өнімнің өзіндік құнына тікелей кіретін, өнімнің жеке түрлерінің өндірісімен байланысты шығындар болып табылады. Тікелей материалдық шығындардың соммасының өзгеру факторлары жалпы кәсіпорын бойынша әр бұйымның жеке өндірісіне, өнімнің бір бірлігіне кеткен материалдық шығындардың көлеміне және материалдарға кеткен орташа деңгейлі бағаның өзгеруіне себеп болады.

Келесі кестеден көріп тұрғанымыздай, өнім өндірісіне тікелей әсер ететін факторлардың ең біріншісі - шикізат. Бұл көрсеткіш сүт тағамдарының өндірісінде 50 %-дан жоғары орынды алып отыр, ал қалған электр энергиясы мен қораптаманың беделі онша жоғары емес.

 

   9–кесте - Өнім өндірісіне кететін  тікелей материалдық шығындардың  соммасына әсер ететін факторлардың  есебі

 

№	Материалдар	Жылдар				Ауытқулар
			2013			2014	+/-
Сүттің барлық түрі бойынша
1	Шикізат		29 787 620,0		30 790 730,0	1 003 110,0
2	Қораптама		9 845 298,0		9 996 385,0	151 087,0
3	Электр энергиясы		793 853,0		795 945,0	2 092,0
4	Жалпы өнім өндірісі		2 116 419,5		2 117 524,6	1 105,1
Айранның барлық түрі бойынша
1	Шикізат		23 151 600,0		23 390 450,0	238 850,0
2	Қораптама		13 786 521,0		13 975 550,0	189 029,0
3	Электр энергиясы		848 255,0		850 360,0	2 105,0
4	Жалпы өнім өндірісі		2 139 337,0		2 450 202,0	310 865,0
Қаймақтың барлық түрі бойынша
1	Шикізат		45 003 767,0	45 116 658,0		112 891,0
2	Қораптама		15 295 873,0	15 456 958,0		161 085,0
3	Электр энергиясы		1 617 718,0	1 620 612,0		2 894,0
4	Жалпы өнім өндірісі		1 877 425,7	1 881 562,5		4 1368,8
Сүзбенің барлық түрі бойынша
1	Шикізат		1 348 275,0	1 365 985,0		17 710,0
2	Қораптама		1 013 416,0	1 152 579,0		139 163,0
3	Электр энергиясы		61 539,0	65 212,0		3 673,0
4	Жалпы өнім өндірісі		178 333,9	179 523,0		1189,1