Тәжірибелік зерттеулер

• тәжірибе жүргізгенде таңдалып алынған затты есепке алумен әрбір операция толық бейнеленеді;

• операциялар сапасына бақылау әдістері қолданылатындығы бейнеленеді;  
        • бақылаулар және өлшеулер нәтижелерін жазу үшін журнал қолданылады. 
 Әдістің маңызды бөлімі болып берілген тәжірибені талдау және дәлелдеу әдісі негізінде табылады. Оларды салыстырып және талдау үшін, тәжірибелердің нәтижелерін көрнекі формаға ұсыну керек (кесе, график, номограмма және т.б.).

Эмпирикалық тәуелділікті орнату, факторлар арасындағы аппроксимация байланысы және демалыс параметрі, сенім интервалын және критерии орнату және т.б. —математикалық әдістерді өңдеуге ерекше назар аударамыз.

Тәжірибе әдістемесін дайындаудан кейін көлемі және тәжірибелік зерттеулердің қиындығы анықталып жатыр. Олар  өлшенетін қабылданған заттың сипаттамасын  және теориялық дайындау тереңдігіне тәуелді болады (дәлдікпен, сенімділікпен, жылдамдықпен және т.б.). Зерттеудің теориялық бөлігін айқын сипаттасақ, сонда көлемі және тәжірибенің қиындығы (трудоэмкость)  аз болады.  Шындығында, көлем және тәжірибенің қиындығы тәжірибенің түріне байланысты.  Тәжірибелік жұмысты жүргізу тәжірибе әдістемесі және бағдарлама-жоспарымен сәйкес бекітіліп жүргізіледі. Тәжірибеге кіріспес бұрын, сынақ жүргізу және әдісін айқын анықтап алады. Тәжірибелік зерттеу жүргізу процессінде негізгі ережелерді ұстану керек:

• Тәжірибеші зерттелетін процесстің барлық сипаттамасын немесе объекттінің параметрлерін білуге тиісті, өлшеу нәтижелеріне суъбективті әсерін жібермеу қажет;

• Тәжірибешінің ретсіз салғырттығы,  қателікке және үлкен сырғанауға және тәжірибені қайта жүргізуге алып келеді;

• Тәжірибеші міндетті түрде өлшеулер және бақылауларды, таза және еш өзгертусіз журналға толтыру керек;

• Тәжірибе процессін орындауда жұмыстың өлшеу заттарын үздіксіз қадағалауға тиісті және олар дұрысталғанша, қоршаған ортаның сипаттамасын, жұмыс қондырғысының орнықтылығын, жабдықтарды, стендттерді және т.б., жұмыс аумағына бөгде адамдарды кіргізуге болмайды;

• Тәжірибеші өлшеу құралдарының жұмысын жүйелі түрде тексеріп, олардың дәлдігін бақылау қажет;

• Өндіріспен өлшеуді бір уақытта орындағанда оларды талдау және нәтижелерді өңдеуді алдын ала өткізуге тиісті. Бұл зерттелетін процессті бақылауға  мүмкіндік береді;

• Тәжірибені түзету, әдістемені жақсарту және тәжірибенің тиімділігін жоғарылату керек;

 • Тәжірибеші промсанитария және өрт қауіпсіздігі, қауіпсіздік техникасының нұсқаулық талаптары бойынша сақтауға тиісті. Барлық жоғарыда айтылған ережелерді, әсіресе өндірістік тәжірибелер орындаған кезде мұқият сақтау керек. Тәжірибелік зерттеудің негізгі бір әдісі ғылыми берілгендерді алу болып табылады Тәжірибелер табиғи және жасанды, лабораториялық және өндірістік болып бөлінеді. Тәжірибе жүргізу ережесі және әдістемелік бағдарлама- жоспары кез-келген тәжірибетік зерттеулердің методологиялық негізі болып табылады.[7]

 

2.4. Тәжірибе жүргізушінің жұмыс орны және оны ұйымдастыруы

 

Жұмыс орны деп зерттеу үрдісінде тәжірибеаторға тоқтаусыз әсер етуді кеңінен қолданатын, жұмыс кеңістігінің бөлімін айтады.

Жұмыс кеңістігі деп бір немесе топтық зерттеуге қызмет ететін және керекті тәжірибеальдық заттармен қамтамасыз ететін зертханалық немесе өндірістік орналастырудың бөлігін айтады.

Зертхана деп Тәжірибелік зерттеу жүретін, арнайы жабдықталған орынды атайды.

Жұмыс кеңістігі стоционарлы (зертханада, ғылыми-зерттеу кеңсесінде, полигонда және т.б.) шартты – стоционарлы, мобилді болуы мүмкін. Тәжірибелік зерттеу жүргізетін арнайы қондырғымен жабдықталған бөлмені лаборатория ұсынады.

Сәйкесінше, жұмыс кеңістігінің ерекшелігін лабораториялық зерттеудің үш түріне бөлуге болады: стоционарлы, жылжымалы және жүрмелі. Стоционарлы зертхананың жұмыс орны арнайы жұмыс столымен жасақталады.

Зертханалық атауларына қатысты әр зертханалық столды су дан басқа, электр және газдан басқа жалпы вакуум және сығылған ауа, бумен қосымша қамтамасыз етіледі. Столда электроматорды қосу үшін штепсельдер, стол шамы, есептеуіш машина, қыздырғыш аспаптар (паяльник, тоқ пеш) орналасады. Қалың жапырақты асбестті орналастыру үшін қыздырушы құралдарды қолданады.

Жұмыс орнының жарық болуына ерекше көңіл бөлу керек.

Тәжірибе жүргізу барысында қажетті жазба үшін жұмыс бетінің жылжымалы зертханалар орынына лабораториялық үстелдер жасақталады.

Зерттеуші(тәжірибеші) зертханада зерттеу барысында практикалық немесе теориялық есептердің шешімінің дұрыстығын, жауапты жұмысты орындайтын адам. 

Барлық талдаулар, яғни керекті анықтау және бақылаулар арнайы журналдарда жазылады. Ол зерттеуші үрдіске барлық факт және олардың пайда болу жағдайының максимальды фиксацияға сәйкес келетін түрі.

 Зертханалық дәптерлер және журналдар–маңызды құжаттар. Сондықтан олар жеңіл тексеруге мүмкіндік береді және қатарлы түрде құрылуы керек. Есептеу кезінде қателік жібермеуге тырысу керек. Тәжірибеші жіберілген қателіктерге, әр түзетуге қысқаша анықтама, түсініктеме беруі керек. Зертханалық журналға және дәптерге жұмысқа қатыссыз белгілеулер жазуға болмайды.

Тәжірибе жүргізген кезде өлшеу құралын үздіксіз қадағалауға, жұмыс аумағына бөгде адамды кіргізуге, қоршаған ортаның сипатын, қондырғының және құрылғының орнықтылығын, оның дұрыс көрсетуін қадағалауы қажет. Орындаушы өлшеу құралына жүйелі түрде тексеріс жүргізуі керек.

Өндіріспен өлшеуді бір уақытта орындағанда оларды талдау және нәтижелерді өңдеуді алдын ала өткізуге тиісті. Бұндай талдау тәжірибенің тиімділігін жоғарлатып және әдісін жақсартады, зерттеу процесін бақылауға мүмкіндік береді. Тәжірибе жұмыс процесі кезінде өрт қауіпсіздігін, техникалық қауіпсіздікті, промсанитарлы нұсқаулық тәртібін сақтау қажет.

Электрқұралдарын және газ крандарының жағдайын, тәжірибе кезінде дыбыстың (шумның) азаюына ерекше көңіл бөлу керек. Барлық электрқұралдарын жерге қосу (заземление) керек. Газ крандарының газды шығармауын газ мамандарымен периодты тексеріп отыру керек.

Өндірістік тәжірибелерді орындағанда аталған талаптарды ерекше мұқият есте сақтау керек.Өлшеудің бастапқы нәтижелері әр түрлі оқылытын сұрақтар үшін түрлендіргіш сипаттамалары бойынша кестелерге кіргізіледі, күмәнді сандарды мұқият үйреніп, орташа мәнінен статистикалық қатарды бақылау шұғыл ажыратылады. Берілген тәжірибені өңдеу, сандарды талдау үшін дәлдікті орнату керек (дәлдікті өңдеуде жоғары дәлдікті өлшеуге болмайды).

Тәжірибені талдауға ерекше көңіл бөлеміз. Бұл ғылыми зерттеу болжамын растау негізде қорытынды істейтін бөлімі. Тәжірибені талдау –бұл творчестволық зерттеулер бөлімі.[8]

 

2.5.Тәжірибе жүргізуші: оның тұлғасы және қызметі

 

Классикалық табиғи-ғылыми тәжірибе теория жүзінде нормативтік көзқарастармен қарастырылады: егер тәжірибе болып жатқан кезде зерттеушіні алып тастап оның орнына автоматты қондырғыны қойсақ, онда тәжірибеміздің нәтижесі өте керемет болар еді.

Өкінішке орай, әлде бақытымызға орай ма, адамның психологиясы бұлай істеу мүмкін болмайтын тәртіпке жатады. Сондықтан психолог, әрбір тәжірибе жүргізуші, сонымен қатар оның өзі де сырттан адам факторлары болатынын ескеріп отыруға міндетті. Біріншіден – қателіктер, яғни тәжірибе кезінде кеткен еріксіз ауытқулар (тәжірибенің ақиқат мәнінен). Біле тұра кеткен қателік, шыққан нәтижені бұрмалау, бұл жерде оған тоқталмаймыз. Қателікпен жұмыс тоқтап қалмайды – кейде оларды түзетуге болады. Бір жағынан, тәжірибе жағдайының жүрісіне әсер ететін тәжірибе жүргізушінің құлқының тұрақты тенденциясы және құлықтың санасыз психикалық регуляциясының нәтижесі болып табылады.

Тәжірибе, оның ішінде психологиялық тәжірибе кез-келген басқа зерттеушімен жасалуы керек. Сондықтан тәжірибе жүргізудің үлгісі (тәжірибе ережесі) максималды түрде жоспарланып алуы керек, яғни нәтижелердің шығуы тәжірибе жүргізушінің кәсіптік ептілігінен, сыртқы жағдайлардан, факторлардан тәуелді болмауы керек.

Қызметтік көзқарас жағынан, тәжірибе дегеніміз – зерттелуші психикасының ерекшеліктерін шығару үшін оның қызметінің шарттарын өзгертіп, сыналушыға әсер ететін тәжірибе жүргізушінің қызметі болып табылады. Эксперимент жүріп жатқан сәт тәжірибе жүргізуші белсенділігің дәрежесін анықтауға қызмет етеді: зерттелетін жұмысты ұйымдастырады, оған тапсырма береді, шыққан нәтижелерді бағалайды, тәжірибе шарттарын түрлендіреді, зерттелушінің қылықтарын және оның қызметінің нәтижелерін және т.б. тіркейді.

Әлеуметтік-психологиялық көзқарас тұрғысынан, тәжірибе жүргізуші жетекшінің, мұғалімнің, ойын бастаушының рөлін атқарады, ал зерттелуші болса бағынушы, орындаушы, оқушы, ойын қатысушысын бастаушының рөлінде.

Тәжірибенің үлгісі, егер оны тәжірибе жүргізушінің қызметі ретінде қарастырсақ, необихевиоризм үлгісіне сәйкес келеді, яғни ынталандыру – аралық өзгеріп отыратын іс-қимыл. Тәжірибе жүргізуші зерттелушіге тапсырма береді, ал зерттелуші (аралық өзгеретін) оларды орындайды. Егер зерттеушіні өз гипотезасынының расталуы (немесе теріске шығарылуы) қызықтырса, зерттелуші «гипотезамен жұмыс істегенін»қалап, тек қана зерттеуші топ үшін шарттар жасай отырып, саналы емес күйде жүріп жатқан тәжірибені және мәліметтер талдауын бұзуы мүмкін. Тәжірибе жүргізушінің мұндай қылықтары – артефактылар болып табылады. Америкалық психолог Р. Розенталь бұл құбылысты грек мифіндегі кейіпкердің құрметіне «Пигмалион эффектісі» деп атады. (Мүсінші Пигмалион әдемі қыз Галатеяның ескерткішін жасады. Оның әдемі болғаны соншалықты, пигмалион Галатеяға ғашық болып қалады да, Құдайдан ескерткішті тірілтуін сұрап өтінеді. Құдай оның өтінішін ескеріп, қызды тірілтеді).

Теорияның расталуымен қызыққан зерттеуші қалай да болса ол расталатындай жұмыс жасайды. Осы эффектіні қадағалауға болады. Ол үшін зерттеу жүргізуге оның мақсаттары мен гипотезаларын білмейтін тәжірибе жүргізуші – ассистенттерді тартуға болады. Толық бақылау болып тәжірибе авторының гипотезасына сын көзбен қарайтын басқа зерттеушілермен нәтижелерді қайта тексеру табылады. Алайда бұл жағдайда да біз артефактылардан арылатынымызға кепілдік болмайды, өйткені тексерушілер де тәжірибе авторы сияқты қателік жіберетін адамдар.

Н. Фридман 1960 – жылдарға дейін америкалық психологияда үстем болып келген көзқарас - эксперимент жүргізу үрдісі бірдей, ал тәжірибе жүргізушілер құлықсыз болып келеді және білікті деп ғылыми мифті атады. Тәжірибе жүргізушілер анонимды емес әр түрлі: әр түрлі бақылайды, белгілейді әрі тәжірибе нәтижесін түрліше бағалайды. 

Басты мәселе – тәжірибе жүргізушілердің мотивациясының түрлілігінде. Тіпті олардың барлығы жаңалық ашуға ұмтылғанымен, әрқайсысының оған жету жолдары, амалдары, мақсаттары әр түрлі. Оның үстіне зерттеушілер көбінесе әр түрлі этно – мәдениеттік топтардың құрамында.

Сонымен қоса барлық тәжірибе жүргізушілер «мінсіз сыналушыны» армандайды. «Мінсіз сыналушыда» тіл алғыш, зерек, тәжірибе жүргізушімен бірлесіп жұмыс істеуге ұмтылатын, жұмысқа қабілетті, достыққа берік, агрессивті емес, теріс қылықтары жоқ деген сияқты сәйкес психологиялық қасиеттер жиынтығы болуы тиіс. Әлеуметтік – психологиялық көзқарасы тұрғысынан «мінсіз сыналушының» моделі мінсіз бағынушымен немесе мінсіз оқушы моделіне толық сәйкес келеді.

Ақылды тәжірибе жүргізуші бұл арманның жүзеге аспайтынын түсінеді. Алайда сыналушының мінез-құлқы тәжірибеде зерттеушінің күткен нәтижелерінен ауытқыса, ол сыналушыға ашу көрсетуі немесе араздық көрсетуі мүмкін.

Пигмалион эффектісінің нақты көріністері қандай?

Тәжірибе жүргізушінің күтетін үміттері сыналушының мінез-құлқын өгертетін, ойланбай жасайтын әрекеттерге әкелуі мүмкін. Зерттеуші тұлғаның тәжірибе жүрісіне әсері мәселесін белгілі маман Розенталь тәжірибе нәтижесіне айтарлықтай әсерлер оқыту тәжірибелерінде, қабілетке диагноз қоюда, психо-физикалық тәжірибелерде, реакция уақытын анықтауда, жобалық сынақтар өткізуде (Роршах тесті), лабораториялық зерттеулердегі еңбек қызметі, әлеуметтік танымды зерттеу кезінде білінетінін көрсетті.

Сыналушыға тәжірибе жүргізушінің күтетін үміттері қалай беріледі?

Қанша дегенмен әсер ету негізі – түсінбейтін қондырғылар, сондықтан да олар тәжірибе жүргізушінің ойланбай реттелетін қылықтарында көрінеді. Бұл біріншіден, ыммен көрсету және пантомимика (баспен изеу, жымию және т.б.). Екіншіден, «паралингвистикалық» сыналушыға тілдік әсер ету әдістері маңызды рөл атқарады, нақты айтқанда: нұсқаулықты оқу кезіндегі дауыс ырғағы, жалынды дыбыс, мәнерлілік және т.б. Жануарларға тәжірибе жүргізу кезінде тәжірибе жүргізуші олармен қарым-қатынас әдістерін байқаусызда өзгертуі мүмкін.

Әсіресе тәжірибе жүргізушінің тәжірибеге дейінгі әсері бірінші әңгімелесуде, нұсқаулықты оқуда сыналушыларды жинауда мықты. Тәжірибе кезінде сыналушының әрекетіне тәжірибе жүргізушінің назар аударуы маңызды рөл атқарады. Тәжірибелік зерттеу деректері бойынша, назар аудару сыналушының қызмет өнімділігін жоғарылатады. Осы арқылы зерттеуші сыналушының тәжірибеге бірінші нұсқамасын жасап, оның өзіне деген қатынасын қалыптастырады.

Әсіресе, «Алғашқы әсер эффектісі» жасалған бейнеге сәйкес келмеген кейінгі ақпарат кездейсоқ ретінде алынып тасталуы мүмкін екені белгілі.

Тәжірибе жасаушының күтетін үміттері ол тәжірибе нәтижелерін жазуы кезінде де көрінеді. Жеке алғанда, Кеннеди мен Упхофф [Kennedy J. L, Uphoff H. F., 1936] тәжірибе нәтижесін жазу кезіндегі зерттеуші жіберген қателіктер әсерін жасады. Тәжірибе «телепатия феноменін» үйренуге бағытталған. Телепатияға сенетін және сенбейтіндерден екі жақта бірдей санды адамдар тобы таңдап алынды. Оларға басқа сыналушы жасаған «телепатиялық жолдаудың» мазмұнын шешу сыналушының әрекеттерінің нәтижесін жазып отыру тапсырылды.

Телепатияға сенгендер, ойлап табылғандар санын 63 %-ға жоғарылатты, ал сенбегендер оны 67%-ға төмендетті.