Мова і стыль лірычнай прозы Ул. Караткевіча

Такім чынам, зыходзячы  з вышэйсказанага, да лірычнай прозы  Ул. Караткевіча можна аднесці  яго эсэ (“Дыяментавы горад”, “І будуць людзі на зямлі”, “Песня з  паўночных Афін” і інш.), нарысы (“Вiльнюс–часцiнка майго сэрца”, “Вязынка”, “Казкi Янтарнай краiны”, “Мой се градок!”, “Рша камен...” і інш.), эпісталярныя і дзённікавыя творы, а таксама апавяданне “Подыхі продкаў”, жанр якога сам Ул. Караткевіч вызначыў як “экспрэсія”.

2. Стылёвыя асаблівасці лірычнай прозы Ул. Караткевіча

2.1 Эсэ

Для аналізу  мы возьмем эсэ “Абраная”, “Твой  зорны шлях”.

Эсэ “Твой зорны  шлях” – гэта роздум аб мэце чалавечага жыцця, аб яго прызначэнні на зямлі. У гэтым творы есць ясна чытальная  мараль і спадзяванне на лепшае ў апошніх радках (“Будзем спадзявацца, што такога не здарыцца…” ¹).

Аўтарскае “я”  ў гэтым творы праяўляецца праз ужыванне займеннікаў першай асобы адзіночнага ліку (“Я спакойна і сумленна раблю сваю справу. Я не рэкардсмен. Я не збіраюся быць чэмпіёнам. Я звычайны сярэдні ігрок…”), а таксама зваротамі да чытача (“так, менавіта без цябе, друг!”).

Што датычыцца  вобразных сродкаў, іх не шмат, але нават тут можна сустрэць, улюбленыя Уладзімірам Сямёнавічам параўнанні. Напрыклад, параўнанне уласнага чалавечага занятку, справы жыцця з цаглінкай у будаўніцтве цэлага свету (“…тваёй цагліны не падыме больш ніхто. I, значыцца, ні табе, ні мне, нікому на зямлі нельга кінуць справу сваю, нельга пазбыцца адказнасці за яе”), а таксама метаніміі (“Ад чалавека, які апынуўся побач з ім, залежаў лёс зямлі…”).

У тэксце адчуваецца накіраванасць на удзел чытача, яго  як быццам запрашаюць да дыскусіі, гэта выражаецца праз пытальныя сказы (“А дзе весялосць і азарт, гордасць за сябе і за іншых, дзе чалавечая годнасць быць неабходным?”, “Але хіба менш пачэсна адвесці, скажам, нож, занесены над чалавекам?”). Ужыванне займенніка “ты”, “тваё”, а таксама зваротных канструкцый дазваляе чытачам адчуць сваю прыналежнасць да самаго аўтара (“Чаму загадзя згаджаешся, што месца тваё не наперадзе?”, “...Адкуль ты ведаеш, дружа, што ты не здатны да таго, каб ісці першым?”, “… так, менавіта без цябе, друг!”), яго аўдыторыі, а таксама да ўсяго народа.

Аўтар выражае  сваё “я”, сваё стаўленне да таго, што  навокал, і праз клічныя сказы, (“Да чаго гэта нудна і прыніжана!”).

У гэтым эсэ сустракаюцца аднасастаўныя сказы. (“Ад чалавека, які апынуўся побач з ім, залежаў лёс зямлі…”). Трэба заўважыць. Што менавіта аднасастаўныя сказа надаюць дынамічнасць маўленню, набліжае яго да размоўнага стылю.

У эсэ “Твой  зорны шлях” Ул. Караткевіч не аднойчы  спасылаецца на іншыя аўтарытэты (“…аўстрыйскі пісьменнік Стэфан Цвейг назваў кульмінацыю…”, “Антуан дэ Сент-Экзюперы сказаў…”). Напэўна, пісьменнік зрабіў гэта, каб дакладней данесці да чытача сваю думку і пераканаць яго у тым, што гэта не проста разважанні на пустым месцы, а праўда жыцця.

Эсэ “Абраная”  – гэта ўпершыню аўтарская пераасэнсоўка  асабістага жыцця. Эсэ прасякнута любоўю да Украіны, якая на пэўны час замяніла Ул. Караткевічу, родную Беларусь.

У гэтым эсэ аўтар таксама паўстае перад намі праз займеннік “я” і яго склонавыя формы “мой”, “майго” і г.д., а таксама праз дзеяслоў першай асобы адзіночнага ліку (“Каб мяне занесла туды (а хацеў!)”, “…усё гэта таксама было б наканаванне, лёс, прароцтва аб будучым, памятаю, ведаю…”); праз займеннік “ты” і дзеясловы другой асобы цяперашняга часу адзіночнага ліку (Чытаеш цяпер кнігі, бачыш: "укладальнік такі", "прадмова такога", "пераклад з іспанскай і каментарый таго і таго", а сам успамінаеш, як жылі ў адным калідоры…”).

Аўтар разважае і зноў жа праз пытальныя сказы  і займеннікі “мы”, “наш” звяртаецца да чытача (“...А можа, і сапраўды лёс?...Фаталізм?”; “бераг майго і твайго Дняпра”). Прычым аўтар хоча такім чынам аб’яднаць не толькі беларусаў, але і тры славянскія народы (“…былі ля Дняпра. Агульнага – рускага, беларускага і ўкраінскага. Нашага”).

Клічныя сказы, якія сустракаюцца ў тэксце узмацняюць экспрэссію і таксама перадаюць  стаўленне аўтара да пэўнага пытання (“А каб вас бог любіў! І тут была Гісторыя. Ды яшчэ якая, Малюся за цябе, Укріїна…”).

Звяртанне аўтара да фальклору дапамагае стварыць дадатковыя вобразы, цяпер ужо нацыянальнага  характару. Выкарыстанне прыказак, народных выслоўяў (Смерць і жона ад бога суджона, суджанай ды каханай і на крывых аглоблях не аб'едзеш, бач ты, меўся ўтапіцца, а трапіў на шыбеніцу, і ўсё ж яго да Мар'і вяло, а тут крутанулася жыццё–і ён з Наталяй. Лёс.) стварае ілюзію далучэння да скарбонкі народнай мудрасці.

Вобразныя сродкі аўтара адрозніваюцца разнастайнасцю. Гэта і эпітэты (яблычна-аранжавы, барвяна-індзейскія галіны, бунтарская чырвань, любоўная, п’яная асалода, сінія прывіды мора, пляміста-чорны, знявечанае, абвугленае, прастрэленае, узарванае сэрца і інш), і метафары (келіх з разліўнога мора ідэй і тэорыі, мора крыві і роспачы, карыта паміж узгоркамі, добрай цётцы маёй Украіне і інш.), і метаніміі (горад прачнуўся ад страшнага сну, ён адкрываў сваё, асэнсаванне нашага ўчора, народ прыдумаў, жылі ў адным калідоры, скажы народу, як сказаў тое Шаўчэнка і Талстой). Ул. Караткевіч выкарыстоўвае спецыфічныя ўвасабленні, то ў яго памяць “падсоўвае здарэнняў”, тыя “бяруць вас за руку і ўладна вядуць”, ручнік яго дзядулі “перажыў і дзеда і вайну”, “конная статуя кліча” і г.д.

Па словах В. І. Іўчанкава, “адным з самых распаўсюджаных тропаў у творчасці Ул. Караткевіча з’яўляецца параўнанне” [3]. Аўтарскія параўнанні адрозніваюцца разнастайнасцю, навізной як канструкцыйна, так і сэнсава-эстэтычна. Суб’ект і аб’ект параўнання прымаюць досыць нечаканыя формы: у адным выпадку гэта просты суб’ект і разгорнутае выказванне-аб’ект (ненармальнае, як нявеста ў глыбокай жалобе), у другім – складаныя абедзве часткі (звісаючы адным колам над стромай нібы на апошніх ударах сэрца), у трэцім – разгорнуты суб’ект і просты аб’ект (стары зялёны тэатр падобны ўначы на марсіянскі цырк і інш.), маюцца таксама параўнанні з аднаслоўным суб’ектам і аб’ектам (адзіны як перст).

Часта аўтар  выбірае кантэкстныя параўнанні (Вонкава цэлы, ён [горад] толькі пры набліжэнні да Крашчаціка адкрываў воку сваё знявечанае, абвугленае, узарванае, прастрэленае сэрца. Чалавек з прастрэленым сэрцам памірае…). Параўнанне горада з жывым арганізмам, які таксама напакутаваўся за вайну, стварае спецыфічны лірычны настрой. А таксама параўнанні сябе (мне суджана было пазнаць апошнюю любоў да самай жалю вартай былінкі), што больш дакладна перадае адценні аўтарскіх пачуццяў.

Ул. Караткевіч пастаянна параўноўвае Украіну з Беларуссю (І, паверце мне, пірамідальная таполя, якая аджывае ад агню, выпусціўшы першы зялёны парастак, такі слабенькі, выклікае ў сэрцы пачуццё такога самага жалю і смутку і палёгкі, як першы парастак, які выгнаў для жыцця абсмалены беларускі дуб. Каб не беленькія хаткі і не перавага лістоўных дрэў, то дужа лёгка і проста было ўявіць сябе недзе на старой дарозе паміж Навагрудкам і Любчай. А каб гэтыя лістоўныя дрэвы нам, то гэта былі б проста нейкія там лясістыя грывы пад Лагойскам ці Оршай), што яшчэ раз упэўнівае чытача ў патрыятызме аўтара і наводзіць на думку аб прыгажосці беларускага краю.

Выкарыстоўвае Ул. Караткевіч і супрацьпастаўленне (Чалавек з прастрэленым сэрцам памірае. Горад і краіна не паміраюць, пакуль б'ецца сэрца хоць аднаго іхняга сына і дачкі), а таксама плеаназмы (Звычайныя выпадкі са звычайнага жыцця і інш.), перыфразы (зрабіцца ўкраінскай зямлёй, а мог бы і беларускай, тайнае тайных, марсіянскі шлем, скачуць зайчыкі рознай формы і інш.) для падкрэслівання сваёй думкі, для надання ёй большай выразнасці.

Што тычыцца  стылістычных фігур, то тут Ул. Караткевіч карыстаецца разастайнымі прыёмам, такімі як эпіфара (штурхалі мяне якраз туды, на Украіну. На Украіну), анафара (Астатняе – тое, што прыходзіць, той пясок, што наносіць на перакат рака твайго жыцця; Астатняе, у значнай ступені, справа выпадковасці; Другая пасля Маці; Другая пасля Радзімы; І абедзве неабходны; І абедзве прыходзяць праз сустрэчу), недапасаванасць граматычнай форме (гэтыя лапічкі быў дом, свая зямля, трэба – былі домам, сваёй зямлёй).

Асаблівай рысай  для Ул. Караткевіча з’яўляецца ўжыванне гістарызмаў (мушкецёрскае войска, порцік, фасад, эскорт, лорд, земская школа, перст), прычым у творах абсалютна не гістарычных, а таксама – словаў гутарковага стылю мовы (адваліла, прападаю ў бібліятэцы, абрыдла, выкладваюць, падкідвае, валіла, валачы, мяне туды занесла).

Перачытваючы  гэта эсэ трэба яшчэ памятаць, што ўсё гэта не проста аб’ектыўныя апісанні, гэта ўспаміны, што пераапрацавала свядомасць аўтара, перажыла яго душа.

Такім чынам, калі падвесці рысу, атрымліваецца, што у прааналізаваных эсэ Ул. Караткевіча можна выдзеліць наступныя рысы:

1. Выражэнне аўтарскага “я” праз займеннік першай асобы адзіночнага ліку. Калі аўтар хоча звярнуцца да чытача, ён выкарыстоўвае займеннікі “ты”, “вы”, “мы”, або зваротныя канструкцыі.
2. Самым распаўсюджаным вобразным сродкам з’яўляецца параўнанне, якое характарызуецца арыгінальнасцю і разнастайнасцю форм.
3. Выкарыстанне гістарызмаў у негістарычных тэкстах, а таксама выкарыстанне слоў гутарковага стылю.

2.2 Нарысы

Для характарыстыкі возьмем нарысы “Казкі Янтарнай краіны”  і “Шляхі ў палях”.

Нарыс “Казкі Янтарнай краіны” – твор пра Латвію, яе гістарычныя каштоўнасці, побыт і людзей.

Аўтарскае “я”  прадстаўлена словамі самога Ул. Караткевіча, які піша ад асабістага імя, не выкарыстоўваючы  вобраз лірычнага героя (I ўсё ж я люблю стары горад. А паколькі я збіраюся надрукаваць гэтыя нататкі ў ягоным часопісе, трэба быць мудрым, як змій, і слухацца). Аўтар таксама актыўна ўзаемадзейнічае з чытачамі з дапамогай зваротаў, спецыяльных парад і г.д. (Чакайце, гэта яшчэ азначае; Вы пакідаеце надзейную плошчу, каб заглыбіцца ў завулк;. Мая табе парада, чытач: калі хочаш быць шчаслівы–бяры ў сябры латыша, а ў жонкі – латышку; Дай руку, друг! Што ж зробіш, дружа).

Асноўнымі вобразнымі сродкамі з’яўляюцца, па-першае, метафары, разнастайныя і арыгінальныя (на дне сэрца, твар зямны, першы камень у падмурак латышскай літаратуры, гняздзе цемрашальства, вымачыць дурняў і засеяць зямлю разумным насеннем, царыца відрыджскіх ніў, гуляючы ў карты чалавечымі снамі, кавалачкі сонечнага святла, асколкі палаца – янтар, кашчавая рука вайны, каралёў вайны).

Па-другое, гэта, канечне, эпітэты. Самы галоўны эпітэт “Казак Янтарнай краіны” – янтарны. Слова-русізм (у беларускай мове – бурштын). Эпітэты таксама адрозніваюцца ад звычайных, агульнаўжывльных (крыштальным купалам заўсёды блакітнага неба, сінія і янтарныя вочы, чалавек з гарадскімі нервамі, чырвона-цагляны, бела-мармуровы, снежныя рэдкія аблокі, святой шчырасцю радка, вычварна-бяздарны, ганебна-эклектычны, ідылічныя хутары, мудрыя калматыя сабакі, белыя, як быццам гэта малюсенькія кавалачкі воблака ўпалі на зямлю, празрыста-дымныя фіранкі далёкіх дажджоў, журліва-салодкім, нячутным галаском, аксамітна-зялёныя канавы).

Наступнай групай вобразных сродкаў сталі параўнанні (сцюардэса, падобная ў сваім венчыку на каралеву, дыхаць на яго, як не дыхаю я, нябесны гарсавет, паэт–узвей-вецер, свістун, вятрак, змеямі звісаюць, гэтых вуліц–як пяску ў Рыжскім заліве, мудры, як змій, страшны, як харал дэманаў, латышскія мужчыны–гэта верныя вочы і верны меч, гэта розум і крыштальная чысціня, латышскія жанчыны–гэта янтарная казка, гэта прыгажосць і верная, вечная любоў, не лясны пажар–гэта цёплы добры агонь, да якога заўсёды будзе імкнуцца тваё сэрца, пішуць вершы, гэта іх нацыянальная хвароба, цукаты будынкаў быццам пашчыкалі дзіцячыя пальцы, адпаліраваны, як у метро, блакітны, як крыло сіваваронкі, сядзяць паважна, як маленькія шчаслівыя прынцы, аж шкада было яе [кузню], як жывога чалавека).

Сустракаецца  таксама сінекдаха (колісь жыла, гандлявала, ела, піла, рагатала, як Гарганцюа, кпіла і кахала паўнакроўная старая Рыга), аксюмаран (мордачкі анёлаў), перыфраза (смерць – Касая, світанак жыцця, лёс кожнага сапраўднага паэта – гэта лёс нашага пеўніка, трыццаць восьмая паралель, янтарныя людзі, свая Джульета, стольным горадам Лаймы – Рыгай, пушыстая флатылія, сотні дзядзькоў з фотаапаратамі), увасабленне (спрабаваў зразумець тваю душу, старая Рыга, Рэнесанс памёр), гіпербала ( у Рызе самыя лепшыя ўсмешкі, самыя паважныя рабочыя, што з незапомных часоў носяць знак сваёй цэхавай годнасці – шапкі з нізкім казырком; у Рызе самыя ветлівыя і спакойныя прахожыя і самыя цудоўныя дзеці на зямлі).

Што тычыцца  стылістычных фігур, то ў нарысе “Казкі Янтарнай краіны” ўжываецца інверсія (Паміж латгальскімі азёрамі і Балтыйскім морам ляжыць Янтарная краіна. Гэта была Янтарная краіна, раскінулася перад вачыма мора). З дапамогай яе ствараецца своеасабоівы кларыт тэксту – казкі, калі складана адрозніць рэальнасць ад фантазіі.

Яшчэ адна стылістычная фігура – анафара (I ўсё на гэтай зямлі мае янтарны колер. I валасы ў людзей, і свежыя зрубы, і нават піва. I вось у канцы мая, калі цвіце ружовы глог, мне нясцерпна захацелася ўбачыць гэтую краіну). Такі прыём дазваляе ўзмацніць уздзеянне на чытача. Паўтараючыся на пачатку сказа, злучнікі надаюць тэксту пэўны рытм.

Ул. Караткевіч звяртаецца да пытальных і клічных  сказаў (Вельмі добра! Стоп! Здавалася б, чаго яшчэ? Як чаго? А дурні, якіх, як вядома і не сеюць і не жнуць?), да няпоўных сказаў (Зноў вуліца Сарканас Гардэс... Другая... Пакідаеце за сабой метраў пяцьдзесят і выходзіце на вуліцу... Сарканас Гардэс...).

У тэксце прысутнічаюць  гістарызмы (вянглярні, корчмы, земгальскай сялібы да курземскай; стырнавымі ў вікінгаў), запазычаныя словы з літоўскай лексікі (куншт, фрызетавы, піенс, майзе, фрыз, гапліты, кокле), прафесіяналізмы (неф).