Азаматтық құқықтық реттеудің пәні және әдістемесі

       Келесі  жаңалық қорғаудың тағы бір  түріне байланысты, ол моральдық  зиянның өтемін төлету болып  табылады. Моральдық зиян Азаматтық  кодекстің 951-бабына сәйкес адамның  және заңды тұлғалардың өзіндік  мүліктік емес игіліктері мен  құқықтарының бұзылуы, кемсітілуі  немесе олардан айрылуы, соның  ішінде жәбірленушінің өзіне  қарсы құқық бұзушылықтың жасалуы  салдарынан басынан кешіргені (төзімін  тауысқан, уайымға салған) жан азабы  немесе тән азабы (қорлау, ызаландыру, қысым жасау, ашуландыру, ұялту, түңілту, тән қинауы, залал шегу, қолайсыз  жағдайда қалу және т.б) деп  есептеледі. Моральдық зиян оны  келтірушінің кінәсін орайластырып  өтеледі. Сонымен өатар, моральдық  зиян оны келтірушінің кінәсін  емепке алмай-ақ егер ол төмендегідей  жағдайларға байланысты орын  алса:

1. зиян азаматтың өмірі деңсаулығына жоғары қауіптілік көзі

арқылы келтірілсе;

2. зиян азаматқа оның заңсыз сотталуының, заңсыз қылмыстық

жауапқа тартылуының, бұлтартпау шарасы ретінде заңсыз қамауға алуды, үйде қамауда ұстауды немесе ешқайда кетпеу туралы қолхат алуды кодцанудан, қамауда ұстау, психиатириялық емдеу мекемесіне немесе басқа емдеу мекемесіне орналастыру түрінде әкімшілік жазаны заңсыз қолданудың салдарынан келтірілсе:

           3) зиян ар-ожданына қадір-қасиеті мен іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мәліметтер тартату арқылы келтірілсе;

             4) заң құжаттарында көзделген  өзге де жағдайларда өтеледі. Заңда көзделген реттен басқа  жағдайда азаматтың мүліктік  құқығын бұзатын әрекеттер арқылы  жасаған зиян өндіртіп алуға  жатпайды.

          Моральдық зиян ақшалай түрде  өндіріледі. Моральдық зиянның көлемін  анықтау кезінде жәбірленушінің  шеккен рухан зардабын субъективті  баға ретінде ескереді. Сондай-ақ  жәбірленушінің рухани және деңсаулығына  байланысты зардап шегуінің дәрежесін  анықтайтын объективті мәлімметтер  де ескіріледі: өмірлік маңызы  бар жағдайларға қастандық жасау  объектісі (өмірі, деңсалығы, абыройы, ар-намысы, еркіндігі, үйіне ешкімнің  тиіспейтіндігі және т.б,); құқық  бұзушылықтың ауыр зардаптары (жақын  туысқанын өлтіру, денеге жарақат салу, сол арқылы мүгедек ету, еркінен айыру, жұмыссыз қалдыру немесе баспанасыздыққа душар ету және т.б.); адамды мазақ қылатынжалған мәліметтер тарату сипаты мен жүйесі; жәбірленушінің өмірлік хал-ахуалы (тұрмыстық, отбасылы қызметтік, материалдық, деңсаулық жағдайлары, жасы және басқалары); басқа да назар аударуға тұратын жайттар.

       Мүліктік  зиянның өндіріліп алынғанына  қарамастан, моральдық зиян орнына  келтіріледі (АК-тің 952-бабы).

            Азаматтық құқық жүйесі. Құқық жүйесі дегеніміз сол мемлекеттегі құқықтық нормалардың жиынтығын қамтитын ғылыми әрі нақты құбылыс болып табылады. Құқықтың әр саласына белгілі бір жүйе тән. Азаматтық құқық Қазақстан Республикасындағы құқықтық-нормативтік құжаттары жағынан ең ауқымды да күрделі заң саласы болып есептеледі. Нормалардың әр алуандығына қарамастан азаматтық құқықтың жүйесі логикалық талаптарға сай келеді, яғни ол іштей салаларға, құрылымдар мен оның бөліктеріне бөлінеді. Ішкі салаларға тән оның құрылымдарына тұтастай енетін жекелеген және жалды ережелерді[23.141] бөліп қарау мүмкіндегі деуге болады. Мұндай құрылымдарының мазмұны біркелкі келеді, оны құқықтық реттеудің бір арнаға жинақталуынан және заңдық ерекшелігінен деп түсінген жөн.

        Ішкі  салардың “жалпы бөлімі” мен  “жалпы ережелерін'' бір-бірінен бөліп қарау проблемасы әзірге айтарлықтай зерттеле қойған жоқ. Аталған саланың “жалпы бөлімі’’ жалпы сипаттағы жекелеген институттардың жиынтығын білдіреді. Ал осы орайда ішкі салалардың “жалпы ережелерінде’’ мұндай ғана біріктірумен шектеледі[24..33].

          “Жалпы ереженің” нормалары азаматтық құқық бөлімдерінен тәуелсіз негізінде барлық мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастарға қолданылады. “Жалпы бөлімге” жататын “Меншік және өзге де заттық құқықтар” мен “Міндеттемелік құқық”тәрізді ішкі саланың екі түрінің нормалары да жалпы сипатқа ие екендігі дәлелденеді[25.40]. Мысалы, меншіктің түрлері мен сипатына орай меншік құқығы туралы, меншік қатынастарын қорғау мен оның пайда болуы тәсілдері норма басқа инститтутарға, атап айтқанда, сатып алу-сату, авторлық және мұрагерлік құқықтарға кеңінен қолданылады. “Жалпы бөлім” құзыретті органдардың, азаматтар мен ұйымдардың құқық қолдану қызметі үшін қолайлы жағдай туғызады, сондай-ақ, ол қайталаумен олқы тұстарды жлюға мүмкіндік береді.

         Азаматтық құқық жүйесі төмендігідей  ішкі салаларға бөлінеді:

“Міндеттемелік құқық” , “Меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтар”, “Интектуалдық меншік құқығы’’. “Мұрагерлік құқығы”, “Халықаралық жеке құқық”. Осындай ішкі саланың өз нормаларына сай келетін “Жалпы ережесі” болады. Оның әрқайсысы өз кезегінде іштей құрылымдар мен бөлімдерге жіктеледі. Айталық шарт институты және шарттан тыс міндеттемелік институты деп бөлінеді.

        Қазақстан  Республикасы азаматтық-құқық жүйесі  Жалпы және Ерекше бөлімдерден  тұрады.

      Жалпы бөлім. І-бөлім. “Жалпы ережелер”(тауарлары: азаматтық-құқық қатынастарды реттеу; азаматтық құқықтардың субъектілер; азаматтық құқық объектілері; мәмілелер, өкілдік және сенімхат; мерзімдерді есептеу; талап қою мерзімі).

     ІІ-бөлім. “Меншік құқығы және өзге де заттық құқықтар” (тараулары: меншік құқығы (жалпы ережелер): шаруашылық жүргізу құқығы: оралымды басқару құқығы; ортақ меншік, бірлескен қызмет туралы шарт (жай серіктестік); меншік құқығына және өзге де заттық құқықтарға ие болу; меншік құқығы және өзге де заттық құқықтардың тоқтатылуы; меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғау).

    ІІІ-бөлім. “Міндеттемелік құқық” (І-бөлімше: “Міндеттеме туралы жалпы ережелер”, оған мына тараулар енді: міндеттемелер ұғымы және олардың пайда негіздері; міндеттемені орындау; міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету; міндетемедегі адамадрдың ауыстырылуы; міндеметтенің бұзылғандығы үшін жауаптылық; міндеттемені тоқтату. ІІ-бөлімше: “Шарт туралы жалпы ережелер”, оған мына тараулар енеді шарт ұғымы және оның ережелері; шарт жасасу; шартты өзгерту және бұзу).

       Қазақстан  Республикасы Азаматтық құқығының  Ерекше бөлімі мыналарды қамтиды:

      ІҮ-бөлім. Міндеттемелердің жекелеген түрлері: сатып алу-сату; айырбас; сыйға тарту;рента және өмірі бойы асыруда ұстау; мүлік жалдау (аренда); тұрғын үйді жалдау;мүлікті тегін пайдалану; мердігерлік; өтемелі қызмет көрсету; тасылмадау; көлік экспедициясы; заем; ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты (факторинг); банкгік қызмет; сақтау; сақтандыру;тапсырма; басқаның мүдесіне тапсырмасыз іс-әрекет жасау; комиссия; мүлікті сенімгерлікпен басқару; кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг); конкурыстық міндеттемелер; зиян келтірудің салдарынан туындайтын міндеттемелер; негізгі баюдың салдарынан туындайтын міндеттемелер.

          Ү-бөлім. “Интектуалдық меншік құқығы” (тараулары: жалпы ережелер; авторлық құқық; сабақтас құқықтар; өнертабысқа, пайдалы модельге, өнеркәсіптік үлгіге құқық; селекциялық жетістіктерге құқық;  интегралды микротәсілімдер типологиясына құқықтар; ашылмаған ақпаратты заңсыз пайдаланудан қорғау құқығы; азаматтық айналымға тауарларға және қызмет көрсету қатысушылардың дараландыру құралдары).

         ҮІ-бөлім. “Мұрагерлік” құқық (тараулары, мұрагерлік туралы жалпы ережелер; өсиет бойынша мұрагерлік; заңды мұрагерлік; мұра алу).

         ҮІІ-бөлім. “Халықаралық жеке құқық” (тараулары:жалпы ережелер; коллизиялық нормалар).

       Азаматтық  құқық нормалары теория да, заңда  да белгілі бір жүйе бойынша  реттеледі. Әлемдік азаматтық-құқықтық  жүйе ғылымында қалыптасқан институциондық  және пандектілік тәрізді екі  жүйе бар. Оның бірінші бүкіл  құқықтық нормаларды: а) тұлға; ә) меншік  және оның түрлерінің өзгеруі; б) меншікке ие болу тәсілдері деп бөлінеді. Франция Азаматтық кодексі мен оның тұжырымдарын қолдаушылар осы жолды таңдады. Екінші, пандектілік жүйе жалпы бөлімнің бөлінуімен ерекшеленеді, соның нәтижесінде кодестің арнайы бөлімдері қайталанудан, басы артық сілтемелерден және т.б. арылады. Жалпы бөлімнен соң заттық, міндеттемелік, отбасылық және мұрагерлік құқықтар тәртіптеледі. Мұндай жүйені Германияның азаматтық заңдары қолданады және де осындай тәсіл бразиялықтардың, гректердің және басқа азаматтық заңдарында бар.

      Кешегі  кеңестік азаматтық құқықта институционалдық  және пандектілік жүйеден артта  қалушылық байқалғанымен, гермаг-роман  жүйесіне ұқсастығы болатын.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

               

                              3 Азаматтық заңдар

                       3.1 Азаматтық заңдар ұғымы

 

     Азаматтық құқық нормалары көпшілікке түсінікті болуы үшін ерекше жазбаша мәндерімен бейнелеуі тиіс, құзыретті органдар қабылдайтын нормативтік құқықтық актілер осындай мәтіндер болып табылады. Белгілі шектерде құқық нормалары өзге (тіпті ауызша) нысанда да бейнеленуі мүмкін. Бірақ бұл –айтарлықтай сирек кездесетін жағдай, оны кейінірек қарастыратын боламыз. 
        Азаматтық құқықтық нормалардың негізі бөлігі жазбаша түрде нормативтік құжаттарда жазылады-заңдар, Президенттің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары т.с.с. шығарылады. Нормаларды олардың аяқталған күйіне дейін жеткізудің мұндай түрі олар арналған адамдарды, яғни оларды орындаушыларды нормалармен толығырақ таныстыруға мүмкіндіктер туғызады. Бұл нормаларды жүзеге асырудың және олардың міндетті түрде орындалуын қамтамасыз етідің маңызды құралы болады. Біріншіден, жазбаша мәтін құқықтық норманың мазмұнын нақ, анық әрі бір мағналы етіп баяндауға мүмкіндік береді. Екіншіден, бұл кез келген мүдделі адамды норманың дәл мазмұнымен таныстыруды оңайлатады. Үшіншіден, бұл оның түрліше түсінілуін жіне қарама-қайшылықтарын жою мақсатында түрлі нормаларды асқан дәлдікпен салыстыруға мүмкіндік береді.

          Құқық пен заңдардың айырмашылығы  мынада: құқық дегеніміз –бұл  заңдық нормалардың жиынтығы, ал  заң дегеніміз –осы нормаларды  білдіретін нормативтік құқықтық  актілердің жиынтығы.

           Құқық пен заңдардың құрылымында  өзара айырмашылықтар бар. Құқық  нормаларының тобы бір ғана  іргелі заң-Азаматтық кодекс сүйентіндіктен  және барлық нормалар үшін  бірыңғай объективтік белгі-реттеу  нысанасы мен әдісі бойынша  құрылатындықтан, құқықтың бір саласы-азаматтық  құқықаталған белгілер бойынша  біртекті нормаларды ғана қамтиды.

         Заңдар болса, заң актілерін қабылдау  мақсатарын, оларды қолдану міндеттері  мен жағдайларын ескере отырып, субъективтік жолмен қалыптастырылады. Сондықтан нақты заң шығару актісі немесе өзгеше нормативтік құқықтық акт азаматтық, әкімшілік, іс жүргізу және құқықтың өзге де салаларының нормаларын қамтуы, яғни кешенді сипатта болуы мүмкін. Мысалы, Кеден кодексі осыған мысал бола алады.

       Заң  актілерінің оларды неғұрлым  тиімді зерттеу және қолдану  мақсаттарын көздейтін кешенді  тобы да болуы мүмкін. Заңдардың  кешенді салалары (сала тармақтары)-құрылыс  заңдары, көлік заңдары, кооперативтік  заңдар және т.б. субъективті қалыптастырылады.

        Сондықтан  заңдарының белгілі бір актілерін  пайдалануда белгілі бір заң  құжаттарындағы нормалардың құқықтың  қай саласына жататының дұрыс  анықтау қажет.

        Қазақстан  Республикасы Конституциясының 2-бабына  сәйкес Қазақстан біртұтас мемлекет  болып табылады, сондықтан оның  азаматтық заңдары да бүкіл  республика үшін бірыңғай деп  танылады.

        Кез  келген деңгейдегі жергілікті  органдар б.кіл мемлекет үшін  бірыңғай деп танылатын және  барлық әкімшілік-аумақтық бөліністерде  тең міндетті күші бар азаматтық  заң актілеріне жататын нормативтік-құқықтық  актілерді  қабылдауға құқысыз болады. Бұл, атап айтқанда, мынаны білдіреді:белгілі бір ауданда, облыста, аймақта тұратын немесе орналасқан алде бір азаматтық құқық субъектісінің құқықтық мәртебесі жергілікті билік органдарының емес, тек республикалық заңдардың ұйғарымы бойынша ғана басқа жерде тұратын немесе орналасқан азаматтық құқық субъектісінің құқықтық мәртебесінен өзгеше болады.

          Мұндай органдар бұған заң  актілері бойынша құқық берілген  шектер мен жағдайларға ғана  азаматтық-құққытық маңызы бар  нормативтік актілерді қабылдануы  мүмкін.

           Заң актілерінің бірлігін мынадан  да көруге болады: ең жоғары  деңгейдегі ведомстолық органдардың  нормативтік актілері субъектінің  азаматтық-құқықтық жағдайын оның  заң актілерінде белгіленген  шегінде ғана айқындай алады.

        Ұлттық  банк немесе бағалы қағаздар  жөніндегі Ұлттық комиссия шетелдік  валютамен немесе бағалы қағаздармен  мәміле жасайтын азаматтар мен  заңды тұлғалардың құқықтарын  анықтайтын көптеген ережелер,қағида-

лар немесе өзге де осыларға нормативтік актілер шығарады, бірақ олардың әрекеттері мынадай Заңдардың тікелей нұсқауларына сүйенеді: “Валюталық реттеу туралы” 1996 ж.24 желтоқсандағы(7-бап), “Бағалы қағаздар рыногы туралы” 1997 ж. 5 наурызда  (11-бап), “Бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелерді тіркеу туралы” 1997 ж. 5наурыздағы (1-бап) және басқа Заңдар.

         Өзінің қызметін атқару үшін  азаматтық заңдар актілері тиісті  заң күшіне ие болуы тиіс, оларды  тиісті органдар тиісті тәртіппен  шығаруы тиіс және талап етілетін  барлық міндетті мағлұматтары  болуы тиіс.

       Азаматтық  заңдар актілерін дайындау, қабылдау, жариялау және күшіне енгізу  тәртібі 1998 ж. 24 наурыздағы “Нормативтік құқықтық актілер туралы” Заңда көзделген жалпы ережелерге бағынады[26].

          Заңдардың әрекет етуінің барынша маңызды мәселелерін ҚР Конституциясы шешім берген. Мәселен, Конституцияның 4-бабының 4-тармағы азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актілерді ресми түрде жариялау оларды қолданудың міндетті шарты болып табылады деп белгіленген. Өмірде осынау маңызды талаптар үнемі сақтала бермейді, мұның өзі құқық бұзушылық пен дау-жанжалдың тууына әкеп соқтырады. Мұндай дауларды сот шешуі тиіс.