Chet elga chiquvchi fuqarolarni sug`urta qilish zaruriyati

6.8.4. Chet elga chiquvchi fuqarolar (sayohatchilar) mas’uliyatlarini sug’urtalash

Sug’urta tarmog’I sifatida bu tur ancha vaqtdan beri ma’lum. Lekin, ko’pgina mamlakatlar qonunchiligida bexosdan zarar yetkazish holatlarida mulkiy majburiyat prinsipi aniqlashtirilgandan so’ng intensiv ravishda rivojlana boshladi. Bu asosan mashina, mexnizmlar va texnologik jarayonlar tufayli kelib chiqdi. Bu jarayonlar insonga bog’liq bo’lmagan tarzda zarar yetkazishi mumkin. O’tgan asrning oxirida g’arb qonunchiligida tadbirkorning ishlab chiqarish jarayonida halok bo’lishi yoki sog’ligiga zarar yetganda tadbirkor aybdorligisiz ammo bu zarar majburiyatini o’z bo’yniga olish prinsipini ishlab chiqdi.Tadbirkorlik riskimajburiyatisug’urtajamiyatlariga yuklatilganda zamonaviy fuqarolik mas’uliyatini sug’urtalash sug’urta turi paydo bo’ldi.

Transport tarmog’ining rivojlanishi ham bu sug’urta turi majburiyatlari ko’lamini kengaytirdi. Yuqori xavf o’chog’i tushunchasi paydo bo’ldi. Bu o’choq egasi majburiyatni aybsiz bo’lsa ham bo’yniga olishga majbur, majburiyatdan faqatgina zarar oldini olib bo’lmas vaziyatdan kelib chiqqan bo’lsa va jabrlanuvchining o’z harakatlari tufayli sodir bo’lgan bo’lsa va uni isbotlab bera olsa majburiyatdan xalos bo’ladi. Qator mamlakatlar yuqori xavf o’chog’I egalarini majburiy tarzda majburiyatni sug’urtalashni yo’lga qo’yishgan. Majburiyatnimg ko’p turlari majburiy sug’urtalanadi. Deyarli barcha rivojlangan g’arb mamlakatlarida avtotransport egalari, havo kemalari, tibbiy preparatlar ishlab chiqaruvchilar majburiy sug’urta qilinadi.

Biroq mas’uliyatni sug’urtalash rus sug’urtachilari amaliyotida nisbatan yangi tarmoq hisoblanadi. Oxirgi vaqtgacha mamlakatimizda bu chet ellik chet elga chiquvchi fuqarolar transportlari Ingosstrax tomonidan ixtiyoriy sug’urtalash bilan cheklanardi.

Majburiyatni sug’urtalash ommalashuvi bizning chet elga chiquvchi fuqarolarimizning chet elga chiqishlari miqdori o’sib borishi bilan tushuntiriladi. Bu esa ular tomonidan xizmat ko’rsatuvchi muassasalarga (mehmonxona, restoran, madaniy xordiq chiqarish maskanlari va hokazo), jismoniyshaxslarga (dam olayotgan davlat fuqarolari, avtomobilchilar)  zarar yetkazishi, yoki chet elga chiquvchi fuqarolarning chet elga chiquvchi fuqaroik firma yoki yo’lovchi tashuvchi tashkilotlarga (havo, suv, temiryo’l, avtobus) arzlari miqdori oshib borishi bilan proporsional ravishda ketadi.

1997 yil 31 dekabr ”RossiyaFederatsiyasidasug’urtaishinitashkilqilishto’g’risida”Federalqonun 4-moddasigabinoanmas’uliyatnisug’urtaqilishtarmog’Iobyektlarichet elga chiquvchi fuqaroikfirmavachet elga chiquvchi fuqarolarning (sug’urtalovchilar) RossiyaFederatsiyasiqonunchiligigahilofkelmaydiganmulkiymanfaatlar, ulartomonidanshaxsgazararyetkazishyokijismoniyshaxs, shuningdekyuridikshaxsmulkigaziyonyetkazishbo’lishimumkin.

        Bu tarmoqda sug’urtachi va sug’urtalovchini oldindan aniqlangan uchinchi shaxslar ko’rsatib bermaydi. ularga sug’urta holatida zararni qoplash uchun to’lanadigan sug’urta puli sud qaroriga muvofiq aniqlanadi. Boshqacha aytganda, mas’uliyat sug’urtasi oldindan sug’urtalangan (jismoniy va yuridik shaxs), kimgaki sug’urta holatida sug’urta qoplamasi to’lanishi lozim, kim bo’lishini aniq ayta olmaydi. Bu faqat sug’urta holati sodir etilganda, ya’ni uchinchi shaxsga zarar yetkazilganda aniqlanadi.  

Jismoniy va yuridik shaxslarga zarar yetkazilishi natijasida jabrlanuvchi oldida majburiyat kelib chiqadi.

Fuqarolik mas’uliyati doimo shaxsiy bo’lib, sug’urtalovchining qasddan qilmagan harakatlari yoki harakatsizligi shaxsga yoki mulkga ziyon yetkazishi sug’urta qilinadi. Bulardankelibchiqqanholda, mas’uliyatnisug’urtalashdasug’urtaholatlaridebsug’urtalovchining uchinchi shaxslarga yetkazishi mumkin bo’lgan harakatlari va uning uchun majburiyat kelib chiqishi tushuniladi. Sug’urta faoliyatini litsenziya qilish shartlariga ko’ra chet elga chiquvchi fuqarolar, chet elga chiquvchi fuqaroik tashkilotlar va chet elga chiquvchi fuqarolarni tashuvchilar mas’uliyatini sug’urta qilishga quyidagilar kiritish mumkin: uchinchi shaxslar oldida, atrof muhitni ifloslantirish, majburiyatlarni bajarmaslik, avtotransport vositalari egalari fuqarolik mas’uliyati.

Afsuski, Rossiya turizmida chet elga chiquvchi fuqaroik firmalari majburiyatlarini sifatsiz bajarganligi uchunmas’uliyat sug’urtasi kamdan kam uchraydigan holat. Chunki bu sug’urta shartnomasini tuzish uchun chet elga chiquvchi fuqaroik tashkilotlar maxsus sifat ekspertizasini o’tishi lozim. Ammobuekspertizadano’tishko’pchilikchet elga chiquvchi fuqaroiktashkilotlarqo’lidankelmaydi. Hamda ko’pchilik chet mamlakatlarida aholiga xizmat ko’rsatish joylari professional mas’uliyatini sug’urtalash odatiy hol bo’lsa, rossiya qonunchiligida “professional mas’uliyat sug’urtasi” termini ostida jismoniy shaxslar sug’urtasi: vrachlar, advokatlar va notariuslar sug’urtasi tushuniladi.

Hozirda faoliyat yuritayotgan sug’urta kompaniyalaridan deyarli yarmi fuqarolik mas’uliyati sug’urtasi litsenziyasiga ega. Chet elga chiquvchi fuqaroik firmalarni sug’urtalovchi firmalar mas’uliyatini sug’urtalash litsenziyasi bir nechta sug’urta kompaniyalaridagina bor, va ular ‘boshqa turdagi fuqarolik mas’uliyatini sug’urta qilish’ sifatida ko’rsatilgan. To’g’ri oxirgi yillarda turoperatorlarning fuqarolik mas’uliyati yuridik jihatdan majburiy bo’lmasa ham sug’urtachilar chet elga chiquvchi fuqaroik firmalar mas’uliyatini sug’urta qilish shartlarini ham litsenziyasini olib qo’yganlar.

6.8.4.1. Mas’uliyatni sug’urtalashning ahamiyatli tomonlari

Mas’uliyatni sug’urtalashda muhim jihat bu sug’urta summasi miqdorini shartnomada ko’rsatish (sug’urtachi mas’uliyati limiti). Mulkni sug’urtalashdan farqli ravishda, u yerda sug’urta summasi mulk qimmatligi va yoki qisman narxi beriladi; mas’uliyatni sug’urtalashda esa sug’urtachi, sug’urtalovchi keltirib chiqarishi mumkin bo’lgan zarar mas’uliyatini olish limiti, qoplanish summasi tomonlar tarafidan belgilanadi.

Mas’uliyatni sug’urtalash shartnomasini tuzishda sug’urta summasi tomonlarning o’zaro kelishuviga ko’ra ixtiyoriy belgilanadi va sug’urtalovchining mas’uliyati bo’lishi mumkin maksimal hajmi (chegarasi)ga bog’liq. Ammo mas’uliyat chegaralari sug’urtalovchiga qarab keskin farq qiladi. Masalan avtomobil yo’lovchi tashuvchisi va havo tashuvchilari. Biroq bunda mas’uliyat hajmi biron bir faoliyat turiga moslashtiriladi.

Shuningdek ma’lumki, sug’urta qoplamasi miqdori , mas’uliyatni sug’urta qilish shartnomasidako’rsatilgan sug’urta summasidan otrmasligi lozim biroq uning miqdori sug’urta summasining miqdoridan oshmasligi lozim.

Mas’uliyatni sug’urtalashda muhim jihat bu sug’urta summasi miqdorini shartnomada ko’rsatish (sug’urtachi mas’uliyati limiti). Mulkni sug’urtalashdan farqli ravishda, u yerda sug’urta summasi mulk qimmatligi va yoki qisman narxi beriladi; mas’uliyatni sug’urtalashda esa sug’urtachi, sug’urtalovchi keltirib chiqarishi mumkin bo’lgan zarar mas’uliyatini olish limiti, qoplanish summasi tomonlar tarafidan belgilanadi. Sug’urta shartnomasida  kimning mas’uliyati sug’urtalanayotgani ko’rsatilgan bo’lishi lozim. Agar bunday shaxs ismi ko’rsatilmasa, shartnoma sug’urtachi va sug’urtalovchi o’rtasida tuzilgan hisoblanadi. Bunday sug’urtalashning o’ziga xos jihati sug’urta shartnomasi tuzayotganda bu shartnoma kimning foydasiga odatda ko’pincha tuzilgani noma’lum bo’ladi.  Chunki sug’urtalovchi (chet elga chiquvchi fuqaro, avtochet elga chiquvchi fuqaro, chet elga chiquvchi fuqaroik tashkilot va hokazo ) kimga, qachon zarar yetkazishini oldindan aytib bo’lmaydi. Mas’uliyatnisug’urtalashshartnomasishaxshisobigatuzilgan, imzolanganhisoblanadiagaru sug’urtalovchi va boshqa shaxs zararlansa, kim mas’ulligi ko’rsatilgan, yoki shartnoma kimning hisobiga tuzilgani aytilmagan bo’lsa ham.

Zarar yetkazish mas’uliyati sug’urtasidan farqli ravishda kelishilgan mas’uliyat sug’urta shartnomasi bo’yicha faqat sug’urtalovchining majburiyati sug’urtalanishi mumkin, bu talabga javob bermaydigan shartnoma, yaroqsizdir.

Bu holda uchinchi shaxs, shartnoma tuzish vaqtida hali noma’lum,  manfaati foydasiga tuziladigan shartnoma konstruksiyasi kelib chiqadi. Bunday shaxs faqatginakelishiligan majburiyatlarni bajarmaslik mas’uliyati sug’urtasi vaqtidagina aniq bo’ladi.

Sug’urta shartnomasi kimning foydasiga tuzilgan bo’lsa, bu shaxs to’g’ridan to’g’ri sug’urtachiga sug’urta summasi miqdoridagi zararni qoplash talabi bilan murojaat qilishi mumkin. Bu faqatgina zarar yetkazish mas’uliyati sug’urtalash majburiy bo’lganda, shuningdek qonun va sug’urta shartnomasida ko’rsatilgan boshqa hollardamumkin hisoblanadi.

Sug’urtariskidebsug’urtalovchining majburiyatlarini bajaradigan vaqt kelishi ataladi. Bu majburiyatlar qasddan qilinmagan, kutilmaganda, sug’urtalovchiga bog’liq bo’lmagan ravishda sodir bo’lgan bo’lishi lozim. Majburiyat sud organlari tomonidan o’rnatiladi. Shuningdek zarar yetkazuvchi tomonidan ixtiyoriy tan olinishi mumkin. Sug’urta riski, qoidaga ko’ra, sud jarayoni yoki sug’urtalovchining ixtiyoriy ravishda o’z aybini bo’yniga olishi bilan belgilanadi.

      Zarar yetkazish fakti tasdiqlanganda sug’urtachi sug’urta holatini keltirib chiqargan sharoitlarni mustaqil ravishda o’rganishi va aniqlashtirish huquqiga ega. Bunda u sug’urtalovchi majburiyati darajasini belgilaydi va sug’urta qoplamasini to’lash yoki to’lamaslik qarorini qabul qiladi. Agar sug’urtalovchi aybni b’yniga osayu, lekin sug’urtachi mas’uliyat darjasi va to’lov shartiga rozi bo’lmasa ularni baxsini hal etadigan, sug’urta holati amalga oshganmi yo’qmi aniqlaydigan oxirgi instansiya bu sud organi hisoblanadi.

Mas’uliyatni sug’urtalashda eng asosiy rolni sug’urta shartnomasini to’g’ri va aniq rasmiylashtirish va shartnoma mazmuni o’ynaydi. Sug’urta shartnomasi yozma ravishda tuzilgan bo’lishi shart. Sug’urtachi bunda ishlab chiqqan shaklidagi standartlashtirilgan, polis holiga keltirilgan formasini qo’llashi mumkin.