Зейін Жүнісбекұлы Шашкин

Әдебиет

Қазақ халқының әлемді тануда, өз өзін сезінуде, рухани және эстетикалық  ұстанымында, халықтың кім екендігін  танып білуінде халық ауыз әдебиетінің  алар орны орасан.  
Дала тұрғыны әрқашанда әдеби сөз өнерін, ән айтуды, тыңдай білу қасиетін, керемет шешендік сөз сөйлеу өнерін, сөйлеу шеберлігін жоғары бағалаған. Қазақтың билері арасында өткен жиылысқа қатысқан поляктің ғалымы Адольф Янушкевич былай жазған «Біраз күн бұрын мен жауласушы екі партияның арасындағы қақтығысқа куә болып, сөйлеушілердің шешендігіне шын жүректен қол соққан едім. Бұлар ешқашан Демосфен, Цицеронды естімеген халық. Ал бүгін мені оқи және жаза алмайтын, бірақ талантттарымен таң қалдырған ақындар өнері сүйсіндірді. Жаратушының бұндай қасиеттерді бойына дарытқан халықтың мәдениетке жат болмауы тиіс, әйтеуір біруақыттарда оның рухы қазақ даласына еніп ұшқыннан жалын лаулатады және уақыт өте бүгінгі көшпенді халық Индостанның байғұс парилеріне қараған жоғары кастасы секілді биіктекн қарап тұрған халықтар арасынан өзінің құрметті орнын алады».  
Қазақтың ауыз ақындық өнерінің тамыры өте ертеге кетеді. Ол қырықтан аса жанрды қамтыған, олар аңыз ертегілер, мақал мәтелдер, әдет ғұрыпқа байланысты ән жырлар, батырлар және лиро эпостық жырлар. Алғашқы қазақтың ауыз ақындық әдет ғұрпын, фольклордық жанрларын барлық түркі тілдес халыққа ортақ ерте түріктік жазбалардан көруге болады.  
VІ - VІІ ғасырларда Орталық Азияның түркі тілдес тайпалары Түрік қағанатының құрамында болды, бұлармен бірге Батыстүркілік, Төменгі Поволжья, Придонья және Солтүстік Кавказ тайпалары Хазар мемлекетін құрып өз жазбасын қолданған.  
Жазба көздері ағаш тақтайшалар туралы хабардар етеді, бұл тақтайшаларда қажетті адамдар, жылқы, салым, мал саны туралы белгілер көрсетілген . Түрік Елшісі согдиялық Маннах Константинопольдегі Ю стин сарайына келгенде скиф жазбасымен жазылған жолдау әкелген.  
Алғашқы түрік қағанының бірі (572-581) Таспараның қорғанында сақталған Бурғұт ескерткішіндегі жазбада қағанаттың алғашқы отыз жылындағы жаңалықтар әңгімеленеді, әрі бұл согди жазбасының қағанатта көпшілікке түсінікті болғанын, сол кездерде жоғары Түрік қоғамында көптеген білімдар адамдардың болғандығының куәсі. 
Сол жылдары, яғни Бурғұт ескерткіші көтерілген кезде алғаш рет түрік тілінде будда шығармасы (Нирвана Сутра) аударылған, бұл түріктер арасында буддизмді насихат тау мақсаты болған. Бұл шығарма согди алфавитінде жазылған. Ғалымдардың жорамалдауынша олар согди тілін тек жазбаға ғана қолданып қоймай, сонымен бірге өз тілін бекітуге де қолданған. Кейінірек бұл алфавит «ұйғыр» алфавиті деп аталды. Ұйғырлар бұл алфавитті ІХ ХV ғасырларға дейін қолданып келген. УІІ ғасырдың екінші жартысында түркі ортасында согди жазбасына сүйене отырып, бірнеше жаңа белгілер қосыла жаңа жазба пайда болды.  
Ежелгі түрік жазбалары алғаш рет ХVІІІ ғасырдың жиырмасыншы жылдарында Енисей даласында бірінші Петрдың қызметіндегі неміс ғалымы Д. Мессершмидт пен онымен еріп жүрген шведтік қамаудағы офицер И. Страленберг арқылы табылды. 
Олар жазбаны скандинавтық руни мәтіндерінің ұқсастығына байланысты рунилік деп атады.  
1889 жылы орыс ғалымы Н. М. Ядренцев Солтүстік Монғолиядан, Орхон өзенінің жазығынан руни жазбаларымен үлкен тас тапқан. Бұл жазбаны шешіп оқыған дат ғалымы В. Томсен осы алфавиттің кілтін де таба білді, ал бұл жазбаларды қосып оқуды орыстың түрік тілін зерттеуші ғалымы В. В. Радлов ашты. Бұл жазбаларды шыққан жерлеріне сәйкес орхон енисейлік деп атады.  
Руни жазба ескерткіштері Солтүстік Монғолия, Орта Азия, Қазақстан жерлерінде табылған. Түрік қағанатындағы түркі тілдес халықтардың Монғолия мен Енисейден табылған руни мәтіндері тек тарихи деректер ғана емес, сонымен бірге бай әдеби мұра болып табылады.  
Көптеген белгілі руни жазбалары Білге қағанның, оның бауыры Күлтегіннің ( 732-735) және алғашқы қағандардың кеңесшісі болған Тонықақтың (716 ) құрметіне жазылған.  
Қараханид дәуірінде кең байтақ Орта Азия мен бүгінгі Қазақстанның өлкесіндегі түркі тілдес халықтардың әдеби тілінің қалыптасу процесі өз шегіне жетті. 
Қазақстанға мұсылмандықпен бірге араб жазбасы қоса енді. Осы дәуірде ежелгі түркі тілінің бір диалекті саналатын қыпшақ тілінде білім алған әйгілі ғалым энциклопедияшы Әбу Нәсір әл Фараби өмір сүрді. Әл Фараби керемет пәлсапалық (философиялық) рубаилар, емле трактатын, көркем жазу, өлең құрау, риторика туралы еңбектер жазды. Оның әйгілі «Музыкалық(әуендік) трактаты» көптеген әлем тілдеріне аударылған. Фарабидің математикалық еңбектерінен сәулет жобаларын құруға қажетті арифметикалық және геометриялық есептер табылған. Бұл Орта және Таяу Шығыстағы сәулет өнерінің негізі іспетті. 
ӘЛ фараби шыққан түркі қыпшақ ортасынан көптеген керемет ақын жазушылар ғалым тарихшылар тараған. 
Махмұт Қашғаридің «Диван лугат ат түрігі» ХІ ғасырдағы халықтардың мәдениеті жетістіктерінің айғағы. Бұл диванның мазмұны сол уақыттағы филология ғылымының дәрежесі туралы пікір айтуға көмектеседі, сонымен бірге ол көне орта ғасырлық түркі өмірінің энциклопедиясы, түркі тілдестердің өмірінен хабар берер қайнар көз сияқты. Олардың тұрғылықты жерлерінің жағрапиясын, тарихын зерттеуге қажет маңызды құжат. 
Білімдар түркі ақын жазушыларының бірі Юсуф Баласасұнның «Кутадгу Білігі» ХІ ғасырдың ғажайып туындыларының қатарына жатады. Бұл туынды тек этикалық және моралистік трактат емес, сонымен бірге терең философиялық дидактикалық шығарма. Шығарма 1069 жылы көнетүрік әдеби тілінде жазылып Қараханид әулетінің атынан Боғраханға тарту етілген. Түркі тілдес халықтар тарихында Ахмет Юнгнаки еңбектерінің алар орны өзгеше. Ол түркі әдебиетінде Ю. Баласағұнның «Кутадгу білігінен»басталған дидактикалық ағымның жалғастырушысы. 
Орта ғасырлық дәуірдегі оғыз қыпшақ әдебиетінің ең үздігінің бірі деп «Қорқыт ата кітабін» атауға болады. Кітапта оғыздар м ен қыпшақтардың туған жерлерін қорғаудағы ерен ерліктерін баяндалады.  
Ақын, сопы, мұсылмандық оқу «Хикметті» насихаттаушы Қожа Ахмет Яссауидің де диваны сақталған, бұның басқа түркі авторларынан ерекшелігі еңбегінің көнетүркі тілінің қыпшақ оғыз диалектінде жазылуы. Ахмет Яссауи Мұхаммедтен кейінгі әулие , ал оның Түркістан қаласындағы мешіт мавзолейі кіші Мекке болып саналады. 
Орта ғасырдағы жалпы түркілік әдеби ескерткіштердің бағалыларының бірі «Оғызнаме»Оның мазмұны оғыздар билік құрған кездегі аңызға сүйене жазылған.  
«Оғызнамені ң»ертедегі нұсқасының бірі Рашид Аддинде (УІІ І ғ. ), кейініректегі және толық қолжазба нұсқасы тарихшы Әбілғазыда (ХУІІ ғ. ) сақталған. Қазақ ғалымы Шоқан Уәлиханов ( ХІХ ғ. ) және П. Пеллью мен В. Бартольд «Оғызнаменің» соңғы нұсқасын қазақтарға жатқызады.  
Қазақ әдебиетінің тарихына Қадырғали Жалаиридің «Жамағат Тауарихы», Мухаммад Хайдар Дулатидің «Тарих и Рашиди» шежірелерінің жинақтары үлкен мән мағына береді.  
Қазақ жазба әдебиетінің қалыптасуына және пайда болуына ең үлкен үлес қосқан халық ауыз әдебиеті шығармашылығы. Ол жазба әдебиетінің пайда болуына тек септігін ғана тигізіп қоймай, сонымен бірге өзінің сарқылмас бай нәрімен сусындатып келеді.  
ХV - ХVІІІ ғасырларда қазақ әдебиетінің поэзиясы ерекше өркендеп, шарықтау шегіне жетті. Оның негізгі тақырыбы- қазақ хандығының құрылуы, қазақ халқының сол кездегі басынан өткен тарихи оқиғалары. Оның басты орындаушылары жыраулар, ақын -- айтыскерлер, жыршылар болды. Өз шығармаларына олар орта ғасырдағы көшпенді жауынгерді, оның өмірге көзқарасын, еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін арқау етті. Олар халықтар мен тайпалардың шыққан тегін, әдет- ғұрпын, салт- дәстүрін, жөн- жоралғысын жақсы білетін болған. Жыраулар қырғын соғыстарға, көптеген жорықтарға қатысып, өз араларынан да қолбасшы, батырлар шығарған. Олар көбінесе тек әдебиетпен ғана шұғылданып қоймай, сондай- ақ хан, сүлтандардың ақылшы- кеңесшілері болып, қоғамның саяси өміріне белсене араласқан. Олардың көбі қазақ халқының саясатына өз мұраларын тастап кеткен.  
ХІХ ғасыр қазақ әдебиетінің жаңа дәуірі.  
Махамбет Өтемісұлы (1804-1846) қазақ халқының жалынды ақыны, ержүрек , қаһарман жауынгері. Ол қылышының , сөз өнерінің күшімен өз елінің рухын көтеріп, оның бостандығы үшін күрескен. Жауынгер ақын өршіл мінезімен ханның және патша билігінің қысымына шыдамай Бөекй ордасында болған көтерілісті бастаған. Жалдаушы жандайшап қолынан мерт болған ақын өлеңдерінен бостандық аңсаған азамат дауысын естиміз. Махамбет поэзиясы қазақ әдебиетінде өзіндік із қалдырған.  
Сөз өнерін қабылдауда қазақ тілінің өзіндік жазба дәстүрі бар, бірақ жалпыұлттық әдеби тіл деңгейіне ХІХ ғасырда ұлы Абай (Ибрагим) Құнанбаев (1845 – 1904 жж. ) арқылы көтерілді. )Ұлы ойшыл, керемет сөз шебері, композитор, ағартушы Абайды өз заманының кемеңгері , қазақтың көрнекті тұлғасы деп айтуға болады.  
Он үш жасында араб, парсы, шағатай, орыс тілдерін меңгеруі Абайға Шығыстың классикалық туындыларымен танысуына көп септігін тигізді. Оның Еуропа мен Ресейдің философиялық ойлары мен әдебиетіне деген қызығушылығы , Абайдың қайталанбас сөз шебері болуына көмектесті. Абай қазақ тіліне Пушкинді, Лермонтовты, Крыловты, Гетені, Шиллерді , Байронды аударды.  
Абай тек поэзияда ғана емес, сондай ақ музыкада да өшпес із қалдырды. Абайдың «Қара сөздері» ақынның діни философиялық трактаты емес, бұл халық даналығының тереңдігін, адамзат сүйіспеншілігін уағыздайтын проза. Абай Құнанбаев қазақ халқының ұлттық мақтанышы. 1995 жылы ЮНЕСКО қазақтың ұлы ақынының 150 жылдық мерей тойын атап өтті. 
ХХ ғасырдың басы Қазақстан ғылымына, әдебиеті мен мәдениетіне орны толмас өиян ала келді. Қазақтың бір озық ойлы, зиялылары, еліміздің ертеңі мен болашағына сенім артқан абзал азаматтары «социалистік қоғамның жаулары», »ұлтшыл» деген жалған айыппен сталиндік режим қысымының құрбаны болды. Олар С. Сейфуллин, Б. Майлин, А. Байтүрсынов, І. Жансүгіров, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, Ш. Құдайбердиев және т. б. жүзге жуық әдебиет, өнер, ғылым саңлақтары еді.  
М. О. Әуезов ( 1897-1961 ) кеңес кезеңіндегі белгілі жазушы, оқымысты- ғалым, драматург, ол реалистік прозаның жоғары профессионалдық дәрежеге жетуіне үлкен үлес қосқан. Оның қаламынан көптеген әңгіме, повестер, пьесалар шыққан.  
«Абай жолы» роман-эпопеясы әлемнің көптеген тілдеріне аударылған.  
«Біз кімбіз, қайдан шықтық, қайда барамыз?», - деген мәңгілік сұрақ ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарында келген қазақ әдебиетінің жаңа буын толқыны алдында күні бүгінге дейін тұр. Асқар Сүлейменов, Олжас Сүлейменов, Мұрат Әуезов, Едіге Түрсыновтар сияқты есімдердің ізбасарлары бола тұра, олар рухани интелектуалдық дәстүрдің басқа ұстанымдарына назар аудартады. Бұл буын ұлттық мәдениет қойнауынан шыққанменен өздерін шығыс және батыс көркемдік дәстүрінде еркін сезінеді. Бұл т олқынға Ә. Қодар, М. Ақдәулетов, Ұ. Есдәулетов, А. Әлімов, Т. Әбдікәкімов сынды ақындар, Ж. Шаштайұлы, С. Асылбеков, А. Асқаров, М. Құлкенов, Д. Әшімбаев, К. Жиенбаев сияқты прозашылар, әдебиеттанушы, сыншылар А. Ысмақова, Т. Шапаев, Қ. Жаңабаев, Ш. Нұрпейісов, Е. Аманша және т. б. кіреді. Болашақта бұл есімдермен әлемдік әдебиет пен мәдениет арасындағы диалогтың жаңа қырларын танырмыз деген ойдамыз.  
Ақын, жазушы, аудармашы, өнертанушы Әуезхан Қодардың шығармашылық және қоғамдық жұмысын, азаматтық көзқарасын, әдеби журнал «Тамырға» жасаған ерен еңбегін атап өту парыз. Бұл басылымның көздегені жаңа интеллектуалды және көркем ұсыныстар мен аналитикалық сындарға сүйеніш болу.  
Қазақ әдебиетінің басқа халықтар әдебиетімен арасындағы эстетикалық байланысы, сол халық әдебиетінің көркемдік өміріне көз жіберуі, өзге әдебиеттің озық тәжірибесін дұрыс түсінуі ғасырлар бойы қазақ поэзиясына шығыстың классикасымен нәр беріп келеді. 
Қазіргі уақытта әдеби шығармашылықпен айналысып жүрген В. Дергачев, Д. Хегай, М. Отынышев, А. Төлебаев, С. Буяновтарды да атап өтуге болады. 
Әдеби ортада өздерінің ақындық Superjigita тәжірибесімен Е. Жұмағұлов, Е. Асқарбеков, Л. Калаус танымал болып жүр.