Араб мемлекетінің құрылуы

ЖОСПАР

 

Кіріспе ––––––––––––––––––––––––––––––––––– 3

 

І тарау. Араб мемлекетінің құрылуы  ––––––––––––––––10

ІІ тарау. Арабтардың Орта Азияны жаулап алуы ––––––––– 18

ІІІ тарау. Араб жаулап алушылығының Орта Азияға тигізген

ықпалы –––––––––––––––––––––––––––––––––––25

 

Қорытынды   –––––––––––––––––––––––––––––––35

Пайдаланған әдебиеттер тізімі –––––––––––––––––––– 38

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бергі уақыт әлемінің жекелеген халықтары мен өркениеттері үшін ірі дүмпулер мен өзгерістер заманы ғана емес, сондай-ақ бүкіл адамзат тағдырындағы бетбұрыс кезең де болып отыр. Осы “Ұлы жаңару кезеңі” (Л.Снайдер) әлемдік дамудың екі қарама-қарсы тенденцияларын: дүниежүзі елдерінің бір-бірімен барынша тығыз жақындасуы (ғаламдану) және әлемдегі әр түрлі өркениет ошақтарының оқшаулануы, өз ұлттық аймағындағы оқшаулануы (локалдану) сияқты тенденцияларды байқатып отыр. Алайда, болашақ осы екі беталыстың алғашқысында екеніне күмәніміз жоқ. Мұны бүкіл адамзаттың өткен тарихы дәлелдеп берді. Енді ғана табалдырығын аттаған жаңа ХХІ ғасыр әлемдік өркениеттердің ғаламдық сипатын одан әрі айқындай түсуде, өйткені сан-салалы дүниежүзілік процестердің қай-қайсының болмасын тағдыры өркениеттер тоғысы иірімдерімен тығыз байланысты болып келеді.

Әр түрлі деңгейдегі интеграциялану, атап айтқанда, Орталық Азия, Евразия және бүкіләлемдік деңгейлердегі интеграцияланудың аса қажеттілігі жөнінде елбасымыз Н.Ә.Назарбаев та соңғы жылдары жиі айтып жүр және ол қазіргі таңда іс жүзіне асып та жатыр.¹

Қазіргі таңдағы халықаралық байланыстардың барынша кеңеюі, интеграциялану мен ғаламданудың қарқын алуы бүкіл әлемдік мәдени-тарихи процеске әр түрлі аймақ халықтарының атсалысуы мәселесінің зерттелуін күн тәртібіне қойып отыр. Соның ішінде, әсіресе мәдениетаралық өзара ықпалдастық, оның оқшау этникалық мәдениеттерінің эволюциясындағы рөлі туралы мәселенің өзектілігі барынша артып отыр.

Мәдениеттің өзара ықпалдастығы – өзара қарым-қатынасқа түскен халықтардың дамуына және бүкіл адамзаттық мәдени қорының байытылуына ықпал ететін объективті құбылыс. “Мәдениет – бұл диалог, пікір алмасу және тәжірибе алмасу, басқа халықтардың құндылықтары мен дәстүрлерін игеру – оқшау жағдайда ол солып, кері кетеді”, – деп атап көрсетілді мәдениет саласындағы саясат жөніндегі бүкіләлемдік конференцияның Декларациясында.² Қай халық болмасын басқа халықтардың мәдениетімен қарым-қатынаста болып, бір-біріне ықпал-әсерін тигізу арқылы байып, алға басып отыратыны белгілі. Бұл турасында өз кезінде атақты шығыстанушы В.В.Бартольд былай деп атап көрсеткен еді: “Прогрестің басты факторы – халықтар арасындағы өзара тығыз қарым-қатынастың болуында екені қазір дәлелденіп отыр, халықтардың өркендеп, дамуы немесе кері кетуі олардың нәсіліне немесе оларды қоршаған табиғи ортаға да байланысты емес, оның басты себебі – бұл халықтар өз тарихының әр түрлі кезеңінде халықтар арасындағы байланыс көпірін тұрғыза алды ма, жоқ па, міне осыған байланысты”.¹

Халықтар арасындағы мұндай байланыс орта ғасырларда, негізінен, әр түрлі елдерді жаулап алу арқылы пайда болған ұлан-ғайыр империялар түрінде болды. Осындай империяның бірі – орта ғасырлық араб халифаты. Халифат өз дамуының ең бір шарықтау шегіне жеткен кезде “Ескі дүниенің” ширегінен астамын (Солтүстік Африкадан Үндістанға дейін) алып жатты. Мәселе бұл мемлекеттің көлемі жағынан аса ауқымды болуында ғана емес, тарих үшін ең маңыздысы – осы мемлекетте әр түрлі өркениеттер ықпалдастыққа түсе отырып, жаңа, жоғары дамыған мәдениетті туғызды. Бұл мәдениеттің тілі – араб тілі, ал идеологиялық негізі – ислам болды. Сондықтан да бұл мәдениет араб-мұсылман мәдениеті деген атқа ие болды. Араб-мұсылман мәдениеті жоқ жерден пайда болды дей алмаймы. Арабтар жаулап алған территорияда бағзы замандардан бері Тигр мен Ефраттың, Иран мен Сирияның, Египет пен Индияның, Алдыңғы және Орта Азияның өркениетті халықтары мекен етті.

Орта ғасырлардағы мұсылман елдеріндегі бұрын-соңғы болып көрмеген аса зор мәдени өрлеу көптеген шығыстанушылардың бұл дәуірді “Мұсылмандық Ренессанс” дәуірі деп сипаттауына негіз берді.

Мұсылмандық ренессанс мәселесі әлі күнге дейін толық шешімін таппаған, даулы мәселелердің бірі болып табылады. Орта Азия аймағында Мұсылмандық ренессанстың әрекет ету ықпалына тартылды деп сенімді түрде айта аламыз. Бұған мұсылман дәуірінде өмір сүрген әл-Фараби, Махмұт Қашқари, Ибн Сина, т.б. сынды атақты ғұламалардың шығармашылығы бұлтартпас дәлел бола алады. Орта Азия топырағынан шыққан ұлы ғұламалар өздерінің теңдессіз туындылары арқылы өз уақытының интеллектуалдық дәрежесімен салыстырғанда аса жоғары деңгейге көтерілгені даусыз. Алайда, мұның өзі бұл ғұламалардың өз халқының бұған дейін жинақтаған мәдени жетістіктерін өз бойына сіңіріп, ары қарай дамуына сырттан жаңа бір серпін алғанынан деп ұғыну керек.²

Аравия түбегінде VІІ ғасырдың 20-жылдарында діни реформатор Мұхаммед пайғамбарымыздың қызметінің нәтижесінде пайда болған және пайғамбар қайтыс болғаннан кейінгі 20 жыл ішінде сол дәуірдегі аса қуатты державаға айналған Араб халифаты өзінің жаулап алушылық жорықтарымен сол кездегі Иран, Орта Азия және т.б. Орта ғасырлық мемлекеттер тарихына елеулі әсерін тигізгені бізге белгілі.

Араб-мұсылман өркениетінің тарихы сияқты, оның таралуына ықпал еткен факторлардың бірі болып табылатын араб жаулап алуларының тарихы да бұрмаланушылықпен қарастырылып келді. Европа және әсіресе орыс және кеңес зерттеушілерінің еңбектерінде арабтар тұрпайы діндерін күшпен енгізіп отырған ашкөз, фанатик жаулаушылар ретінде көрсетілді. Кеңес тарихнамасы соғысқа баға беруде әр кез методологиялық әлсіздік танытты.¹ Патшалардың, қолбасшылар мен ақсүйектердің әрекеттеріне объективті баға беруге кедергі келтіретін “таптық көзқарас” үстем болды. Объективті талдаудың орнына “Кеңес одағы халықтарының шетжерлік жаулаушыларға қарсы бірігіп күресудегі тағдырының ортақтығын” дәлелдейтін идеологиялық тапсырысты орындауға ұмтылыс байқалды. Ғаламдық ауқымдағы оқиғаларға баға беруде, әркез бірдей орынды бола бермейтін тұрпайы “моральдылыққа” бой ұрылды. Мысалы: араб жаулап алуларына қатысты, ол кейініректе қандай мәдени және моральдық нәтижелерге алып келгендігі анағұрлық маңыздырақ. Соғыстар, жаулап алулар құрбандықтар мен қиратуларсыз болмайды. Тарих тек жасампаз ғана емес, ол сондай-ақ қиратушы да (соңғы нәтижеде жаңаны жасау мақсатында). Арабтар, түріктер, монғолдар әлемдік тарихта әрдайым күні өткен мәдениетті қиратушылар рөлін атқарып отырды. Ерте дүниенің соңына қарай Римнің, Иранның, Орта Азияның және басқа да аймақтардың өркениеттері құлдырап кеткен еді. Ескі өркениеттің орнына жаңа, прогресшіл өркениет орнауға тиіс болды. Мысалы, күні өткен антика өркениеті көшпелі халық – ғұндардың батысқа қарай қозғалысымен басталған халықтардың ұлы қоныс аударуы нәтижесінде талқандалып, орнына сапалы түрде жаңа өркениет пен қоғамдық қатынастар қалыптасты.² Ерте замандардағы жаулауылықтың рөлін дұрыс түсіну үшін бізге араб-мұсылман мәдениетінің өкілдері көмекке келеді. Атап айтқанда, ХІV ғ. өмір сүрген атақты араб ойшылы Ибн Холдун мемлекеттер мен өркениеттердің пайда болу тарихында көшпенділердің рөліне аса зор маңыз берген.

Оның тарихи циклдар туралы теориясы бойынша баяу климатты елдерде көшпенділер тарихтың анағұрлым белсенді қозғаушы күші болып табылды. Олар отырықшы халықтарға қарағанда анағұрлым тез қозғалысқа түседі, шапшаң. Отырықшы елдердің жерлерін әркез жаулап ала отырып көшпенділер ұлан ғайыр империялар құрады. Алайда, жүз жиырма жылдай уақыт өткен соң жаулап алушы-көшпенділердің ұрпақтары, қалалық өмірдің қолайлы жағдайларында өмір сүре отырып, сол өмірге үйреніп және бірте-бірте өздеріне тән күш-қайрат, төзімділік, батылдық, тәуекелшілдік, климаттың қолайсыз жағдайларына шыдамдылық сияқты табиғи қасиеттерін жоғалта бастайды.¹ Олар нәзік те әлсіз, жалқау әрі қорқақ бола бастайды: “ауа райының қолайсыздықтарынан оларды үйлері, ал жауларынан қамалдардың дуалдары мен жалдамалы әскері қорғайды және ең бастысы, оларда бірлік жоқ, мүліктік теңсіздіктің салдарынан олардың арасында алауыздық туындайды”. Қажет жағдайларының бәрі бар адамдар өмір сүруге қажет қаражат табу үшін еңбектенгісі келмейді, қоғамда тоқырау басталады. Қалалық өмірдің ықпалымен халықтың құлқы бұзылады, сөйтіп қоғам бірте-бірте азғындай бастайды. Сол уақытта көрші далалы аймақтардан көшпенді жаулаушылардың әскері келеді, сөйтіп тарих қайталанып отырады.²

Ибн Халдунның теориясы кейбір зерттеушілердің көшпенділерді жолында кездескеннің бәрін қырып-жоюшы, қиратушы күш ретінде көрсеткен тұжырымдарымен қайшы келеді. Көшпенділердің отырықшы аудандарды жаулап алуы, араб ойшылының пікірі бойынша, мемлекеттің құрылуына алып келеді. Осылайша, көшпенділер отырықшы егіншілердің территорияларын өзіне қосып ала отырып, “мықты экономикалық базаға ие болады, ал өздері қуатты әскери күшімен халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді… Мұның өзі экономиканң тұрақтануына, қолөнердің гүлденуіне, жауланып алынған халықпен ортақ жоғары рухани мәдениеттің қалыптасуына және ең бастысы, әр түрлі этникалық бірліктерден құралған біртұтас халықтың қалыптасуына ықпал етіп отырды”.³

Осы тұрғыдан алғанда араб жаулап алуларын (араб әскерінің негізгі бөлігі көшпенді-бәдәуилер болған еді) күні біткен ежелгі өркениеттердің орнына жаңа, жас, прогресшіл өркениеттің орнауына ықпал еткен халықтардың ұлы қоныс аударуының құрамдас бір бөлігі ретінде қарастыруға болады. Батыс тарихнамасында, соның ішінде кеңес тарихнамасында да халықтардың ұлы қоныс аударуы дәуіріндегі Батыс Европадағы герман, кельт және басқа да тайпалардың қозғалыстары жөнінде өте көп зерттелген.  Бүкіл Европа континентінің қоғамдық-мәдени бет-бейнесін түбегейлі өзгерткен бұл процестің басталуына Орталық Азиядан шыққан ғұн тайпаларының батысқа қарай жылжуы ықпал еткен еді. Зерттеуші Қ.Т.Жұмағұловтың пікірі бойынша дәл осындай құрылысты Шығыс тарихынан да байқауға болады.¹ Әлемдік тарих үшін аса маңызды салдарлары болған арабтардың VІ-VІІІ ғғ. Азия, Африка және Европадағы қозғалыстары мен жаулаушылықтары осындай қозғалыстар еді.² Алайда, тарихта елеулі із қалдырмай-ақ жойылып кетіп отырған германдықтардың, ғұндар мен түріктердің державаларынан өзгеше, араб жаулап алуларының нәтижесінде пайда болған империя – халифат әлемдік өркениетке өлшеусіз зор үлес қосты. Мәселе бұл мемлекеттің көлемі жағынан аса ауқымды болуында ғана емес, тарих үшін ең маңыздысы – осы империяда әр түрлі өркениеттер ықпалдастыққа түсе отырып, жаңа, жоғары дамыған өркениетті туғызды. Жаңа пайда болған өркениеттің материалдық және рухани жетістіктері бүкіл әлемді өзіне қаратты. Тұрпайы, дамудың төменгі сатысында тұрған халықтар тұрмақ, христиандардың өзі исламның, араб мәдениетінің, мұсылмандық өмір салтының ықпалына түсті, одан қолдан келгенше үйренуге тырысты.

Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Курстық жұмыс жазудағы алға қойған мақсатымыз араб жаулап алушылығының тарихи маңызын көрсету болып табылады. Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылды:

• Мұхаммед пайғамбар негізін салған ислам дінінің күшімен біріккен араб мемлекетінің құрылуын анықтау;
• Арабтардың Орта Азияны жаулап алу жолдарын көрсету;
• Араб жаулап алушылығының Орта Азияға тигізген ықпалын анықтау;
• Араб-мұсылман мәдениетінің Орта Азия халықтарына рухани, материалдық, мәдениетіне тигізген ықпалын қарастыру.

Курстық жұмыста негізінен біз VІІ-Х ғғ. кезеңін қамтыдық. Өйткені, дәл осы кезеңде араб мемлекеті пайда болып, өзінің жаулап алушылық жорықтарын бастаған еді.

Курстық жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І тарау. Араб мемлекетінің құрылуы

 

Ұлан-ғайыр Аравия түбегінің көлемі 3 млн. км². Ол шөл дала, құмды жер. Теңіз жағалаулары ғана егіншілікке жарамды. VІ ғасырда арабтар көшпелі мал шаруашылығымен айналысушыларға және отырықшы диқандарға бөлінетін. Оның ішінде араб қоғамының басым көпшілігі мал бағатын көшпелілер болатын. Олар бедуиндер деп аталатын. Малдан жылқы, қой, ешкі, түйе өсіретін. Шонжар бедуиндердің қора-қора малы, үйір-үйір асыл тұқымды жылқылары болды. Әр тайпада түк малы жоқ, тақыр кедейлер де жеткілікті болды. Олар көбінесе кесіртке мен жбайы құрманы қорек етті. Тайпалар руларға бөлінетін. Рудың бай қуатты отбасылары кедей туысқандарына қарайласуы керек болды. “Қанға – қан” деген кек алу дәстүрі болды. Тайпа басшысы шейх, ру басшысы – сайдтар өз қалауы бойынша басқарды (барлық мәселені өзі шешті).

Қолөнер, егіншілік Аравияның оңтүстік-батысында, Иеменде жақсы дамыды. Иеменнің ертерек дамуына оның сауда жолында делдалдық рөл атқаруы әсер етті. Ол Египет пен Палестинаның, Сирияның арасында, ал ІІ ғасырдан бастап бүкіл Жерорта теңізінде делдалдық рөл атқарды.

Үндістаннан теңіз арқылы әкелінген товарлар Иеменде түсіріліп, түйелерге артылып Палестина, Сирия арқылы Батыс Европа елдеріне жетіп жататын.

Аравияның батысындағы Хиджаз облысында Иеменнен Сирияға баратын жолда үлкен сауда-саттық қаласы Мекке орналасты. Оның көпестері көрші елдерге жылына бірнеше рет үлкен керуендер жабдықтап жіберіп отырды. Меккенің орталық алаңында куб тәріздес Кааба мешіті болды. Оның төрінде қасиетті “қара тас” тұрды, ал айналасында араб тайпаларының құдайларының мүсіндері қойылған болатын. Әр тайпа өз құдайына құлшылық етті. Бұл арабтар арасында алауыздықты күшейте түсті. Каабаның маңында жанжалға, айтыс-тартысқа, ұрыс-керістерге тыйым салынды.

V-І ғасырларда арабтар елінде алғашқы қауымдық құрылыспен қатар, құлдық қоғам да орын алды. Бірақ құл иеленушілік қатынас дамып, жетілмеді. Алғашқы қауымдық құрылыс негізінде феодалдық қатынастар да қалыптаса бастады.

Арабтардың жеке топтары біздің заманымызға дейін-ақ көршілес Палестина, Сирия елдеріне қоныс аударып, тіпті Иорданияда арабтардың Гассанид патшалығы да құрылған болатын. ІV ғасырға қарай Месопотомия мен Сирия шекарасында Лахмидтер әулеті басқарған араб патшалығы құрылды. Ол VІІ ғасырдың басына дейін сасанидтік Иранға вассалдық тәуелділікте болды.

Біздің заманызға дейінгі І ғасырда арабтар Египетке де қоныс аударды. Мысалы: Копт қаласындағы тұрғындардың жартысына жуығы арабтар болды. Бұл жағдай кейін араб жаулап алушылығын жеңілдетті.

Шонжар арабтар көршілес бай елдерді – Сирияны, Египетті, Иранды жаулап алуды аңсайды. Бұл жерлерден бағалы олжа, жер, мал басып алуға болатын еді. Бұл елдердің байлығына қызықтырып, өз кедей-кепшіктерін жорыққа әкетуге тырысты. Бірақ соғысты ойдағыдай жүргізу үшін араб тайпаларын біріктіру керек болды.

Бірігуге араб көпестері де ынталы болды. Өйткені, VІІ ғасырдың басында Аравияның оңтүстік бөлігі мен Қызыл теңізге шығатын жолды Иран басып алды, ал Аравияның солтүстігінде Византия үстемдік етті. Бұл Мекке мен Иеменнің делдалдық саудасына зиян келтірді. Бұрын керуен саудасынан пайда көретін бедуин тайпасы, енді кедейлене түсті.

1853 жылы К.Маркстің Ф.Энгельске жазған хатында “Могамет уақытында Европадан Азияға шығатын сауда жолы ерекше өзгерді және араб қалаларының ол уақытта сауда қатынасы нашарлау болды” делінген.¹

Сауда барған сайын нашарлай берді: көпес керуендері Қызыл теңіз жағасына сирек келетін болды. Сондықтан да бай көпестер бұрынғы сауда жолдарын қалпына келтіру және жаңа жолдарды басып алу үшін араб халықтарын біріктіріп, жорыққа аттануға мүдделі болды.

Араб тайпаларын біріктіріп, көршілес бай елдерді басып алу үшін шонжарлар жаңа дінді – ислам дінін пайдаланды. Ол діннің негізін Мұхаммед пайғамбар қалады.

Мұхаммед пайғамбар 570 (571) – 632 жылдары өмір сүрген. Ол Меккеде үстемдік құрған корейшиттердің кедейленген отбасында өмірге келген. Әкесінің аты – Абдулла, анасының аты – Әмина. Ана құрсағында пайда болғанына жеті ай толғанда әкесі дүние салады. Мұхаммед пайғамбар туғанда күн шықпай тұрып-ақ оның жүзінде рисалат нұры құйылған (жамандықты айырылтушы сәуле). Ешбір заманда нәресте дүниеге келгенде нақ мұндай құбылыс болмаған және тіпті болмайды екен. Рисалат нұры қараған көздерді қарықтырады.

Төрт жасына дейін сүтанасы Халиманың бауырында болды. Содан соң өз үйіне табыс етілді. Алты жасында туған анасы Әмина дүние салды. Енді оны атасы Абдулмүтәліп қолына алды. Бірақ анасы қайтыс болғаннан кейінгі екі жылдан соң, сегіз жасқа келгенде атасы да дүниеден өтті. Бұл жолы ол немере ағасы Әбутәліптің жанында қалды.