Араб мемлекетінің құрылуы

Жиырма бес жасында Хұбайлиз қызы Хадиша–Кубра анамызға (Аллаға сыйынушылар анасы) үйленді. Ол анамыз Мұхаммедтен 15 жас үлкен болған. Пайғамбарымыз Хадиша анамызбен жиырма бес жыл өмір сүрген. Алла тағала Мұхаммед пайғамбарымызға Құранды – мұсылмандардың қасиетті кітабын – ол қырық жасқа келгенде жібере бастады.¹

Мұхаммед пайғамбарымызға Алла тағала атынан кәрімнің уағыздарын біртіндеп төбе періштенің бірі Жебірейіл Ғалайһи уәссалам әкеліп тұрған. Құран 23 жыл ішінде түсіп болды. Құранда 114 сүре бар. Ол сүрелер меккелік және мединелік болып екіге бөлінеді. Меккелік сүрелердің саны – 90, ал мединелік сүрелердің саны – 24. Сүрелер аяттардан тұрады. Аяттар (өлеңді сөз жолдары) саны әрқайсысында әр түрлі. Мысалы, “Фатиха” деп аталатын бастаушы сүреде жеті аят болса, ең ұзақ екінші сүре “Бахарада” 286 аят бар.

“Мұхаммед пайғамбарымыздың тірі кезінде Алла тағаланың сөзі қағаз бетіне түспей, ауызша тараған. Алланың сөздерін жатқа білетін мұсылмандарды “қари” деп атаған. Алайда, Мұхаммед пайғамбар қайтыс болғаннан кейін қасиетті сөздердің жоғалып кету қаупі төнеді. Сондықтан Әбу Бәкір Халиф Мұхаммед пайғамбардың хатшысы болған Зәйд ибн Сәбитке Алла тағаланың сөзін жинап, кітап етіп құрастыруды аманаттайды. Үшінші халиф тұсында Зәйд ибн Сәбит көмекшілерімен бірге құранды төрт дана кітап етіп жазып шығады. Осман Халиф бұл төрт дана кітапты заңды Құран деп жариялап, Медине, Димашық, Куфа, Басыра қалаларында сақтауға әмір етеді”.²

Өз уағызын 610 жылы бастаған Мұхаммед пайғамбар 622 жылы Ясрибке (Медине) қоныс аударуға мәжбүр болды. Өйткені, исламға дейінгі діндердің дінбасылары, ақсүйектер оған дінді еркін таратуға мүмкіншілік бермей, қарсылық көрсетеді. Осы себептен пайғамбарымыз туып-өскен Мекке қаласынан Медине қаласына көшеді. Осы жыл – 622 жыл – мұсылмандардың бірінші жылы болып саналады. Бұл “хиджра”, яғни “көшу” жылы деп аталады. Ясриб сол жылдан бері Медина – “пайғамбар қаласы” деп аталады.

Айша – Мұхаммед пайғамбардың сүйікті әйелі. Оған тоғыз жасында үйленген. Мұхаммед пайғамбардың төрт қызы болды: Зейнеп, Рұқия (Ұрқия), Үмму Күлсім, Фатима (Аллаға сыйынушылар сүйіктісі). Үш ұлы болған: Ибраһим, Қасым, Абдулла. Мұхаммед пайғамбардың уағыздаған діні ислам деп аталды. Әл-Ислам (“Құдайға берілу”, “Құдайға құлшылық ету”) – дүние жүзіне кең тараған сенімдердің бірі. Ол дінді ұстаушылар мұсылмандар деп аталады.³

Осыдан 4 ғасыр бұрын, яғни VІІ ғасыр басында Мұхаммед пайғамбар жариялаған жаңа дін – исламмен біріктірілген арабтар Аравия түбегінен кең тарихи сахнаға шықты. Пайғамбардың ізбасарлары, яғни халифтер тұсында олар Пиреней тауынан Инд өзеніне дейін созылып жатқан орасан зор территорияда, көне мәдениеттің жұртында, жаңа этникалық өркениет және ұлы империя құрды.¹

Бұл жайлы Зубов былай дейді: “Арабтар Мұхаммед пайғамбардың уағызын қабылдап, бірнеше онжылдық ішінде олардың әкелері мен аталары ойламаған империя мен мәдениетке жетті…”²

Артта қалған көшпелі және жартылай отырықшы тайпалар ғалымдардың, философтарды, ақындардың батыр жаулаушы ұлтына айналды. Жаңадан туған өркениеттің материалдық және рухани жетістіктері бүкіл әлемді өзіне бағындырды. Христиандардың өздері де мұсылмандардың ықпалына түсіп қалды. Араб ғылымы, өмір сүру бейнесі әсер етпей қоймады.

Г.Э.Фон Грюнебаумның сөздері бойынша: “Мұсылман діні – өзінің қайталанбас идеологиялық күш-қуаты бар айбынды да, сәулетті, керемет бір ғимарат болып табылады”.³

Таяу Шығыстағы елдердің басым бөлігі мұсылмандарға “тез және бейбіт” түрде жаулап алынды, “жергілікті тұрғындар жаулап алушыларға дос ретінде қарамаса да, жау ретінде де қабылдамады”⁴, – дейді Беленицкий.

Гумилевтің көзқарасы бойынша мұсылманға дейінгі Хорезмді “қартайған және шаршаған” деп атаса, сонымен қатар, мұсылман діні басқа да соғысушы елдердің экономикалық, саудасының жағдайының жақсаруына көмек етті деп көрсетеді.⁵

Ислам діні мұқтаждықтағы адамзатқа нелер әкелгенін және Хазірет Мұхаммед сыйлаған ислам нұсқауының адамзатқа қандай қызмет көрсеткенін орынды тілмен жеткізу үшін сол кезеңдегі дүние жағдайына жалпы бір назар салғанымыз орынды болар. Жаңа эраның VІ ғасырында, әлемде аспанды қара бұлт торлаған дүниеде адамзаттың бірден-бір тілегі болған алаңсыздық пен тыныштық, бейғамдық пен қауіпсіздік ғайыптарда болатын. Әлемнің әр шеті қанды қырғынның қамауында еді.

Испания мен оңтүстік Францияда сұлтандық дау-шардан туған саяси алқымдасуы мен жанжалдар өрбіп жатса, Францияда вестготтар мен франктер арасындағы соғыс тарихтың ең қайғылы беттерін жазуда еді. Англо-саксондар Англия аралын басып алғандықтан, онда да қанды қақтығыс жүріп жатқан. Бүгінгі таңда мәдениет, көркемөнердің қайнары болған Англия, өз кезеңінде жыртқыштық пен шексіз зорлық-зомбылық құрсауында еді. Италияда ромалықтар әуелгі атақ-абыройынан айырылған, сол кездік мығым императорлығының орталығы болған Рома қаласы, шылғи дін орталығына айналған. Тың бір Рома-Герман ұлттық қауымын ұйымдастыру, жаңа бір Батыс Рома императорлығын құруды армандаған Теодорих тілегіне жете алмай өлген; ішкі-сыртқы жасырын тәсілдермен алысқан кейін құрылған Романдағы бұл Герман-Гот ақырында егемендікке жеткен. Бұл егемендіктің шекарасы Сижилиядан Тұна қайнарларына және Далмасиа Алыптарына дейінгі кең алаңға созылып жататын.

Бизанс бұрынғы тарихи даңқынан мақұрым, күңгірт күйде еді. Шығыс Европа Рен өзенінен бастап шығыста Тұнаға дейінгі ұрыс-қағыспен қым-қуыт болып, басып алуға енді-енді қарсы келе бастаған. Скандинавиялықтар, норвештер, данимаркалықтар, готтар мен ғұндарға қарай бет алып, басып алу жолына ұмтылған. Ұлттар көшкен, елдер құруға бет алған; осы елдерге христиандық жаңа тараған; көне, алғашқы діндердің ізі жоғала бастаған; Мазхаппен діни шайқас жүріп жатқан – Европада қысқаша жағдай осындай көрініс беруде еді.

Азияға келсек, ол да Европадан қалыспайтын. Тілдер мен ой-пікірдің қайнары болған Хинд пен Тибет, саяси және философиялық мәселенің ең таңданарлығы болды. Қытай ішкі және сыртқы соғыстармен, діни тартыстармен өзара шырмалуда еді.

Азияның солтүстігі ол кезде белгісіз болатын. Иран болса Бизанспен үнемі соғыс күйінде еді. Ирак мезхеп соғыстарына сахна болуда еді.

Африкада ромалықтар мен гректер Мысырды тонып, осы байырғы мәдениет өлкесін сорып жатқан, Африканың солтүстігі де қара бұлттар торлаған, қорқынышты даул үйіруде болатын. Бүтін дүниеге жайылған осы күйден араша қалған жалғыз ел болса, ол Арабстан жарты аралы еді.¹

Мұхаммед пайғамбар арабтарды бір ғанав құдайға табынуға өзара жауласуды тоқтатуға, бірігуге шақырады. 630-жыл шамасында араб тайпаларының көпшілігі ислам дінін қабылдайды. Мұхаммед өкіметін мойындайды. Мекке мұсылман дінінің орталығына, бүкіл мұсылмандардың “қасиетті” қаласына айналады. Мұхаммед мемлекет пен мұсылман мешітінің басқарушысы болды. Мұхаммед өлгеннен кейін (632) көп ұзамай, мұсылмандар бүкіл Аравияны өзіне бағындырып алды. Араб мемлекетін “халифат” (“пайғамбардың орынбасарлары”) басқарды.

Арабтардың жаулап алу алғышарты VІ-VІІ ғғ. Араб қоғамындағы әлеуметтік-экономикалық алға жылжуы болды. VІІ ғ. Басында Аравия жарты аралының тұрғындарының көп бөлшегі көшпенділер (бедуиндер – “сахарада тұрушы”) еді.

Олар негізінен түйе және ешкі, аздаған қой және жылқы өсірді. Оңтүстік Аравияда (Иемен, Ходрамаут және Махра), сонымен қатар Аравия оазистерінде арпа, құрма ағашын, жүзім, аздап бидай және жеміс ағаштарын өсіретін араб жер иеленушілері болды. Арабтардың үлкен бөлігінде бедуиндерде, сонымен қатар жер иеленушілерде VІІ ғ. тайпа және руға бөліну сақталды. Бұл патриархалды-ру қауымы мүліктік және әлеуметтік жіктелу процесін басынан кешті, тайпа ішінен тайпа ақсүйектері – ірі атар және құлдары бар, көбіне керуен саудасымен айналысатын байлар ерекшеленді. Таптық қоғам Аравияның оңтүстік-батыс, Иемен, Жарты арал мен Индия елдерімен керуен-теңіз сауда жолы жатқан Арабияның экономикалық және мәдени салалары дамыған облыстарында болды.

Кеңес ғалымдарының ішінде араб қоғамының әлеуметтік-экономикалық дамуы жайлы екі көзқарас қалыптасқан. Кеңес ғалымдарының бір тобы (А.Ю.Якубовский, С.П.Толстов, Б.Н.Заходер, Е.А.Беляев) арабтардың жаулап алу жорығына дейін феодализмнің нышаны байқалмайдыдейді. Аравияда қалыптасқан құл иеленушілік қатынас көрші елдерден жеке жатқанда үстемдік етуші өндіріс тәсілінде дамыр еді. Бірақ, VІІ-VІІІ ғ. Басында үлкен жаулап алушылық нәтижесінде Аравия және арабтар Таяу және Орта Шығыста болған феодалдану процесіне тартылды және арабтарда құл иеленушілік ескі құрылыста қалды.

Басқа кеңес ғалымдарының ойынша (Н.В.Пигулевская, т.б.) араб қоғамында жаулап алу жорығына дейін (VІІ ғ.) феодалдық қатынас дамыған. Бұл проблема әлі де болса жете зерттелмеген.

Бірінші халиф Абу Бәкір Аравияның толқуларын басып, ішкі іспен айналысса, ал Омар, Осман, Әли кезінде назар Византия облыстарына – Сирия, Палестина, Египет, сонымен қатар Иран жағына әскери жорыққа аударылды. Жаулап алушылық жорықтың инициативті рөлі – олжа және эксплуатациялау үшін жаңа жер алуға ұмтылды.

VІІ ғ. бірінші жартысында араб әскері Византияның, парсылықтардан ерекшеленді.

Араб әскері жаяу және солтүстік атты әскерден құралды, бірақ арабтарда алғашқы кезде ат аз болғандықтан, салт аттылардың көбі түйелерді пайдаланды. Әскер ұйымы ру-тайпалық сипатта болды, яғни рудан және тайпадан құралды. Ұсақ әскери бірліктерден, ондықтар бір ру мүшелерінен құрылды. Ал ірі бірлестіктер бір тайпадағылар болды. Көбінесе ұрыста жақсы таныс және жақын жерлестер, руластар бір-бірімен қатар тұрды, бұл ұрыс алаңында коллективті ұйымдастырды. Оңтүстік арабтар және солтүстік арабтар тайпалары арасында жауластық болды. Бұл әсіресе омиядтар династиясы (661) кезінде күшейді.

Араб әскері өздерінің қарулануы жағынан Византия және парсы әскерінен әлсіз болды. Византиялықтар мен парсылар секілді арабтарда керекті қылыш, қаруланған атты әскерлері болмады. Бірақ араб әскері сан жағынан қарсыластарынан басым болды. Араб әскерлері ұрыс алаңында босаған аттарды ұстап алып, өздерінің атты әскерін толықтырып отырды. Араб әскеріне тән ерекшелік олар тез қамданып, қимылауға епті болды. Оларда арбалы керуен болмағандықтан, шөл дала мен сусыз жоталардан тез өтті, бірақ таулы жерлерде көп қиыншылықтарға тап болған. Араб әскерлерінің ептілігі олардың қарсыластары үшін қауіпті болды, өйткені арабтар қарсыласының тылына оңай кіріп, жойып және олардың арбалы керуенін жаулап, тонап алып, оның коммуникациясын құртты.

Араб жаулап алушылығын Иран және Византия мемлекеттерінің әскери және саяси, сонымен қатар осы елдердің сыртқы қайшылықтары да жеңілдетті. Керісінше, арабтардың әлеуметтік қайшылықтары салыстырмалы түрде терең болмады.

Араб жаулап алушылығы ол кезде қоршаған дүние жүзіне құлақ естіп, көз көрмеген дәрежеде жүрді. Негізгі оқиғалар Омар, Осман және Әли халифтер тұсында болды. 635 жылы арабтар Дамаскіні, 636 жылы Палестинада Ярмук елінде Византия императоры Ираклидидің әскерін талқанады, 636 жылы Антиохияны, 640 жылы палестиналық Кесариді, 640 жылы Армения мен Египетке басып кірді. Нәтижесінде VІІІ ғ. Басында арабтар Византияның 3/2 бөлігі – Арменияны, Сирияны, Палестинаны, Египетті және Солтүстік Африканы тартып алды.

Халифаттағы барлық жер әуелде халифаттың меншігі болып есептелді. Ол елді наместниктері арқылы басқарды. Наместник өзі қызмет атқаратын мерзіміне қарай пайдалануға жер алып отырды. Халықтан жиналған салықтардың есебінен ол чиновниктер мен әскер ұстады. Бертін келе халиф жердің бір бөлігін шонжарлардың тұрақты иемденуіне берді. Шығыс елдерінде егіншілік пен суармалы жерлерде ғана шұғылдануға болатын еді. “Сусыз жер – өлі жер” дейді араб мақалы.

Халифатта тұтқындар еңбегі де кеңінен пайдаланылды. Олар кен қазу жұмыстарында істеді: батпақтарды құрғатты, каналдар салды. Құлдар шонжарлардың үйлерінде малай, халифті қорғайтын жасақшы болды, бірақ еңбекшілер бұқарасының басым көпшілігі құлдар емес, тәуелді шаруалар еді. Халиф өз әскер басшылары мен ерекше еңбек сіңірген қызметкерлеріне жер үлестіріп беріп отырды. Ол үлес “ихта” деп аталды. Ихта үшін оның иесі салық төлейтін болды. Омар халиф (634-644) ол иелікті игеруге міндеттеді. Егер бос жатса, үкімет қайта алып қоятын болды. Бұқара халық үшыр (құшыр), зекет, харадж (қалан), т.б. салықтар төледі. Ұшыр – жан басынан жиналатын жер салығы. Ислам дініне енбеген халықтар жизья деген ақшалай салық төледі. Егер мұсылман болса бұл салықтан босатылды. Харадж деген егін салығы. Ол жинаған өнімнің үштен бірін құрайтын. Зекет – шариғатқа негізделген, мешіт үшін салынатын мал салығы.

Бастапқыда халифат ішіндегі әрбір ел өз бетінше, бұрынғы қалпымен өмір сүре берген еді. Жағдай аббасилер (750-1258) әулетінің билікке келуімен өзгерді. Осы кезде барлық мұсылмандардың құқықтық жағынан теңестірілуіне байланысты халифаттың барлық аймақтарында ислам діні қарқынды түрде тарап, қасиетті құран мен пайғамбар хадистерінің тілі – араб тілі кеңінен енгізілді. Халифаттың батыс бөлігінде – Месопотомия, Сирия, Египет, Солтүстік Африкада ол бірте-бірте жергілікті халықтың ана тіліне айналды. Сөйтіп, Аббаси халифатының ыдырауы қарсаңында, яғни ІХ ғасырдың екінші жартысында оның батыс бөлігі біржолата арабтандырылды. Жаулап алушылардың аз ғана тобы аса көп жауланып алынған халықтардың арасына сіңісіп кетпегені былай тұрсын, керісінше, оларды өз этнографиялық ықпалына бағындырды. Оның үстіне араб тілінің жеңісі араб үкіметі шараларының нәтижесінде емес, керісінше оның еркіне қарсы іске асты. Жаулап алынған халықтар арасында ислам дінінің таралуы халифаттың бүкіл қаржы жүйесін бұзды; үкімет мұсылман емес халықтардың арасында мемлекеттік тілдің тарауын тіпті де қаламаған еді: христиандарға арабша сөйлеуге және өз балаларын мұсылман мектептерінде оқытуға тиым салынды.¹ Соған қарамастан ислам орасан көп халықтың дініне айналды және халықтың ислам дінін қабылдамаған бөлігінің өзі араб тілін қабылдады (мысалы, Ал-Андалустағы мосарабтар).

ІІ тарау. Арабтардың Орта Азияны жаулап алуы

Араб халифатының Аравия түбегінде VІІ ғасырдың 20-жылдарында діни реформатор Мұхаммед пайғамбардың қызметінің нәтижесінде пайда болған және пайғамбар қайтыс болғаннан кейінгі 20 жыл ішінде сол дәуірдегі аса қуатты державалар – сасанилік Иран мен Византия империясының айтарлықтай бөлігін жаулап алған мемлекеттің – бір қарағанда, орта ғасырлардың басында бірінен кейін бірі пайда болып, бірақ елеусіз жойылып кетіп отырған көптеген мемлекеттерден еш айырмашылығы жоқ болып көрінуі мүмкін. Басқа да мемлекеттер сияқты арабтар өзінен анағұрлым дамыған елдерді өзіне бағындырды. Алайда, халифат ғұндардың, готтар мен түріктердің ұлан-байтақ державаларымен салыстырғанда анағұрлым ұзақ өмір сүруі сондай-ақ әлемдік тарихқа өлшеусіз зор ықпал етті.