Қазақстан мұнай-газ өнеркәсібінің дамуының тарихы

50-ші жылдардың аяғы  және 60-шы дылдардың бас шені мұнай іздеу жұмыстары ауқымына жаңа аймақтардың, бірінші кезекте Оңтүстік Маңғыстау ауданының тартылуымен сипатталады. Бұл аудандағы мұнай және газ кенорындарын барынша дәлірек барлау мақсатында 1957 жылы «Қазақстанмұнай» бірлестігінің құрамында «Маңғыстаумұнайгазбарлау» тресі құрылды, ол кейінірек Қазақ КСР Геология министрлігінің Батыс Қазақстан геологиялық басқармасының құрамына өтті.

Ірі қалалардан, темір  жол мен су жолдарынан қашық орналасқан елсіз де сусыз шөл аймақта, тез  аралықта ірі мұнайлы-газды жаңа алап – Оңтүстік Маңғыстау алабы ашылды.

1961 жылы Өзен құрылымында №18 құрылымдық ұңғыманы бұрғылау барысында 367,5 м тереңдіктен Оңтүстік Маңғыстауда алғаш рет газ бұрқағы алынды, осыдан кейін Өзен аланшасында барлау бұрғылауы күшті қарқынмен жүргізіле бастады. Мұның нәтижесінде №1 барлау ұңғымасын сынамалау барысында 1248-1261 метр тереңдіктер аралығынан 10 мм-лік штуцердегі дебиті тәулігіне 80 текше метр мұнай бұрқағы алынды. Кейінірек Өзен алаңшасында мұнайдың өнеркәсіптік жатыны бар екендігі №2 және №22 ұңғымалар арқылы жоғарыда аталған горизонттан тағы да мұнай бұрқақтары алынуымен толықтай дәлелденді. 1959 жылы Жетібай құрылымында іздеу бұрғылауы басталды. 1961 жылы осындағы №6 барлау ұңғымасынан мұнай бұрқағы алынды. Осылайша 1961 жылы Оңтүстік Маңғыстаудан екі бірдей мұнай кенорны – Өзен мен Жетібай – ашылды.

Маңғыстаудың мұнайлы-газды  кенорындарын игеру мәселесіне үлкен  мән бере отырып, Қазақ КСР Министрлер Кеңесі 1962 жылдың 19 қаңтарында «Маңғыстау түбегінде және Каспий маңы ойысының оңтүстік-шығыс бөлігі аумағында жүргізілетін мұнай мен газға деген геологиялық барлау жұмыстарының қарқынын күшейту және осы аудандарда ашылған мұнай кенорындарын игеруге дайындау туралы» деп аталатын арнаулы қаулы қабылданады. Оңтүстік Маңғыстау байлығын өнеркәсіптік игеру мақсатында 1964 жылдың қаңтарында «Маңғыстаумұнай» өнеркәсіптік бірлестігі құрылды. Тыңнан табылған мұнайлы өлкені игеруге Әзербайжаннан, Татарстаннан, Башқұртстаннан, Краснодар және Ставрополь аймақтарынан мыңдаған білікті мамндар мен тәжірибелі инженер-техникалық қызметкерлер тартылды. Ералиев, Жетібай сияқты мұнайшы кенттері мен Жаңаөзен қаласы пайда болды. Қазақ КСР Коммунистік партиясының Орталық Комитеті мен министрлер Кеңесінің 13 ақпандағы №123 Қаулысына сәйкес, «Маңғыстаумұнай» Бірлестігі бойынша 1964 жылдың 3 шілдесінде «Өзен мұнай кәсіпшілігі басқармасын құру» деп аталатын №27 арнаулы бұйрық шықты. 1965 жылдың 10 маусымында Маңғыстаудың алғашқы мұнайы темір жол арқылы Гурьев мұнай өңдеу зауытына жөнелтілді (Т.Шаукенбаев, «Экономика нефтяной промышленности Казахстана», «Қазақстан» баспасы, Алматы, 1974 ж.). Өзен және Жетібай сияқты аса ірі кенорындары бар Оңтүстік Маңғыстау мұнайлы-газды аймағы ашылғаннан кейін мұнайдың өнеркәсіптік категорияға тиесілі барланған қоры 20 есеге, ал жылдық өнім 14 есеге артты. Кейінгі 10 жыл ішінде Теңге, Тасболат, Қарамандыбас, Шығыс Жетібай т.б. жаңа кенорындар ашылып, олар барланды және игерілуге берілді.

Мұнай өнімнің еселей артуына байланысты оны Гурьев мұнай  өңдеу зауытына және КСРО-ның өзге де зауыттарына тасымалдайтын мұнай құбырларын салу мәселесі күн тәртібіне қойылды. Аз уақыт аралығында, екі-ақ жылдың ішінде бұл мұнай құбыры тартылып үлгерілді, сөйтіп Маңғыстау мұнайын тасымалдау проблемасы шешілді. 1969 жылы Өзен – Гурьев – Куйбышев (Самара) мұнай құбырының бірінші кезегі іске қосылды. Жоғары парафинді мұнайды «ыстық мұнай құбыры» арқылы тасымалдау шаралары тұңғыш рет Маңғыстауда жүзеге асырылды. Маңғыстау мұнайы ұзындығы 700 км-лік жерасты арнасы арқылы Гурьевке жеткізілді. Темір жолдың ұзындығы 150 км-лік Өзен – Шевченко тармағы салынды (В.Кольцов, «Темпы и пропорций развития промышленности Казахстана», «Қазақстан» баспасы, Алматы, 1970 ж.). Мұнай өндірудің жоғары қарқанын қалыпты жағдайда сақтап тұру үшін ұңғымаларды игерудің газлифтік тәсілі өндірісі енгізілді, дүние жүзінде бірінші рет қойнауқатқа ыстық су айдайтын өнеркәсіптік қондырғы қолданылды. Маңғыстау кенорындарының ашылуы және олардың тез арада игерілуі мұнайдың барланған қорларының еселей артуына, сөйтіп Қазақстанның бұрыңғы КСРО-дағы жетекші мұнай өндіретін республикаларының біріне айналуына септігін тигізді. 70-ші жылдарда мұнайды іздеу мен барлау жұмыстары Бозащы түбегіне қарай ойысты, бұл жұмыстар Қаражамбас, Солтүстік Бозащы, Қаламқас сияқты кенорындардың ашылуымен аяқталды.

Батыс Қазақстандағы зерттеудің соғыстан соңғы жылдардағы тарихында бұл өңірдің көмірсутек шикізатына деген перспективаларын ғылыми тұрғыдан негіздеуге және іздеу-барлау жұмыстарының тиімділігін арттыруға 1946 жылы академик Қ.И.Сәтбаевтің пәрменімен Батыс Қазақстанның табиғи ресурстарын зерттеу мақсатында әдейі ұйымдастырылған Қазақ КСР Ғылым Академиясының Орал-Ембі ғылыми-зерттеу базасының қызметкерлері айтарлықтай үлес қосты. Бұл база 1956 жылы Қазақ КСР Ғылым Академиясының Мұнай институты, ал 1960 жылы Геология және геофизика институты болып қайтадан құрылды, соңғы құрылымдық өзгеріс барысында Институттың химия бағытындағы бөлімшелері Химия және табиғи тұздар институты болып жеке отау тікті. 1963 жылы Геология және геофизика институты республиканың Геология министрлігінің қарамағына берілді, ол 1972 жылдан бастап Қазақ мұнай барлау ғылыми-зерттеу институты (ҚазНИГРИ) деп аталатын болатын. ҚазНИГРИ Каспий маңы ойысының, Оңтүстік Маңғыстаудың, Бозащы түбегінің шөгінді тыстарының тереңдік геологиялық құрылысын анықтау бағытында маңызды зерттулер жүргізді, осы зерттуелер негізінде аймақтардың мұнайгаздылығы перспективаларын ғылыми тұрғыдан болжау шараларын жүзеге асырды, мұнай-газ шоғырлану белдемдерін даралап, геологиялық барлау жұмыстарының ұтымды бағыттарын негіздеді. Институт Қазақстан аумағын олардың перспективаларына қарай мұнайгазгеологиялық аудандастыру шараларын жүзеге асырды, «Қазмұнайгазбарлау» басқармасымен және Мәскеудің ВНИГНИ институтымен біріге отырып Қазақ КСР-ның 1:500000 масштабтағы мұнай мен газға болжау картасын құрастырды (1978 жылы басылып шықты), сол сияқты кейбір ғылыми-зерттеу және өндірістік мекемелермен біріге отырып Каспий маңы провинцияларының 1:1000000 масштабтағы карталар сериясын жасақтады (1968 ж.). институт геология, бұрғылау және ұңғыманы бекіту технологиясы, геохимия, көмірсутек жүйелерінің фазалық жағдайы т.с.с. бағыттардағы зерттеулер кешенін қазір де жалғастыруда.

Батыс Қазақстан мұнай  барлау өндірісінде Аралсор және Биікжал аса терең ұңғымаларын  бұрғылау (7000 км-ге дейін) және тұзасты таужыныстар кешенінің мұнайлылығын негіздеу шаралары ірі оқиғалардың санатына жатады. Гурьев қаласында құрылған «Қазмұнайгазбарлау» басқармасы (бас геологы С.Құрманов, Т.Нсанов, Э.Воцалевский) тұзасты түзілімдеріндегі мұнайлы-газды жатындарды аршу мақсатын көздеген терең ұңғымалар бұрғылау ісіне 1972 жылы кірісті. Көп кешікпей-ақ Жаңажол тұзасты кенорны (бас геологы С.Камалов) ашылды. 70-ші жылдарда басталған тұзасты кешендерін аршуға бағытталған бұрғылау жұмыстары 1980 жылы дүние жүзі бойынша ғаламат ірі кенорындардың алғашқы бестігіне кіретін Теңіз мұнай кенорнының (бас геологтары Ж.Досмұхамбетов, М.Балғымбаев) ашылуына мүмкіндік берді.

Іздеу жұмыстарының нәтижелілігін  қамтамасыз етуде техникалық қамсыздандыру  шараларының кеңи түсуі, жұмыс көлемінің артуы, геофизикалық зерттеу әдістеріне жаңа әдістемелердің енгізілуі үлкен әсер етті. 1957 жылы Қазақ геофизикалық тресінің құрамына Гурьев мұнайкәсіпшілік кеңсесі берілді, ол 1960 жылы «Қазақстанмұнайгеофизика» тресі болып бөлініп шықты (бастығы Г.Хакимов). 1960 жылы Алматы қаласында Бүкілодақтық барлау геофизикасы институтының Қазақ бөлімшесі ұйымдастырылды. 1962 жылы «Қазгеофизтрестің» жөндеу шеберханасының негізінде «Қазгеофизприбор» эксперименттік зауыты құрылды. 60-шы жылдардың орта шеніне қарай Қазақстанның геофизикалық қызметі құрамында 6 экспедициясы және «Қазгеофизприбор» зауыты бар Қазақ геофизикалық тресінен, 4 экспедициясы бар «Қазақстанмұнайгеофизика» тресінен, сол сияқты аумақтық геологиялық басқармалар құрамындағы 7 жекелеген геофизикалық экспедициялардан және бірнеше партиялардан құралды. Бұл жылдары мұнай іздеу геофизикалық жұмыстарының басым бөлігі Гурьев, Орал, Ақтөбе, Тұрлан (Шымкент қаласы), Іле (Алматы қаласы) геофизикалық экспедициялары, сол сияқты Қазақ КСР Геология министрлігінің құрамына кіретін Батыс Қазақстан (Гурьев қаласы) және Маңғыстау (Шевченко қаласы) кәсіптік-геофизикалық экспедициялар тарапынан жүргізілді. 1972 жылы республиканың Геология министрлігінің тәжірибелік-әдістемелік экспедициясы құрамында алғаш рет мамандырылған есептеу орталығы құрылды. Бұрыннан белгілі кенорындырдың қорларын арттыру және оларды толығымен барлау мақсатындағы сейсмикалық, кәсіптік және гравиметрлік жұмыстарды жүргізу қажеттілігіне байланысты КСРО-ның Мұнай өнеркәсібі министрлігі Қащақстанда тағы да екі геофизикалық трест ашты, олар – Шевченко қаласында 1966 жылы құрылған «Маңғыстаумұнайгеофизика» және 1974 жылы Гурьев қаласында құрылған «Ембімұнайгеофизика» трестері.

1972 жылы Геология министрлігінің  геофизикалық трестері таратылды,  ал экспедициялар аумақтық геологиялық басқармалардың қарамағына берілді. Алайда, геофизикалық қондырғылар мен мамандарды жекелеген мекемелерге шашыратып жіберу нәтижесінде геофизикалық аппараттармен жабдықтау мәселесі нашарлап кетті, геофизикалық зерттеулерге деген ілтипат төмендеді, жұмыс көлемі мен сапасы кеміп кетті. Осындай жағымсыз тенденцияның алдын алу мақсатында 1981 жылы «Қазгеофизика» бірлестігі құрылды, оның қарамағына Геология министрлінің бүкіл геофизикалық экспедициялар, сол сияқты жаңадан құрылған Маңғыстау және Алматы геофизикалық экспедициялары берілді.

Бұл кезеңде сейсмикалық  зерттеулер күшті қарқынмен дамады. Реттелген бағдарлы қабылдау әдісі  мен ұңғымалық сейсмобарлау қолданыла  бастады. Реттелген бағдарлы қабылдау әдісі кейінірек жүзеге асырылған  толқындарды селекциялау және қосу тәсілдерінің алғашқы қарылғашы болатын, алайда аппаратураның жетілмегендігі салдарынанөте қолайсыз және технологиялық тұрғыдан жөнді қамсыздандырылмаған еді. 1962 жылдан бастап «Қазгеофизтрест» мұнай мен газды тікелей іздеу проблемасы бойынша шағын-шағын жұмыстар атқарды. Іздеу геофизикалық жұмыстарына Шығыс Қазақстанның шөгінді алаптары кеңінен тартыла бастады. 1956-61 жылдар аралығында гравиметриямен және электрбарлаумен ұштастырылған сейсмикалық зерттеулер Жаркент ойысымында, Балқаш, Алакөл және Қарқара ойыстарында жүргізілді. Шу-Сарысу мен Сырдарья депрессиялы ауқымында мұнай іздеу жұмыстары 1958 жылы басталды.

1971 жылдан бастап ауыспалы  толқындар әдісінің бір рет  кескіндеу тәсілінің орнына ортақ  тереңдік нүктесін бірнеше рет бақылау жүйесі қолданыла бастады. Сүйір бағдарланған кескіндеу әдісі, ұңғымалық сейсмобарлау әдістері, тік бағытта сейсмикалық кескіндеу әдісі, қаратылған годографтар әдіссі сынақтан өтіп қндіріске енгізілді. Кескіндік сейсмобарлаумен (2D) қатар 70-ші жылдардың аяғында бақылаудың кеңістік жүйелері дами бастады, бұлар «кең кескіннен» үшөлшемді сейсмобарлауға (3D) дейінгі аралықта дамыды. Ең ірі 3D түсірулері 70-ші жылдардың екінші жартысында, 80-ші жылдардың басында Теңіз және Қарашығанақ кенорындарында жүргізілді.

Гравиметрлік түсірулер  бұл кезеңде жыл сайын 200 мың  шаршы км аумақты қамтып отырды. Қазақстан аумағы түгелімен 2 мгл  арқылы жүргізілген изосызықтар  кесіндісімен сипатталған 1:200000 масштабтағы  түсірумен көмкерілді, ал Каспий су айдыны ауқымында 1:100000 масштабтағы түсіру шаралары жүзеге асырылды. Мұнай мен газға деген перспективалары бар алаптар ауқымының 10%-ы 1:50000 масштабтағы, кейбір жекелеген бөлікшелер 1:25000-1:10000 масштабтарда түсірулермен жабылды. І, ІІ және ІІІ санаттардағы өте дәл мемлекеттік тіректік гравиметрлік торап құрылды. Әр түрлі масштабтағы гравиметрлік карталар баспаға дайындалды.

Электрбарлаудың алуан  түрлі модификациялары мен тәсілдері  сынақтан өткізілді, олар: тік бағытта  электрлік зондылау әдісі; қосөрісті  электрлік зондылау әдісі; шақырылған потенциалдар әдісі; өрісті қалыптастырып зондылау әдісі; табиғи өріс әдісі; теллурлық тоқтар әдісі; магниттік-теллурлық кескіндеу әдісі; магниттік-теллурлық зондылау әдісі т.б. Шөгінді алаптарды әуемагниттік түсіру шаралары 1:1000000-1:50000 масштабтар аралығында жүргізілді. Республиканың бүкіл аумағы 1:200000 масштабтағы магниттік өріс карталарымен қамтамасыз етілді, мұнай мен газға перспективалы алаңдардың 90%-ы 1:50000 масштабтағы түсірумен қамтылды. Кәсіптік-геофизикалық (каротаждық) зерттеулер әрбір ұңғыманы бұрғылау барысында және геологиялық барлау процесінің барлық сатыларында жүргізіліп отырды. Міндетті түрде орындалуы тиіс жұмыстар кешеніне микрозондтармен жұмыс істеу, радиометрлік және акустикалық каротаждар кірді. Далалық геофизиктердің, сарапшылардың, өзге де мамандардың, сол сияқты ірі-ірі мұнай іздеу және кәсіптік-геофизикалық экспедициялардың басшылары қалыптасты, олар Қазақстанның мұнай байлығын ашуға айтарлықтай үлес қосты.

Жоғарыда аталып көрсетілгеніндей, 70-90-шы жылдар жалпы Қазақстан үшін нәтижелі, жаңа ашылулар легі дүниеге келген жылдар болды. Қарқынды іздеу жұмыстары Каспий маңы ойысында, Үстіртте, Бозащыда және Оңтүстік Торғай ойысындағы Арысқұм ойысымында жалғасын тауып жатты. Каспий маңы ойысының солтүстік ернеуі өңірінен қоры жағынан шағын-шағын бірнеше мұнай-газ-конденсатты кенорындар – Тепелев, Токарев, Чинарев, Каменск, Дарьинск т.б. кенорындар – ашылды, бұлар таскөмір кезеңінде ойыстың солтүстік ернеуі қалыптасу дәуірінде пайда болған тектоникалық кертпештермен байланысты жаралған. Бұл нысандар тұзасты палеозойы түзілімдерінен ғаламат ірі Қарашығанақ мұнай-газ-конденсат кенорнының ашылуына ізашар рөлін атқарды, сөйтіп Каспий маңы ойысын зерттеудің алғашқы сатысында жорамалданған ғалымдар болжамы іс жүзінде расталды. Қарашығанақ кенорнының ашылуы жер қойнауын барлаушылар ұжымының еселі еңбегін ақтап берген ірі табыс болды. Маңғыстауда триас түзілімдері өнімді болып шықты, Оңтүстік және Шығыс Жетібайдың бұрқақты мұнай ағымдары осы түзілімдерден алынды. Мұның өзі стратиграфиялық қиманың терең орналасқан деңгейлерін игеру арқылы мұнай өнімін арттыру перспективасын айтарлықтай кеңітті. Сөз болып отырған жылдарда, сол сияқты, Оңтүстік Маңғыстауда Қансу, Қарақұдық, Оңтүстік Аламұрын, Ракушты (Бақалтасты), Бектұрлы, Каспий маңы ойысынан Кенбай, Орысқазған, Қисымбай, Ровное т.с.с. кенорындар ашылды. Бұл кенорындардың қоры аса мол емес, десек те олардың ашылуы Қазақстан мұнай өндіру өнеркәсібінің шикізат базасын айтарлықтай нығайтты. Бұрынырақ атап өткеніміздей, 70-ші жылдардағы ірі ашылулар Бозащы түбегімен байланысты болды, мұнда аз-ақ уақыт аралығында Қаражамбас, Солтүстік Бозащы, Қаламқас, Жалғызтөбе т.с.с. мұнайлы-газды кенорындар ашылып дайындалды, сөйтіп игеруге берілді. Бозащы кенорындарының өздеріне тән ерекшеліктері олардың өнімді горизонттарының онша терең емес орналасуы және бор мен юра түзілімдерінің Бозащы дөңесіне қарай бірте-бірте жұқара беруі салдарынан туындаған стратиграфиялық тұтқыштарға шоғырлағандығы. Аталған кенорындарындың мұнайы меншікті салмағының ауырлығымен және құрамында ванадийдің кейде 250 мг/т-ға дейін жететін жоғары мөлшерімен сипатталады. Бұл кенорындардың ашылуымен байланысты Маңғыстаудың шикізат базасы айтарлықтай кеңейе және нығая түсті, себебі олар қоры жағынан ірі кенорындарға жатады (әсіресе Қаламқас кенорны).

Каспий маңы ойысында, атап айтқанда оның шығыс ернеуінде  тұзүсті мұнай кенорындарын іздеу  шаралары тұзасты түзілімдерін зерттеумен алмастырылды, мұның өзі Жаңажол  және тұзасты Кенқияқ кенорындарының, ал кейінірек, яки 80-90-шы жылдары, Әлібекмола, Ұрықтау т.б. кенорындардың ашылуына мүмкіндік берді. Тұзасты мұнайының ашылуына байланысты Ақтөбе облысының шикізат ресурстары бірнеше есе артты, сөйтіп жылдық өнім мөлшерін күрт көтеруге алғышарт жасады.