Қазақстан мұнай-газ өнеркәсібінің дамуының тарихы

70-ші жылдардың басында  Оңтүстік Қазақстанда Шу-Сарысу газды алабы ашылды. Табылған газ кенорындары – Придорожное, Амангелді, Анабай, Үшарал-Кемпіртөбе, Орталық т.б. – табиғи газ қорының шағындығымен ерекшеленеді. Барланған газ кенорындарының айтарлықтай артуын, Қазақстан Республикасының отын-энергетикалық кешені салаларының дамуы экономикалық дәуірлеуді қамтамасыз етудің перспективалық міндеттерін шешумен және батыс аймақтардың макроэкономикалық тұрақтылығын қалыпты жағдайда ұстаумен тікелей байланысты екендігін ескере отырып Қазақ КСР Министрлер кабинеті 1991 жылы 11 қазанда «Табиғи газды және газды конденсатты барлаумен, өндірумен, тасымалдаумен және өңдеумен айналысатын «Қазақстангазөнеркәсіп» мемлекеттік газ концерні туралы» деп аталатын №601 қаулы қабылданды. Мемлекеттік концерннің Басқарма төрағасы болып Е.Р.Әзербаев тағайындалды. Концерн табиғи газды өндіру, тасымалдау және сату кәсіпорындарын біріктірді. Сол сияқты, оның құрамына газ және мұнай салалары бағытындағы жобалау, құрылыс, қамтамасыз ету кәсіпорындары да кірді. Кейінірек «Қазақгаз» мемлекеттік холдинг компания мәртебесіне өткен бұл құрылым құрамында оннан астам акционерлік қоғамдар құрылды, олардың ішіндегі ең ірілері «Қарашығанақгазөнеркәсіп» және "Батыстасымалгаз» (Азербаев Е.Р., «Стратегия и социально-экономическая эффективность развития газовой промышленности Казахстана», Орал, 1999 ж.).

Сол жылдары мұнай  мен газды іздеу жұмыстарымен Қазақстанның оңтүстік облыстарындағы алаптар – Арал, Сырдарья, Оңтүстік Торғай т.б. алаптар – қамтыла  бастады. Торғай ойысымының оңтүстігінде 1984 жылы ірі газды-мұнайлы Құмкөл кенорны және басқа бірнеше мұнай мен газ кенорындары – Майбұлақ, Оңтүстік Құмкөл, Арысқұм, Қоныс, Оңтүстік және Солтүстік-Батыс Қоныс, Қызылқия, Нұралы, Ащысай, Ақшабұлақ, Бектас т.б. – ашылды. Бұл ауданның перспективасын іске қосуда «Қазгеофизика» бірлестігінің және оның экспедицияларының (Тұрлан, Іле, Алматы, Әуегеологияфизика) бағдарлы түрде жүргізілген өнеркәсіптік геофизикалық жұмыстары үлкен рөл атқарды.

70-ші жылдардың аяғы  және 80-ші жылдардың басы тағы  бір керемет ашылумен сипатталды, ол Каспий маңы ойысының оңтүстік ернеуінің тұзасты түзілімдермен байланысты, қоры жағынан ғаламат ірі Теңіз кенорнының ашылуы. Теңізде, Қарашығанақта, Жаңажолда, Кенқияқта, Әлібекмолада, Королевте, басқа да кенорындарда тұзасты мұнайының табылуы бүкіл республика бойынша мұнайдың барланған қорларын еселей арттырды.

Геологиялық-барлау саласын қалыптастыру кезеңі

Саланы түбегейлі  түрде реформалау сатысы 1985 жылы басталды, ол бүгін де жалғасуда.

Орталықтан  басқарылатын басы артық құрылымдарды қысқарту мақсатында 1986 жылы Қазақ КСР-ның Геология және жер қойнауын қорғау министрлігі таратылды. Оның орнына Орал қаласында «Прикаспийгеология» аймақтық бас басқарма (Т.Ақышев, Г.Семенычев, Э.Воцалевский) және Алматы қаласында «Қазгеология» Бас Үйлестіруші геологиялық басқарма (Е.Селифонов, Е.Овчинников, Х.Өзбекқалиев) құрылды, бұлар КСРО Геология министрлігіне тікелей бағынды. «Прикаспийгеология» басқармасының құрамына «Оралмұнайгазгеология», «Ақтөбемұнайгазгеология», «Гурьевмұнайгазгеология», «Қазгеофизика» сияқты қазақстандық геологиялық барлау және геофизикалық бірлестіктермен қатар «Маңғыстаумұнайгазбарлау» кешенді экспедициясы, сол сияқты Каспий маңы ойысының Қазақстанға жапсарлас өңірлерінде және Қалмақ автономиялық республикасының, Астрахань, Волгоград, Саратов және Пенза облыстарының көршілес аудандарында мұнай мен газға деген іздеу-барлау және геофизикалық жұмытарымен айналысатын Ресей Федерациясының геологиялық барлау және геофизикалық мекемелері де кірді.

Торғай бассейнінде  мұнай және газды іздестіру-барлау жұмыстарымен «Қазгеология» ГКГУ айналысты.

Жоғарыда көрсетілген  екі басқарма 1991 жылдың орта шенінде  республикамызда қайтадан Геология және жер қойнауын қорғау Комитеті құрылғанша жұмыс істеді, ал бұл  Комитет кейінірек қайтадан Қазақстан Республикасының Геология және жер қойнауын қорғау министрлігіне айналды. Бұл геологиялық құрылым кейін де бірнеше рет құрылымдық өзгерістерге ұшырады, оның ізі қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі жанындағы Геология және жер қойнауын пайдалану комитеті түрінде сақталған. Саланы реформалау сатысында бүкіл өндірістік бірлестіктер әуелі холдингтерге, сосын акционерлік қоғамдарға (АҚ), бірлескен кәсіпорындарға (БК) және жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге (ЖШС) айналды.

Геологиялық барлау жұмыстарын мемлекет тарапынан қаржыландыру тоқтатылды, ал жер қойнауын пайдалану  Қазақстан Республикасының жаңа заңдарына сәйкес келісім-шарттар  негізінде жүргізілетін болды. Мұнай  мен газға деген геологиялық  барлау бағытындағы ең ірі жобалар халықаралық консорциумдар мен интеграцияланған мекемелер тарапынан жүзеге асырылуда.

Геологиялық барлау жұмыстарының қалыптасқан жүйесі қазіргі  кезде де жұмыс істейді.

Тәуелсіз  Қазақстанның мұнайы

Өткен ғасырдың 90 жж. басында мемлекеттің мұнай мен газ қорының көлемін көбейтуге тек Каспий теңізінің айдынын игеру арқасында ғана қол жеткізуге болатындығы белгілі болды. Қеңес одағы кезінде бұл аймақ теңіз геофизикалық зерттеулермен екі мәрте жабылған болатын. Теңіз деңгейінің түсу салдарынан теңіз суларынан босатылған жерлерде де барлау және геофизикалық жұмыстар жүргізілді. Теңіздің басым бөлігінде жердегі геофизикалық зерттеулер жүргізілді. Осы зерттеулердің нәтижелерін кешенді талдау арқылы қазіргі таңдағы Қашаған, Центральная, Құрманғазы, Оңтүстік Жамбай топтары құрылымының сұлбасына сәйкес ірі құрылымдар белгіленді. Алғаш рет олар П2 үстіртінде ХХ ғасырдың 80 жж. соңында «Қазгеофизика» құрастырған Каспий маңы құрылымдық картасында орын тапқан. 1993 жылы бұл карталар француз CGG компаниясымен бірге Атлас түрінде шығарылған. Атласқа түсініктеме хатында бұл құрылымдардың жарқын келешегі болжанған. Атлас сол кездегі ҚР Геология министрлігімен мақұлданған, содан кейін ол көбейтіліп, шетелдік мұнай компанияларына, сонымен бірге Қазақстанда жұмыс істеуді көздеген «Қазақстанкаспийшельф» ЖАҚ берілген.

1988-1989 жж. бұл материалдар КСРО Бас жоспарында қарастырылып бүкіл аудан КСРО-ның стратегиялық резерв аймағына енгізілген болатын. 1992 ж. желтоқсанда Қазақстан өзінің Каспийдегі барлау жұмыстарын жүргізетіні туралы бүкіл әлемге хабарлады. Сол жылдың екінші жартысында қазақстандық мамандар тобымен «Каспий теңізінің қазақстандық секторын игерудің мемлекеттік бағдарламасы» құрылған. 1993 жылы 13 ақпандағы ҚР Үкіметі №97 Қаулысымен Каспий акваториясындағы мұнай-газ кен орындарын геологиялық-геофизикалық игеруді жүзеге асыратын «Қазақстанкаспийшельф» мемлекеттік компаниясы құрылды.

1993 жылы 3 желтоқсанда ҚР Үкіметі SHELL (Голландия), STATOIL (Норвегия), MOBIL (АҚШ), BP (Англия), TOTAL(Франция), AGIP (Италия) шетел компанияларымен «Қазақстанкаспийшельф» халықаралық консорциумын құру туралы келісім-шартқа қол қойды, консорциум директоры болып Ж.Н.Марабаев тағайындалды. 1994-1996 жж. 100 мың шаршы км-ден астам ауданында сейсмикалық, экологиялық, инфрақұрылымдық және т.б. зерттеулер жүргізілді. Сейсмикалық жұмыстармен Каспий теңізінің қазақстандық секторының аймақтық құрылымы зерттелді, көптеген жергілікті (локальді) қақпалар анықталды, соның ішінде Қашаған, Құрманғазы, Қаламқас-теңіз және т.б., оладың бір бөлігі іздестіре бұрғылауды ыңғайлау үшін бөлшектелген.

1997 жылы Қазақстан Үкіметі ОКИОК консорциумымен бірге Өнімді бөлісу туралы келісімге (ӨБК) қол қойды, 1999 жылы іздестіре бұрғылау басталды.

2000 жылдың  шілдесінде Консорциум Шығыс Қашағанда №1 ұңғымада мұнайдың ашылуы туралы хабарлады. Дәл сол кезде, сол ұңғыманың мұнайы құйылған капсуласын қолында ұстап тұрып, Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев былай деген еді: «Бүгін қазақ халқы үшін - қуанышты күн. Қашағанда мұнайдың ашылуы – қазақ халқының, оның мемлекетінің тәуелсіздігі мен бақытты болашағына үлкен демеу. Қазақстандықтардың үлкен үміті ақталды».

Шығыс Қашағаннан кейін Батыс Қашаған, Қаламқас-теңіз, Қайран, Ақтоты және Оңтүстік-Батыс  Қашаған, ал Ресейлік секторда Широтное және Хвалынское кен орындары ашылды. Қашаған кен орнының ашылуы республиканың мұнай қорын 35%-ға арттыруға мүмкіндік берді. Алғашқы мұнайын Қашаған 2008 жылы беру керек. Қазір Қашаған және Каспийдің басқа кен орындарында дайындық және барлау жұмыстары жүргізіліп жатыр.