Фармацияның Ресейдегі және I Петрдің реформалары кезеңіндегі дамуы

XVIII ғасырдың  орасында М.В. Ломоносовтың Ресей  ғылымының негізін қалап беруі, фармацияның дамуына да әсерін  тигізді. М.В. Ломоносовтың ізбасарлары, Ресей ғалымдары қысқа мерзім  ішінде, өз қажеттіліктерімен отандық  фармацияны Еуропа ғалымдарының жетістіктерімен бір қатарға қойған, ғылыми жұмыстар қатарын жазды.

Осындай химиктердің бірі Иоганн Готлиб Лемен (1719-1767) болған. Ол 1760 жылдан бастап Петербург Ғылым академиясының химия кафедрасында еңбек етті, профессор болды, химиялық зертхананың меңгерушісі, және бір уақытта, табиғи тарих бөлмесінің меңгерушісі болған. Леман минералдардың химиялық сараптамасы мен сынаулық сараптамасмен айналысқан. 1761 жылы ол сынаулық ісі туралы нұсқаулық басып шығарды.

Леман қайтыс болғаннан кейін, Ломоносовтың химиялық зертханансын Петербург Акадкемиясының академигі, фармацевт, Иоганн Георг Модель (1711-1775) басқарды. Ол 1737 жылы келіп, Ресейде 38 жыл өмір сүрді. 20 жыл бойына Модель Петербургтегі бас дәріхананы басқарды, госпиталь мектебінде химия мен фармацияны оқытты. Ол тәжірибелік мағынасы бар сұрақтарды шешумен айналысқан (ас тұзын, бураны, т.б. байыту және тазалау әдісі). Модель, М.В. Ломоносовтың 1759 жылы жасаған, сынапты қатыру туралы бірінші тәжірибелерінің сарапшысы болған. Ол М.В. Ломоносовтан кейінгі алғашқы орыс микроскопистерінің бірі болған.

Тау ісі мен тиын өнерінің ірі мамандарының бірі Иван Андреевич Шлаттер (1708-1768) болған.

1724 жылы  І Петр негізін қалаған, Петербург  тиын ауласының жанынан ашылған  химиялық зертханада алтын мен  күмісті бөліп алудың құрғақ  әдісін ойлап тапқан. Ол орыс тіліндегі зерттеулік сараптама жүргізу туралы бірінші нұсқаулықтың авторы.

Ресейде еңбек еткен көрнекті химиктердің бірі, финн Кирилл Густавович Лаксман (1738-1796) болған. Ол Ресейдің флорасы мен фаунасын зерттеген. Сібірде жүріп, өнертапқыш И.И. Ползуновтың басшылық етуімен тау ісін, металлургия мен техникалық химияны таныған. 1770 жылы К.П. Лаксман химия кафедрасына акдемик болып қабылданып, Ломоносов зертханасын басқарған. Ол Глаубер тұзынан жасанды соданы алу әдісін ойлап шығарған.

Иоганн Готлиб Георги (1729-1802) К.Г. Лаксманнан кейін Петербург ғылым академиясының химия кафедрасын басқарды. Оның еңбекткрі тұздардың, теміртастардың,мәрмәрлердің,жанғыш сланцтардың, су өсімдіктерінің, саңырауқұлақтардың, Нева суының т.б. химиялық сараптамасына арналған. Оның барлық еңбектері уақыттың тәжірибелік талаптарын шешуге бағытталған.

XVIII ғасырдың  екінші жартысында Ресей жаратылыстануының  көтерілуі байқалды. Ғалымдар, флораны  зерттей келе, негізі, халықтық медицинады  пайдаланатын өсімдіктерге көп  қызығушылық танытқан. Олар халықтың  көп жылдық тәжірибесі, оның осы  саладағы бақылаулары, медицина  мен фармацияның ғылыми негізін  қалаудағы басты құндылық деп  есептеген.

Зерттеу жұмыстарын И.Г. Гмелин-аға бастады. Ол 1733 жылы Сібір бойымен бағыты Ярославль, Тобольск, Семей, Өскемен, Томск, Енисейск, Иркутск және Якутск арқылы өтетін саяхат жасады. «Reise durch Sibiren von dem jahre 1733 bis 1743 » (4 том) еңбегі Сібір табиғаты мен оны мекендеушілері жайлы күнделік түрінде жазылған. Сібірдің емдік өсімдіктерінің тізімін ол  «Flore Sibirica» еңбегінің 4 томында жариялаған. (1747-1749)

Гмелинмен бірге екінші Камчат экспедициясының қатысушысы, М.В. Ломоновсотың болашақ шәкірті, студент, орыс ботанигі  Степан Петрович Крашеннинников (1713-1755) болды. «Сібір флорасы» және «Камчатка жерінің сипаты» еңбектері осы экспедицияның нәтижесі болып табылады. Соңғы еңбегі жарыққа 1756 жылы, автор қайтыс болғаннан кейін шықты.

«Петербург губерниясының флорасы» еңбегінде басым бөлігі емдік болып сипатталатын 501 өсімдіктер мен шөптерге сипаттама берілген. Бұл өсімдікткрдің барлығы бірінші орыс фармакопеясына енген.

1750 жылы  С.П. Крашенинников ғылым Академиясының  ректоры, профессор, петербург ғылым  академиясының ботаникалық бағының  меңгерушісі болып тағайындалды.

40 жыл  өмірін Ресей табиғаты мен  халқын тануға жұмсаған, жаратылыс  зеттеуші- энциклопедист, медицина  докторы, академик Петр Симон  Палластың (1741-1811)1786 жылы шыққан, тамаша : «Ресей флорасы немесе Ресей  мемлекетінің өсімдіктерінің  П.С. Паллас берген сипаттамасы» кітабы  үлкен қызығушылық тудырды.

Дәрілік өсімдіктерге сипаттама бергенде, ол олардың халық медицинасында қолданылуына да сипат береді. Қайыңды сипаттай отырып, Паллас қайың шырынын құрқұлақты, подаграны, қышыма қотыр бөртпесін емдеуге пайдалануын сипаттайды. Ол: «Қарапайым халықтың немесе жабайы сауатсыз адамдармен байқаусызда ашылған көптеген үй дәрілері, дәрігердің қолында құтқарушы құралға айналады»,- деп жазған.

Иван Иванович Лепехин (1740-1802) – аса көрнекті ғалым, патриот, Петербург ғылым акдемиясының тұрақты хатшысы, медицина коллегисының мүшесі, 1783 жылы ІІ Екатерина ашқан, Ресей ғылым акдемиясының мүшесі, әрі хатшысы. Оның 600 өсімдіктің сипаты берілген «Доктор және ғылым акдемиясының адъюнкты Иван Лепехиннің Ресей мемлекетінің түрлі провинциясына жасаған саяхатының күнделікті жазбалары» (1771-1805) еңбегі ғалымдардың үлкен қызығушылығын оятты. Ол «адам, өсімдік әлемі және ішкі  ортаның арасында байланыс бар» деген ой тастап, емдік мақсатта жергілікті өсімдіктерді пайдалану керек деп есептеген. Ол жергілікті емдік шөптерді пайдалану тәртібін қарапайым тілде түсіндіретін, халыққа арналған емдік кітап шағаруды армандаған.

И.И. Лепехин үлкен әдеби мұра қалдырды. Оның еңбектері жеке баспа түрінде ғана емес, еркін экономикалық қоғамның еңбектерінде де, академиялық шығармалар мен журналдарда да шақты.

И.И. Лепехиннің шәкірттері Николай Яковлевич Озерецковский (1750-1827)мен Василий Феодорович Зуев (1754-1794) . Н.Я. Озерецовский – академик, медицина ғылымының докторы, ғалым-энциклопедист. Қартайған шағына дейін, экспедициялық қызметін тоқтатпаған. Оның ботаника, география, зоология, минералогия, этнография, медицина мен фармация салаларындағы еңбектері бар.

«Дәрігерлік ғылым,- деп жазған Н.Я. Озерцовский,- пайдалануға, пайдасын алдымен қарапайым адамдар таныған, көптеген заттарды енгізді. Дәрігерлерге тек қана халықта пайдаланылатын заттардың  әсерін нақтырақ зерттеуге бар ынтасын салу ғана қалды... Бірақ түрлі ауруларға қажеттілігі дәрігерлерге қарағанда, халық арасында көбірек белгілі заттар да бар».

В.Ф. Зуев И.И. Лепехинмен бірге барған экспедициядан қайтып келгеннен кейін, Қара теңіз жағалауына жаңа саяхат жасады. Экспедиция аяқталғаннан кейін бес жылдан соң ол 1781-1782ж. «Петербургтан Херсонға дейінгі саяхат жазбалары» кітабын шығарды. 1786 жылы В.Ф. Зуев, халық училищелеріне арналған, орыс тіліндегі бірінші оқулық  «Ресей империясының халық училищелеріне арналған жаратылыс тарихы жазбаларын» жазды. 40 жыл бойына бес баспадан өткен ең үздік оқулық болды. 1787 жылы В.Ф. Зуев академик болып сайланды, халық училищесінде жаратылыс тарихының профессоры болған. Білімді Лейден және Страсбург университеттерінде алып, медицина докторы атанды. П.С. Паллас экспедициясының құрамында, Ресейдің алыс аймақтарында алты жылын өткізді. Оның үлкен қызығушылық тудырған, «Химияның пайдасы туралы сөз» дәрісінде химиялық зерттеулердің медицина мен фармация үшін маңыздылығы туралы айтылады.

XVIII ғасырда  Ресей медицинасының аса көрнекті  қайраткерлерінің бірі Константин  Иванович Щепин (1728-1770) болған. Ол  Котельничеде туып, Киев-Могилян  академиясының Вятск духовный  семинариясында оқыған. Кейін Константинопольде, Грецияда, және Италияда тұрған. Латын, грек және бірнеше батыс  еуропа тілдерін жетік меңгерген. Ресейге оралғаннан кейін, академик  С.П. Крашенинниковтың қол астында  еңбек етті, Петербург маңайының  өсімдік әлемін зерттеген. Кейін  Лейденде білімін жалғастырып, өсімдік  қышқылы туралы докторлық диссертациясын  қорғаған. Бұл жұмысында ол, адам  тағамындағы өсімдік қышқылы  әсерінің сараптамасын жасап,оның  құрқұлаққа қарсы күрестегі ролін  көрсеткен.

1962 жылдан  бастап, К.И. Щепин Мәскеу госпитальдық  мектебіндегі бірінші орыс профессоры  болған. Орыс тілінде оқыған дәрістерінің  бесеуінің екеуін ол дәрітануға  арнаған. Ол рецептураны оқытуды  енгізді, дәрістерінде фармацевтік  препараттамен таныстырған және  тәжірибелік сабақтарды дәріханаларда  өткізуге қол жеткізген.

Ресей дәрілік флорасын зерттеуде үлкен үлес қосқан, ұлы ғалым дәрігерлердің бірі- Нестор Максимович Мкасимович- Амбодик (1744-1812). 1775 жылы Страсбург университетінің медициналық факультетін аяқтағаннан кейін, «Адам бауыры туралы» тақырыбында диссертациясын қорғап, Петербургтегі алдымен, Адмиралтей, кейіннен Кронштадт госпиталінде еңбек етті. Мұнда ол физиологиядан, медико-хирургиялық тәжірибеден және дәрілік өсімдіктер туралы дәрістер оқыды. 1781 жылы ғалым акушерлердің ішінде бірінші болып орыс тілінде дәрістер оқи бастады.

Н.М Максимович- Амбодик емдік өсімдіктанудың белсенді жақтаушыларының бірі болды. Ботаниканы ол дәрілік тәжірибенің бөлігі деп қабылдаған. Ол ботаникадан бірінші орысша «Ботаниканың бастапқы негізі» (1796) оқулығының авторы, «Ботаникалық сөздікті»(1798)  және капиталды «Дәрігерлік затсөздік немесе дәрігерлікте пайдаланатын, әр өсімдіктің табиғи түріне сәйкес суреттерді қосу арқылы түсініктемелерін сипаттау» (1783-1789) еңбегін жазды. Ғалымның барлық еңбектері емдік өсімдіктер туралы материалға бай. «Дәрігерлік зат сөздігінде» ол 123 дәрілік өсімдіктердің сипаттамасын келтірген. Осы өсімдіктердің көпшілігі XVIII ғасырдың фармакопеясына енгізіліп, қазіргі уақытта да өз мағынасын жоғалтпаған. Н.М.Максимович- Амбодик - Ресей фармакогнозиясының негізін қалаушылардың бірі.

Мартын Матвеевич Тереховский (1740-1796) 1775 жылы Страсбург университетінде қорғаған «Линнейдің кұюшы хаосы туралы» диссертациясында тұнбаларда болатын микроскопиялық организмдердің шығу тегін көрсеткен. Ол бірінші Ресей микробиологы деп саналады.

М.М. Тереховский Петербур дәріхана бақшасының директорларының бірі болған. Дәрілік өсімдіктерді зерттеп жүріп, өлерінің алдында «Өсімдіктердің пендеге берер пайдасы» поэмасын жазды.

Семен Герасимович Зыбелин (1735-1802) ММУ-ды бітіргеннен кейін, Лейден университетіне жіберілді. Онда ол медицина докторы дәрежесіне диссертация қорғады.

1765-1802 жылдары  Мәскеу университетінде теоретикалық  медицина кафедрасын меңгерген. Ол анатомия, физиология, химия, хирургия, затенгізу және рецептура дәрістерін  латын тілінде емес, алғаш рет  орыс тілінде оқыды. Оның негізгі  еңбегі «Табиғаттың үштік патшалығынан  өндірілетін қарапайым емдік  сабындар, олардың химиялық өзгерістері, қасиеттері және медицинада пайдалануы  туралы химико- медициналық диссертация»  деп аталған.

Александр Михайлович Шумлянский (1748-1795) Петербург адмиралтей госпиталі маңайындағы  госпитальдық мектепті бітіргеннен кейін, Страсбург университетінде білімін жетілдіріп, 1782 жылы «Бүйрек құрылысы туралы» тақырыбында диссертация қорғады.

1785-1786 жылдары  ол шетелде медициналық және  фармацевтикалық білім беруді  оқыды.

Талантты дәрігерлердің замандасы, өз уақытының білімді адамдарының бірі- Андрей Тимофеевич Болотов (1783-1833). Ол емдік өсімдіктерге арналған 570 мақаласын «Экономикалық дүкенде» басып шағарған. Өз жұмыстарында ол өсімдіктерді жинау, кептіру және сақтау мәліметтерін келтірген, дәрілік шикізаттан тұнбалар, буламалар, жинақтар т.б. дайыдау әдістерін келтірген.Оның еңбектері Ресей фармакогнозиясының дамуына үлкен үлес қосты.

XVIII ғасыр  аяғындағы фармацевт ғалымдар  арасындағы көрнектісі – Товий  Егорович (Иоганн Тобиас) Ловиц (1757-1804). Оның суды адсорбционды тазалау, «нан шарабы», қант шырыны туралы  жұмыстарының тәжірибелік мағынасы  зор болды.

Ловиц тас көмірдің адсорбционды қасиеттерін ашты, күкірт қышқылының коагуляциялық әсерін тапты, көмірдің жеміс шырындарына, зығы және канопля майларына түссіздендіру әсерін тапқан. Ол бірінші болып, мұзды сірке су қышқылын алған, жасанды суық жасаудың жаңа әдістерін құрастырған.

Органикалық химия саласында 1792 жылы криссталл жағдайындағы жүзім қантын бөліп алды, 1798 жылы абсолютты (сусыз) спирт және эфирді алды. Ол- қышқылдың күшін анықтау үшін титрлеу әдісін пайдаланған, алғашқы химиктердің бірі.

30 жасында  ол ғылым академиясының корреспонденті  болып сайланды, ал 36 жасында –  академик, медициналық коллегия  мүшесі болды.

М.В. Ломоносовтан кейінгі ірі орыс академик – химиктерінің бірі - Василий Михайлович Севергин (1765-1826) болды. Оның «Дәрілердің химиялық қоспасының тазалығы мен шынайылығын зерттеу әдісі (1800)» еңбегінің формация үшін бағасы құнды. Бұл дәрілердің сараптамасы туралы, орыс тіліндегі бірінші бастамасы болды. Кітапта емдік ортақ жоспармен қарастырылған: алу, физикалық қасиеті, тазалығы мен шынайылығын анықтау. Дәрілік құралдарды сипаттаудың бұл реті осы уақытқа дейін сақталып келген.

В.М. Севергиннің «Минералды суларды зерттеу әдістері» жұмысының медицина үшін макңызы зор болды.

В.М. Севергиннің замандасы Яков Дмитреевич Захаров (1775-1836) болған. Оның еңбегі – ол неміс тілінен аударылған Х. Гиртаннердің «Антифлогистикалық химия» (1801) оқулығы. Ол жаңа орыс химиялық номенклатурасын құруға қатысты. Мәскеу унирверситетінің химиктерінің арасында фармацевтік химия мен фармация профессоры Иоганн Якоб Биндгейле (1750-1825) белгілі болған. Ол ақ қызылшадан қантты бөліп алған (1799) және Ресейде қант қызылшасы өндірісінің дамуына бастау салды.

Биндгейлемен бірге Ресейдегі қант технологиясының құрылымы мен Давид Шероним Гриндель (1776-1836) айналысқан. Ол 1802 жылы қызылшадан қант алуды ашқан үшін Петербург еркін экономикалық қоғамының алтын медалін алды. Ириндельдің ұсынысы бойынша, Рига химико-фармацевтикалық қоғамы – Ресейдегі фармацевтердің бірінші қоғамы ұйымдастырылды. Ол бірінші отандық фармацевтикалық «Russisches Jahrbichder Pharmarie» (орыс фармация жылнамасы) журналының негізін қалаушы. Фармацияның жалпы сұрақтары, фармакогнозия, фармацевтік химия салаларындағы ғылымның жұмыстары белгілі.