Грунвальдская битва

Як ужо адзначалася, аснову ўзброеных сілаў Вялікага княства  Літоўскага, ці ўласна вой-ска, складала кавалерыя. Нават калі дапусціць, што непрафесійныя ваяры маглі раз-пораз выязджаць у «Пагоню» конна, то ўсё роўна давядзецца канстатаваць, што касцяк рэгуляр-най конніцы дзяржавы фарміраваўся за кошт асоб, для якіх вайсковая служба з’яўлялася прафесійным абавязкам. Апроч згаданых у прывілеі 1387 г. рыцараў-ваяроў, гэта былі і прадстаўнікі некаторых іншых сацыяльных слаёў, валодаўшых зямельнай маёмасцю на рыцарскім праве. У ХVI ст. яны служылі асабіста і выводзілі атрады-почты прапарцыя-нальна колькасці сялянскіх службаў, што меліся ў іх распараджэнні. Умовы адбывання вaйсковай павіннасці ваенна-служылым людам раней, у другой палове ХIV–ХV ст., вы-глядаюць менш акрэсленымі, бо агульнадзяржаўных актаў, якія б яе рэгламентавалі, не было. Хутчэй за ўсё, нормы рыцарскай службы ў кожным канкрэтным выпадку залежалі ад двухбаковага пагаднення паміж сеньёрам і васалам, тады як адзінай нормы ўвогуле не існавала. У большасці зямельных наданняў ХV ст. пытанне асабістага ўдзелу васала ў вай-сковых выправах сеньёра не закранаецца, альбо, што радзей, агаворваецца выключна колькасць выстаўляемых ім ваяроў, хаця ў шэрагу выпадкаў можна здагадацца і аб службе ўласнай персонай. На жаль, недахоп інфармацыі не дазваляе дакладна сказаць, ці існаваў у Вялікім княстве Літоўскім падзел на паспалітае рушэнне, куды ўладальнік зямлі павінен ехаць асабіста, і выправу з маёнткаў, калі патрабавалася толькі выстаўленне адпаведнай колькасці ваяроў, як тое мела месца ў суседняй і саюзнай Польшчы. Уяўляецца, аднак, праўдападобным, што звычайнай была такая форма мабілізацыі, як паспалітае рушэнне, з патрабаваннем асабістай службы, тады як выстаўленне адных толькі почтаў практыкавалася, ізноў жа, у складзе паспалітага рушэння, у досыць рэдкіх, выключных выпадках, напрыклад, у выпадку старасці ці хваробы ваеннаабавязанай асобы, знаходжання маёнткаў у руках удоў альбо духавенства і г.д. Менавіта такая практыка фіксуецца нарматыўнымі актамі ўжо ў першай палове ХVI ст.

Надзвычай рэдка агаворваецца ў зямельных наданнях характар узбраення  падчас вайско-вай службы. Акрамя тых выпадкаў, калі яны абмяжоўваліся патрабаваннем служыць, без ніякіх іншых удакладненняў, тыповымі з’яўляюцца апеляцыі да традыцыі, г.зн. да нормаў службы, якія існавалі перад гэтым, альбо да нормаў, што прымяняліся ў дачыненні іншых землеўладальнікаў. Разам з тым, шэраг згадак аб падставовых прынцыпах рэгламентацыі ўзбраення ўжо ў другой па-лове ХІV–ХV ст. дазваляе заўважыць існаванне ў Вялікім княстве Літоўскім у гэты час дзвюх асноўных катэгорый ваяроў. Так, Длугаш сцвярджае, што Ягайла ў 1383 г. здабываў Драгічын Надбужскі. Паказальным з’яўляецца не толькі перaлічэнне капійнікаў і стральцоў, менавіта арбалетчыкаў, але і іх прапорцыя — 1:2, якая, на думку многіх аўтараў, лічылася на Захадзе стандартнай. У рэальнасці падобная прапорцыя магла вытрымлівацца не заўсёды і ў польскім войску, напрыклад, на аднаго капійніка ў сярэднім прыпадалі тры стральцы.

Суадносіны капійнікаў і  стральцоў у сярэднявечных еўрапейскіх  арміях былі цесна звязаны з камплектацыяй  драбнейшых арганізацыйных адзінак  у выглядзе так званага «кап’я», якое складалася з аднаго цяжэй узброенага рыцара, забяспечанага дрэўкавай зброяй і спецыялізаванага выключна ў рукапашным баі, а таксама некалькіх лягчэйшых стральцоў. Верагодна, такія адзінкі, правобраз почтаў, вядомых у Вялікім княстве Літоўскім у ХVI ст., меў на ўвазе солтыс Жамойцкі, калі пісаў у 1409 г. Сунігайлу, старасце Ковенскаму, што ў яго адсутнасць у Жамойці ліцвіны аб’ездзілі гэты край, на той час падпарадкаваны крыжакам, уздоўж і ўпоперак — адны ў тры, а другія ў чатыры кані.

Нягледзячы на існаванне  пэўных стандартаў у камплектацыі коп’яў, іх рэальны склад залежаў найперш  ад фінансавых магчымасцяў землеўладальнікаў, прычым найменшая ўніфікацыя назіралася ў колькасці стральцоў. Сустракаліся коп’і, складзеныя толькі з капійнікаў без стральцоў альбо нават выключна са стральцоў, прычым у апошнім выпадку стасаванне тэрміна «кап’ё» выглядае вельмі ўмоўным і выступае, фактычна, толькі як даніна традыцыі.

Коп’і-почты арганізоўваліся  ў буйнейшыя атрады — харугвы, якія выступалі ў якасці асноўных арганізацыйна-тактычных адзінак  войска Вялікага княства Літоўскага, таксама, як і войскаў яго галоўнага  саюзніка і галоўнага праціўніка — Польшчы і Тэўтонскага ор-дэна. У Грунвальдскай бітве ўдзельнічала 40 харугваў Княства, з якіх Длугаш дакладна пералічвае 21. Харугвы арганізоўваліся  паводле тэрытарыяльнай прыметы  альбо выстаўляліся буйнейшымі землеўладальнікамі. Колькасны склад харугваў залежаў  най-перш, як можна меркаваць, ад мабілізацыйных магчымасцяў кожнага рэгіёну  ці княжац-кай вотчыны, хаця можна  таксама дапусціць існаванне  пэўнай стандартызацыі ў камплектаванні гэтых адзінак. Пра гэта сведчыць данясенне комтура Рагнеты комтуру  Брандэнбурга і маршалку Ордэна напярэдадні  грунвальдскай выправы (14 чэрвеня 1410 г.), у якім сцвярджаецца, што Вітаўт змабілізаваў на 5 тыдняў у Жамойці  з кожнага краю па 300 чалавек, якія 13 чэрвеня ўжо рушылі ў паход. Не выключана, што падобная коль-касць ваяроў з’яўлялася для харугваў ліцвінскага войска нормай .

Формай баявога шыхтавання кожнай харугвы з’яўлялася звужаная наперадзе калона — клін.

Падобная пабудова войска была добра вядома ў некаторых  краях тагачаснай Еўропы, у прыватнасці, у Германіі і Польшчы. Яе сутнасць заключалася ў размяшчэнні наперадзе калоны, а таксама, верагодна, па яе баках — найбольш баяздольных у рукапашнай сутыч-цы рыцараў — капійнікаў, якія пракладалі шлях у непрыяцельскіх шыхтах і падтрымліваліся стральцамі, страляўшымі з глыбіні калоны навесам, паверх галоў пярэдніх ліній.

Інфармацыя Длугаша аб размешчаных усярэдзіне ліцвінскіх кліноў недастаткова ўзброеных ваярах на горшых канях і атачаўшых іх рыцарах, забяспечаных добрымі канямі і выдатным узбраеннем, а таксама  звесткі, хаця і спарадычныя, аб існаванні  ў Вялікім кня-стве Літоўскім  капійнікаў і стральцоў дазваляюць дапусціць бытаванне тут цяжкай і лёг-кай кавалерыі, якая адрознівалася  не толькі наступальнай зброяй, але  і комплексам ахоўных сродкаў  і якасцю выкарыстоўваемых каней. Эліту войска ў такім разе павінны былі б складаць цяжкаўзброеныя капійнікі на вынослівых канях і ў найбольш надзейным засцерагальным узбраенні, як тое мела месца на Захадзе. Разам з тым, як паказваюць даследаванні апошняга часу, погляд на капійнікаў як на рыцараў, пагалоўна «закаваных у сталь», выглядае занадта спрошчаным; паміж гэтай катэгорыяй ваяроў і менш элітнымі стральцамі не існавала ў той час дакладнай мяжы ў плане выкарыстоўваемага ахоўнага ўзбраення, бо найлепш экіпіраваныя стральцы маглі набліжацца ў гэтым сэнсе да некато-рых не самых заможных капійнікаў, аснову баявога касцюма якіх складалі шлем і кальчу-га, толькі часткова дапоўненыя пласцінавымі элементамі, у тым ліку дэталямі пакрыццяў рук і ног. Калі ж гаварыць пра войска Вялікага княства Літоўскага, то насычанасць яго ўзбраеннем была, як падаецца, яшчэ ніжэйшай, чым у бліжэйшых заходніх суседзяў гэтай дзяржавы, на што звярталі ўвагу сучаснікі. А.Надольскі, імкнучыся рэабілітаваць Княства і абвергнуць сталае ўяўленне аб прымітыўнасці бытаваўшага тут узбраення, прапанаваў тэзіс аб яго «рускім», усходнееўрапейскім характары, за заходнееўрапейскі нічым не горшым, але іншым, прыстасаваным да адметных геастратэгічных умоў.

Паміж іншым, гаворачы аб несумненных  уплывах рускай вайсковай традыцыі на землях Вялікага княства Літоўскага, не варта іх занадта перабольшваць. Уяўляецца, што ў пер-шую чаргу  тут былі пашыраныя тыя элементы ўсходняга ўзбраення, у тым ліку, напэўна, не толькі рускага, якія па баявых якасцях набліжаліся да заходніх аналагаў — колкавыя і пласцінкавыя даспехі, адкрытыя шлемы-шаломы, абухова-ўдарная  зброя і інш. Яны не толькі прыжыліся  на мясцовай глебе, але ў шэрагу выпадкаў трансфармаваліся, з улікам адметных геастратэгічных варункаў, у самабытныя віды зброі. І «рускае», і «літоўскае»  ўзбраенне, такое, як спічастыя шлемы  i, шчыты-павезы альбо кароткія коп’і-суліцы не толькі даказала сваю эфектыўнасць у барацьбе з заходнім праціўнікам, але нават было ў шэрагу выпадкаў ім перанятае. Калі ж закрануць тэзіс аб перавазе ў ліцвінскім войску ў другой палове ХІV — першай палове ХV ст. тых усходніх відаў зброі, якія не мелі аналагаў на Захадзе, то ён уяўляецца, хутчэй, вынікам непаразу-мення. Гэта тычыцца, напрыклад, шабляў, якія і ў другой палове ХVІ ст., калі засваенне падобнай клінковай зброі праходзіла асабліва шпаркімі тэмпамі, прычым не толькі ў Княстве, выразна дамінавалі толькі на поўдні дзяржавы. Прыярытэтнае выкарыстанне ў ліцвінскім войску мячоў, кордаў і цесакоў пацвярджаецца і археалагічнымі крыніцамі.

Цяжкаўзбраены

рыцыр   ВКЛ                  Гармата-барбарда часоў              Арбалетнік часоў

                                               Грунвальдскай бітвы                  бітвы Грунвальдскай

Няшмат можна сказаць  аб працэнтных суадносінах у ліцвінскім войску лукаў і арбалетаў. Апошнія, несумненна, ужываліся тут ужо ў другой палове ХІV ст. даволі шырока. Сярод найбольш яскравых прыкладаў іх выкарыстання трэба назваць бітвы на Сініх Водах і на Ворскле, а таксама выправу Ягайлы на Драгічын Надбужскі (1383 г.). Такім чынам, лук не з’яўляўся манапалістам сярод ручных відаў кідальнай зброі, хаця як важны элемент рус-кай вайсковай традыцыі павінен прысутнічаць прынамсі на ўсходніх абшарах Княства. Разам з тым, лук нельга лічыць зброяй выключна ўсходняй. Ён быў добра вядомы, у тым ліку і як кавалерыйская прылада, у розных краях «лацінскай» Еўропы, уключаючы бліжэйшых заходніх суседзяў Вялікага княства Літоўскага, хаця і не заўсёды з’яўляўся там падставовым відам зброі далёкага бою.

З улікам вышэйсказанага, традыцыйны набор узбраення ваяроў Вялікага княства Літоўскага можна трактаваць як дастаткова еўрапейскі, хаця і архаічны з пункту гледжан-ня найноўшых дасягненняў  тагачаснай тэхнічнай думкі Захаду. Дадаўшы да гэтага спецыфічныя арганізацыйна-тактычныя прынцыпы, якія ляжалі ў аснове фарміравання ліцвінскіх збройных сілаў, давядзецца прызнаць іх адметны характар у параўнанні з вой-скам Усходняй Русі. Вельмі паказальнай у гэтым сэнсе з’яўляецца інфармацыя Патрыяр-шага альбо Ніканаўскага летапісу аб прыездзе на службу да вялікага князя маскоўскага ў 1435 г. Івана Бабы, «Дрютских князей, и той изрядив свой полк с копьи по-литовски». Калі б атрад згаданага князя нічым не адрозніваўся ад маскоўскіх вайсковых адзінак, то наўрад ці была б патрэба акцэнтаваць увагу на яго «літоўскасці». Цікава такса-ма, што летапісец падкрэслівае капійнічы характар палка (харугвы?) Бабы, уласцівы, як вядома, і заходнім арміям. Няясна, праўда, што дакладна тут маецца на ўвазе пад коп’ямі: драбнейшыя арганізацыйныя адзінкі ці спецыфічны від дрэўкавай зброі, але, несумненна, гаворка не ідзе пра тыповыя для балтаў кароткія вошчапы-суліцы, для акрэслення якіх на Русі ўжываўся асобны тэрмін.

Гатоўнасць войска Вялікага княства Літоўскага да запазычання  заходніх мадэляў узбраен-ня яскрава  праявілася таксама ў імпарце  вайсковага рыштунку з Польшчы, які  ў шырокіх маштабах разгарнуўся  пасля заключэння Крэўскай уніі і  знайшоў адлюстраванне ў наратыўных крыніцах і рахунках польскага каралеўскага двара. У асобных выпадках польскія майстры імкнуліся дагаджаць  дастаткова спецыфічным, арыентальным густам заказчыкаў, аднак, у сваёй  масе, як падаецца, пастаўлялася тыповае  ўзбраенне, выкананае па заходняму  cтандарту, асабліва ў выпадках высылкі буйных партый зброі. Разам з тым, як сведчаць рахункі, далёка не ва ўсіх выпадках на землі Вялікага княства Літоўскага завозіліся выключна найноўшыя элементы ўзбраення, рэпрэзентаваўшыя апошнія дасягненні заходняй тэхнічнай думкі, такія, напрыклад, як пласцінавыя даспехі ці агняст-рэльная зброя. Сярод амуніцыі трапляліся і дастаткова шэраговыя рэчы — адкрытыя шле-мы-шаломы альбо колкавыя панцыры, якія не былі нечым незвычайным і на ўсходнееўрапейскіх землях, прычым камплект набытага такім чынам асобнымі ліцвінамі ўзбраення мог быць даволі сціплым. Відавочна, што даўзбраенне вялікакняжацкага войска за кошт польскага імпарту мела на мэце не толькі забеспячэнне ваяроў Княства перадавой еўрапейскай зброяй, але і задавальненне вострай патрэбы ва ўзбраенні наогул. Размова пра пастаўку вайсковага рыштунку з Польшчы ў Літву была б няпоўнай без згадкі аб скар-зе крыжакоў на Канстанцкім саборы ў 1416 г., дзе яны жаліліся, што палякі адпраўляюць літоўцам, схізматыкам і ерэтыкам вайсковыя прылады.

Высветліць, з якой інтэнсіўнасцю  ішло насычэнне войска Вялікага княства  Літоўскага за-ходняй зброяй, на сённяшні дзень не ўяўляецца магчымым. Мелі яе, відавочна, прадстаўнікі палітычнай эліты дзяржавы, аб чым сведчаць выявы на пячатках літоўскіх князёў канца ХІV — першай паловы ХV ст., дзе адлюстраваны, між іншым, пласцінавыя даспехі, шаломы-баскінеты, прылбіцы, конскія папоны-«кропежы». Ужо на Грунвальдскім полі ўзбраенне, аналагічнае заходняму не толькі па баявых якасцях, але і па знешнім выглядзе, не з’яўлялася ў харугвах Вітаўта, як падаецца, нечым выключна рэдкім. На гэта ўказвае адзін з эпізодаў бітвы, калі палякі нейкі час прымалі атакуючыя крыжацкія рэзервы за ліцвінаў, якія вярталіся на поле бою, і толькі нападзенне ордэнскага даводца на Дабяслава Алясніцкага, выехаўшага яму насустрач, выявіла памылку [7, с. 59]. На ўзнікненне непаразумення ў дадзеным выпадку ў значнай меры паўплывала наяўнасць у крыжацкіх шыхтах вялікай колькасці лёгкіх коп’яў-суліц, аднак, калі б іншае іх узбраен-не, у тым ліку засцерагальнае, кардынальна адрознівалася ад таго, якое палякі разлічвалі знайсці ў атрадах Вітаўта, блытаніна наўрад ці была б магчымай. Таму можна дапусціць, што прынамсі першыя лініі харугваў Вялікага княства Літоўскага былі ў дастатковай ступені ўкамплектаваны першакласным еўрапейскім узбраеннем, што, між іншым, не су-пярэчыць і ўжо прыведзенаму вышэй апісанню Длугашам ліцвінскіх кліноў, у якіх най-лепш узброеныя рыцары размяшчаліся наперадзе і, верагодна, па флангах.

Адметную частку войска Вялікага княства Літоўскага, прынамсі, пачынаючы  з часоў Вітаўта, складалі татары, без якіх не абыходзілася ніводная сур’ёзная экспедыцыя гэтага славутага  вялікага князя. На жаль, крыніцы не даюць матэрыялу для рэканструкцыі  ўзбраення і вайсковай манеры менавіта літоўскіх татараў, аднак, прымаючы пад увагу той факт, што  яны на мяжы ХІV–ХV ст. толькі з’явіліся на абшарах Княства і наўрад ці паспелі адразу ж адысці ад мілітарных традыцый сваіх качавых супляменнікаў, можна з дастатковай доляй верагоднасці апеляваць да адпаведных залатаардынскіх аналогій. Та-тарскае ўзбраенне ХІV–ХV ст. на сённяшні дзень даволі добра вывучана, прычым даследаванні абвяргаюць погляд на татарскіх ваяроў як на выключна лёгкіх коннікаў. Да-казана, між іншым, што ў залежнасці ад сацыяльнай прыналежнасці і матэрыяльных магчымасцяў татары ўжывалі вельмі шырокі спектр узбраення, у тым ліку засцерагальнае, што дазваляе выдзеліць у іх асяроддзі лёгкую і цяжкую кавалерыю, хаця дакладную мяжу паміж першай і другой правесці цяжка. Да ахоўных сродкаў, вядомых татарам у другой палове ХІV — першай палове ХV ст., можна аднесці кальчугу, лямелярны і лямінарны даспехі, пласцінкі якіх вырабляліся як з жалеза, так і з цвёрдай скуры, камбінаваныя віды баявых пакрыццяў, у тым ліку колкава-пласцінкавыя, мяккія неметалічныя даспехі з лям-цу, скуры ці тканіны, часам падбітыя металічнымі пласцінкамі, што набліжала іх да еўрапейскіх платаў. Бытавалі металічныя пакрыцці канечнасцяў і шчыты акруглай формы. Шлемы пераважна мелі сфераканічныя абрысы, хаця выкарыстоўваліся і нізкія яйкапа-добныя нагалоўі з кальчужнай аховай твару. Практыкавалася таксама пакрыццё даспехам баявых каней.