История земли Торгай

Теміржолмен жүк тасу көлемі азайды. Бұл көрсеткіштер осы жылы 903,6 мың т жүк тасылды, сонымен бірге боксит тасу 91,7%, отқа төзімді балшық тасу 83,8%, астық тасу 87,7%-ке орындалды.

Автомобиль транспорты мен 523,7 мың т әртүрлі жүктері тасылды. Бұл өткен жылғы осы мерзіммен салыстырғанда үштен біріндей болды. Жолаушылар тасмалы 43,4% кеміді. Әуе транспорты мен жолаушылар тасу екінші тоқсанда 46,1%ке кеміді.

Облыс экономикасының тоқырау жағдайына байланысты құрылыс жұмыстары жүрмей қалды. Тұрғын үй құрылысы кәсіпорындардың өз қаржысы есебінен жүргізілген.

Осы жылғы уақыт ішінде 5558 шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді. Бұл жалпы көлемнің 73% деген сөз. Экономиканы қайта құру есебінен 462 шаршы метр тұрғын үй салынды және өткен монтаж жұмыстарында 85610 мың т игерілді. Оның 31% немесе 26975 мың т  «Торғай сельстрой» тресінің 28% «Торғай алюминстрой» акционерлік қоғамының 13%, №6 құрылысы поездінің үлкесінде екендігі көрсетілген.

Негізінен бұл күрделі қоғамдағы еңбек ресурстарын бөлу немесе басқару жолын экономикалық дамуы мен өндірістің интенсивті өсуімен тікелей байланысты болды. Мұның өзі кадрлардың жетіспеуі тез өркендеп отырған өндірісті жұмыс көзімен қамтамасыз етуде соңғы ізденістерді талап етті. Ал нарықтық экономика жағдайында мұның барлығы басқаша сипат алған.

Облыс бойынша алғанда еңбек ресурстары 184 мың адамды құрайды. Мұның өзі облыстағы жалпы тұрғынның 50%, солай болса тұрсада 1992-94 ж ішінде облыс бойынша алғанда нақтылы еңбекпен қамтылған адамдар саны ұдайы азайып отырған. 1992 ж республикалық еңбекпен қамту институтының арнайы жүргізілген зерттеуіне қарағанда 1985 ж біздің облысымыза ңбек ресурстары адамның саны 197,6 мыңға жетті. Бұл кезең аралығында нарық экономикасына бейімделген өндірістік құралдар жұмысы жүйелене түсті.

Енді бір айта кететін жайт әлеуметтік-экономикалық жағдайдың қиындауына, өндірістік көрсеткіштерді құлдыруына байланысты көпшілік жерде еңбектегі қауіп қатерден қорғаудың шарттары мен талаптары сақтала бермеді. Мысалы, 1993 ж облыс бойынша тікелей өндіріске 40 рет қауіп-қатерден қорғау тәртібі бұзылды. 1994 жылдың өзінде 7 рет өндірістік қауіп-қатер жағдайы болды.

Жалпы кең ұғыммен алғанда одан біздің басты байлығымыз ендеше оған лайықты қамқорлық жасау, әрбір маманды өз қызметіне сай пайдалану, сол кезде бұлжымас нормаға айналды.

Тұрғындарды еңбекпен орналастыру жөніндегі арнайы бағдарламаға және әлеуметтік қорғауды қажет ететін адамдарды жұмысқа орналастыру жөніндегі тәртіпке сәйкес 1994 жылы 323 адам жұмысқа орналасты.     

Еңбекке орналастыру жөніндегі заңның 22 бабына сәйкес қаржы мәселесі қаралды. Соған сәйкес қалалық иниациативаларын біршама игілікті жұмыстар атқарылған. 1994 жылы орын алып отырған әртүрлі проблемалық мәселелерді келгенде ең бірінші кезекте тұрғындарды еңбекпен қамту жөніндегі заңға сәйкес үгіт насихат жұмысын жандандыру басты міндеттердің бірі болып табылғандығы анықталды.

Осы жылдың ең басты мәселелерін айтар болсақ жергілікті жердегі еңбекке орналастыру басқармаларының материалдық-техникалық базасын нығайту, кадрлардың біліктілігін арттыру, оларға лайық қызмет көрсету ең басты асырылған шаралар.

Инфляцияның үздіксіз өсіп, экономикасының құлдырауы қай салада оңай тимеді. Қаражат табуда өз қиындығын өзіне жетіп жатса да «көппен көрген ұлы той» демекші Арқалық қаласының әрбір кәсіпорны да өзіндік нарық заманның қыспағына төзіп, халық көңілінен шығуға тырысуда өзіндік еңбек етті. 1995 жылы айтарлықтай қиыншылыққа қарамастан 1995 жылдың 1 қыркүйегіне дейін облыс кәсіпоырндары мен ұйымдарында 138374 мың теңгенің пайдасы алынды. Өнеркәсіп салаларында 24321 мың тенге, құрылыста 28192 мың тұрғын үй коммуналдық шаруашылығында 6191 мың теңге пайда алынса, қалған салалары зиян шеккен. Өнеркәсіп саласында бұрынғысынша «Торғай боксит кен басқармасы» акцинерлік қоғамы 155953 мың т, «Армаш» акционерлік қоғамы – 4000 мың т, «Дербес» акционерлік қоғамы – 3 млн 600 мың, «Қалалық сүт зауыты» акционерлік қоғамы – 1 млн 619 мың теңге пайдамен жұмыс істеді.

Қаланың алғашқы жарты жылдығында өнеркәсіп өнімдерін өндіру 800 млн 621 мың, оның ішінде халық тұтынатын тауарлар шығару 201 млн 750 теңге жеткен. Қаланың әрбір тұрғынына шаққанда 3129 теңгенің қызметі көрсетілген.

1995 жылы айтарлықтай қиыншылыққа қарамастан қала бойынша 104 млн теңге 176 мың теңге күрделі қаржы, 65 млн 737 мың теңге құрылыс монтаж жұмыстары атқарылса, жылу электр орталығы өздерінің қаржы есебінен 3549 шаршы метр тұрғын үй салып пайдалануға берілген. Қалада 1995 жылы өнеркәсіп тауарларын шығару көлемі 2,5 млд теңгені құрады. Деп жаспарланған. Экономиканы сауықтыру мекемесінде ең бірінші кезекте тұрғын салықты тұтынатын тауарлары сапалы әрі молынан шығару. Осы орайда жергілікті өнеркәсіп «Шорықтау» тігін фабрикасы, «Қалалық сүт зауыты», «Ақ нан», «Сусын ұжымы» жауапты іс атқарды.

1995 жылдың 1 қазанына үшін  облыстың кәсіпорындары мен ұйымдарында 48,2 мың адам жұмыспен қамтылған. Бұл көрсеткіш қыркүйек айында 47,5 мың адам болды. Олардың ішінде  кәсіпорындар мен ұйымдарындағы материалдық өндіріс саласында 20,9 мың, өндірістік есем салада 27,3 мың адам болды.

Қыркүйек айында жалақы қоры 275,6 млн теңгені, ол жыл басынан 1631,7 млн теңгені материалдық емес салада қыркүйек айында 99 млн теңгені жыл басынан 778,4 млн т құрады. Облыс бойынша өндірістік емес салада 8806 т, ең жоғарғы жалақы Торғай боксит кең басқармасы акционерлік қоғамда 5500 теңге Теміржол көлігінде 7215 теңге, әуе жай жолы көлігінде 7884 теңге болады.

1995 жылдық қыркүйегіне  дейін облыс кәсіпорындарымен  ұйымдарында 1383,74 мың теңге пайда алынады.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         

Ақылы қызмет көрсету облыс бойынша 1995 жылы қаңтар, қыркүйек айларында көлемі 47920 мың теңгені құрады. Ақылы көрсеткіші 2,4 есе артық немесе орта есеппен әр адамға 1693 теңгеден келген.

1995 жылы 9 айдың ішінде  облыс кәсіпорындары ұйымдары  мен меншіктің барлық нысандары  бойынша облыс экономикасының 3072,53 мың теңге күрделі құрылыс  қаржысы бөлінеді. Оның 72% мемлекеттік  кәсіпорындар мен ұйымдардан өндіріс бағыттағы ұйымдарға оның 60% немесе 184819 мың теңгені пайдаланылады. Ал, 52503 мың теңгені энергетика министрлігінің үлесіне тиеді. Оның ішінде Арқалық электр оталығының 33537 мың теңге Торғай боксит кен басқармасы акционерлік қоғамының 24161 мың теңге тиеді.

1995 жылы қала әкімшілігінің  күн тәртібіндегі мәселесі экономикалық  тығырықтан шығару жолдары іс-шаралар  жасалынады. Онда қала экономикасы  дамыту мен тұрақтандыру.

Осы 1990-1995 ж 5 жыл аралығы Арқалық қаласының хал-ахуалы экономикасының нарықтық қатынастарға көшірілуі республика мен облысты экономикалық қаржы жағдайына нашарлауы мемлекеттік бюджет тапшылығының өсуі қолма-қол ақшаның өте-мөте жетімсіздігін өндіріс көлемінің құлдырауы және ақыр соңында халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі сияқты теріс көріністерімен сипатталады.

Осы жылдар аралығында қоғамда еңбек ресурстарын бөлу мен басқару жалпы экономиканың дамуымен өндірістің интенсивті өсуі мен тікелей байланыста болады. Сонымен бірге жергілікті жердегі еңбекке орналастыру басқармаларының материалдық техникалық базасын нығайту кадрлардың биіктігін арттыру оларды лайықты қызмет орындарымен қамтамасыз ету міндеттері тұрды.

1996-2000 жылдары  экономиканың тұрақтануы мен  қаланың әлеуметтік жағдайының  артуы.

Тарихтан біз қандай болмасын жаңа қоғамның ескі құрылымды қирату арқылы орнығатынын білеміз тарихи тәжірибе сонымен бірге жаңа құрылымның ауқымын ұстанатын бағытын, түр-түсін, шама-шарқын айқындап алмай тұрып іске кірісіп кеткен жағдайда қоғамның орны толмас әлеуметтік сілкіністерге тап болатынын да талай рет көрсетті.

Өкінішке қарай құрылған қоғамның болашағына нақтылы болжам жасалмады. Мәселенің пайдасы зиянды жақтары уақытылы нарыққа ауысуы кезінде ел басына түсетін ауыртпалықтарды азайтудың жолдары қарастырылады.

Ел басынан кешкен қайта бетбұрыс, қоғамдық құрылыстағы өзгерістер, нарықтық қатынасқа көшу – жұрттың көзқарасын, наным-танымын, түйсік-түсінігін әр қилы өзгерістерге түсіреді.

Экономиканың хал-ахуалын меншікті жекешелендірудегі экономиканы ырықтандырудағы, инфляция деңгейін төмендетудегі, бюджет тапшылығын азайтумен реттеудегі бір сыпыра келеңсіздіктердің оырн алуын елеулі әсер етті. Ең бастысы 1996-97 жылдары экономиканың нақты саласында қаржы жағдайы нашарлап кетті. Кәсіпорындар шығынға ұшырады. Өнеркәсіптегі таза пайда 70%-ке азайды. Инвестицияның үнемі жетіспеуі кезінен қалған негізгі қорлар тозды. Олардың орнына жаңа техника сатып алуға қаржы құрсауы жібермедім. Осының салдарынан кейінгі алты жыл қаланың ақшалай табысы 5 есе азайды.

Торғай облысымыз 1996 жыл әлеуметтік – экономикалық хал-ахуалы тұрмыс деңгейі жөнінде айтатын болсақ бұл жылы тартымды табыс болмады. Осы жылы өнеркәсіп, құрылыс, халықты жұмыспен қамту, еңбекақы жөнінде жеке-жеке қарастырсақ, 1996 жылы қаражат, 1995 жылдың 1 қыркүйегіне дейін облыс ұйымдары мен шығын 43,6 млн теңгені құрады.

Осы мерзім ішіндегі табыс сапасы 138,4 млн теңге болды.

Негізінен мына салалардан: байланыс жүйесі мен дайындаудан тиісінше 65,4 млн теңге және 41,0 млн теңге пайда түсті. Облысымыздың ірі өнеркәсіп орындары «ТБРУ» акционерлік қоғамы «Кен басқармасы» - 4 млн, «Автотранспорт» өндірістік бірлестегі – 15,7 млн теңге, «Торғай Әуе жолдары» акционерлік қоғамы 28,2 млн теңге зиян шекті.

Осы жылдың қаңтар-қыркүйек аралығында меншіктің барлық нысанындағы өнеркәсіп кәсіп орындары бойынша іс-жүзіндегі баға мен 2970,2 млн теңгені өнімін шығарады. Өткен жылдың осы уақытымен салыстырғанда өндірістің құлдырауы 26,1% болды. 1996 жылы 9 айдың қортындысы бойынша 30 кәсіпорын өткен жылғы осы уақытпен салыстырғанда өнім өндіруді 18,2 млн теңгеге көбейді. Соның ішінде Арқалық жылу электр орталығы – 12,9 млн теңге, «Сусын жекеменшік шағын кәсіпорны 0,5 млн асыра орынды алды.

Облыстың 28 кәсіпорны 1995 жылғы межеге жете алмады. Соның салдарынан Арқалық қаласы 466,2 млн теңге кемітіп жіберді. ТБРУ акционерлік қоғамы 117млн теңге «сүт» акционерлік қоғамы 22,6 млн теңге, «Дархан» акционерлік қоғамы 22,8 млн теңгенің, «Сарыарқа» сенім білдіретін серіктестегі 16,5 млн теңгені, «Арман» акционерлік қоғамы 11,0 млн теңге өнімін бере алады.

 Ауыл шаруашылығына  тоқталсақ шаруашылықтың барлық  түрлерінде 27,7 мың тонна ет өндірліп 100% өткен жылғы межеден кемітті.

Облыс бойынша 9 айда 314,9 млн күрделі қаржы игеріледі. Осының 78%  құрылыс салушы кәсіпорындар өз қаржылармен өздері игереді, 23% орталықтандырылған қаржы арқылы жүзеге алады. Өндірістік бағыттағы объектілерге күрделі қаржының 204,1 млн теңге немесе 65% жұмысалды.

Өткен уақыт ішінде 273,9 млн теңге негізгі қордың құрылысы пайдалануға берілді. Барлық  қаржыландыру көздерінің есебінен 3100 шаршы метр тұрғын үй салынды. Бұл өткен жылғы осы мерзіммен салыстырғанда 27%    құрайды. Бұл көрсеткіш Арқалық қаласында 1038 шаршы метр тұрғынға пайдалануға берілген.

Сонымен бірге Арқалық қаласында тұрғындарды әлеуметтік қамту мақсатында құрылыстар салынды.Мердігерлік ұйымдардағы құрылыс монтаж жұмыстары өткен жылғы осы уақытпен салыстырғанда 63%-ті құрайды. «Торғай алюминстрой» акционерлік қоғамы 23%   немесе 59,0 млн теңге. Негізгі құрылыс жұмыстарының негізгі үлесін арттырды.

Транспорт жөнінде бұл көрсеткіш 1213,5 мың теңгеге әр түрлі жүктер тасылды. Бұл өткен жылғының 71,3% көлемінде болды. Темір жолмен жүк тасу 1996 жылы қаңтар-қыркүйек аралығында 20,1% азайып, ол 1131,9 мың теңгені құраған. Автокөлікпен жүк тасудың көлемі 81,6 мың теңге болуы немесе 1996 жылмен салыстырғанда 28,0%-ті құрайды.

Ендігі кезекті Арқалық қаласының әлеуметтік жағдайын алсақ облыс бойынша 85,8 мың адам болып отыр. Оның ішінде материалдық өндіріс саласында 69%, өндірістік емес салада 31%, ауыл шаруашылығында 11,3 мың одан, халыққа білім беру жүйесінде 6,0 мың адам өндірісте 7%, денсаулық сақтау  саласында 6,0 мың адам 7%, транспортта 1,6 мың адам 1,9%, құрылыста 1,7 мың адам құрады.

Ауыл шаруашылығынан  басқа өндірістің бәрінде жұмысшылар саны қысқарды.  Жыл басымен салыстырғанда транспортта 147% құрылыста 20%-ке өнеркәсіпте 9,1% қысқарды. Өндіріс емес салада 6,0 қысқартылып отыр. Соның ішінде білім беру жүйесі 8,9%-ке денсаулық сақтау 7,7 қысқарды, 1996 жылы реформаларды тереңдету және 1996-98 ж арналған орташа жедел даму бағдарламасын орындау жөнінде жұмыс жүргізіледі. Реформалар мен нарықтық жаңаруларды жүзеге асыру жолында экономикалық негізгі салаларында өндірістің құлдырау қарқынының тұрақты төмендету тенденциясы байқалды.

Экономикалық күш қуаттың сәдсіздігіне қосымша облыстың шаруашылық қызметі де құлдырап отыр. Мысалы: 1996 жылы 1995 жылмен салыстырғанда өнеркәсіпте құлдырау 29% түсті. Облыстағы 77 кәсіпорынның 23-і 41, 6 млн % өндіруді азайтты. Олар 834,5 млн теңге товарларын бере алады.

Жеңіл өнеркәсіпте жағдай төзімсіз. Мысалы, жеңіл өнеркәсіптің 95%-і қуаты толық іске қосылмаған, ол машина жасау саласында бұл көросеткіш 75% тең. Материалдық ресурстардың жақтығы сондай-ақ тұтынушылардың төлем төлей алмауы өнеркәсіп пен құрылым индустриясын аяқтан шалды. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу 42% млн теңге азайды. Бұл жалпы өткізілген өнімнің үлес салмағының 51,5% деген сөз.

Облыс экономикадағы дағдарыс меңдеуі астық өндіруде орын алды. Егер 1986-90 ж облыс жыл бойынша орта есеппен 2 млн т дән жиналса 1991-1995 ж 1,6 млн т ғана астық жиналды. 1996 ж астық өндіру 938 мың т ғана болды. Бұл мұның алдындағы 5 жылмен салыстырғанда 41,3% аз. Облыста бидайдың әр гектарымен орта есеппен 5 центнерден өнім жиналған, бұл республикадағы ең төменгі көрсеткіш. Республика бойынша Торғай облысы инфляция 1996 ж бұл облыс 132,5% жетті. Бұл көрсеткіш сол кезде Ақмола облысы 124,3%, Қостанайда – 124,8% болды.

Әрине экономикалық тоқырауы адамдарды тұрмысының нашарлауына әкеп соғады. Сондықтанда облыс тұрғындары Республика бойынша төменгі сатыда тұрды. Торғай облысы тарағаннан кейін Арқалық қаласы тұрғындарының жылу, суға, жарыққа деген зерулігі жөнінде көп азап шекке. 1997 жылдың сәуіріне дейін облыс зейнеткерлерге 607,8 млн теңге қарыз болды. Ал шалғайдағы аудан тұрғындары 1996 ж қыркүйегінен бері – 1879,0 млн теңге қарыз. Еңбекақы жөнінен 1997 ж 264,5 т қарыз болды. 1997 жылы Арқалық қаласының жылуға әзірлігі жөнінде айтар болсақ сол кездегі Премьер-министр Н.Балғынбаев Арқалық қаласына арнайы келіп Үкімет қорынан жылу өшпес 60% қиратылып бос қалуына әкеп соқты. Жоғарыда баяндалған керемет ғимараттар «Универсам» зәулім үйі, 7 шағын ауданындағы аспанымен теңескен көп қабатты өте сәулетті үйлер, «Арқалық» қонақ үйіғ көптеген өндірістік мкемелер қаңырап, тонауға түсті. Қала құрылысын дамытқан «Торғай алюминқұрлыс» тресті шала-жансар күйде қалды.