История земли Торгай

Алай ат салысуға көптеген азаматтар, тағдыр мен нарықтың қатты ағынынна тиісті шаралар да жасап, бейімделіп жатыр. Торғай кені аз өнімдерін эшалон – эшалонмен Павлодар зауытына жөнелдетуде. Қаладағы 2 элеватор, нан зауыты, толып жатқан шағын диірмендер Арқалықтың жүрек соғуын тоқтатпады. «Қазақстан темір жолы» мемлекеттік кәсіпорны Арқалық 1996 жылы жабылып қалған кәсіпорын «Торғай алюминқұрлыс» акционерлік қоғамына 690 теңге арнайы тапсырыс беріліп құрылыс материалдарын өндіруге мүмкіндік берді.

1997 ж Торғай облысы  таратылған соң, Арқалық қаласы  тұрғындарының жылуға, суға, жарыққа  зәрулігі туралы 1998 ж жарық көрген газет беттері жариялап отырды. Алайда көптеген азаматтардың көмегінің арқасында Арқалық тұрғындарына мол қаржы түскен болатын. «Қазақстан темір жолы» республикалық мемлекеттік кәсіпорны, оның бас директоры А.Мырзахметов Арқалық тұрғындарына, қаржы тапшы әкімшілікке азаматтық, кісілік танытып, Атыраудан Арқалыққа дейін жылу отын тасымалдауға үлкен жәрдем жасады. Мұның өзі Арқалықтардың қыстан қысылмай шығуына кепілдік берді. «Қазақстан Темір жолы» мемлекеттік кәсіпорны Арқалықтың 2 жылға жуық тоқтап қалған өндірістік кәсіпорындарына жөн бітірді. 1998 жылы осы кәсіпорны «Торғайалюминстрой» акционерлік қоғамына 690 млн тонна арнайы тапсырыс беріп, құрылыс материалдарын өндіруге мүмкіндік жасады. Қол құсырып қалған 250 адам қайтадан жұмыс орнына оралды.

Қалада жылуға, суға, жарыққа төлемақыны жинау жұмысы да орналықтандырылды. Дегенмен 1997 жылдан бергі көлемде Арқалықтағы бұл екпін бәсеңді, мұның өзі қала тіршілігінің әлеуметтік-экономикалық дағдарысына алып келді.

Алайда республика үкіметінің нақты пәрменді шешімдерінің нәтижесінде Арқалықта қалыпты тіршілік орнады. Қаланың ертеңіне деген үміт сәулесі оянды. Көптеген кәсіпорындар ашылып, халықтың ізгілігіне жұмыс жасай бастады.

2000 ж күз айынан бастап  Арқалық самалмен тыныстағандай  болып отыр. Жаңадан келген қала әкімі Торғайдың төл перзенті Ж.Түбекбаев өзгерістер мен ілгірі басушылық жасады. 2000 жылдан бастап арман болған электр жарығы қолға алынады, электр жүйесі қала көшелеріне де тартылып, көшелерді жарықтандырып, халықтың болашаққа деген сенімі оянды. Қазақ үшін салынған осынау сәлетті қаламыздың тарих қойнауына Отырар сияқты бере салуға болмайтынын халық сезінді, түсінді.

Енді экономикалық жағдайына жеке-жеке тоқталар болсақ, ауыл шаруашылығында егіншілік 2000 ж 24 мың га алқапқа егін егілген 1 га түсімі орта есеппен 18-20 центнерден айналды. Осы жылы астық сапасы жоғары болды. 2000 ж облыс экономикасынндағы дағдарыс меедеуі асиық өндіруде де орын алды. Егер 1986-90 ж 1,6 млн т ғана болды. Бұл мұныңалдындағы 5 жылмен салыстырғанда 41,3% аз. Облыста бидайдың әр гектарымен орта есеппен 5 центнерден өнім жиналған, бұл республикадағы ең төменгі көрсеткіш. Республика бойынша Торғай облысы иныляция құрығынан шыға алмаған өлкеге айналды. Инфляция 1996 ж бұл облыс 132,5 жетті. Бұл көрсеткіш сол кезде Ақмола обл 124,3% , Қостанайда- 124,8% болды.

    Әрине экономикалық  тоқырауы адамдары тұрмысының  нашарлауына жеп соғады. Сондықтранда  облыс тұрғындары Республика  бойынша төменгі сатыда тұрды. Торғай облысы тарағаннан кейін  Арқалық қаласы тұрғындарының  жылу, суға, жарыққа деген зерілуге жөнінде көп арып шеккен. 1997 жылдын сәуіріне дейін облыс  зейнеикерлерге 607,8 млн тенге қарыз болады. Ал шолғайдағы аудан тұрғындары  1996 ж қыркүйегінен бері – 1879,0 млн теңге қарыз. Енбек ақы жөнінен 1997 ж 264,5 т ққарыз болады. 1997 жылы Арқалық қаласының жылуға әзірлігі жөнінде айтар болсақ сол кездегі премьерө министр Н. Балғынбаев Арқалық қаласына арнайы келіпҮкімет қорынан жылу өшпес үшін 117 млн теңге бөлді, 1997 жылы 22 сәуір Арқалық үшін қаралы күн сияқты. Сол күннен басталған қош қаланың 60% Қиратылып бос қолуына әкеп соқты. Жоғарыда баяндалған керемет ғимараттар «Универсам» зәуілім өте сәулетті үйлер, «Арқалық» қонақ үйі, көптеген өндірістік мекемелер қанырып, тонауға түсті . Қалатұрылысын дамытқан «Торғай аллюминқұрлық» тресті шала- жансар күйде қалды.

    Алайда ат салысуға  көптеген азаматтар, тағдыр мен  нарықтын қатты ағайына тиісті  шаралар да жасап, бейіліделіп  жатыр. Торғай пені аз өнімдерін  эшолон- эшолонмен Павлодар зауатына  жөнелтуде. Қаладағы 2 элеватор , нан зауыты, толып жатқан шағын диірмендер Арқалықтың жүрек соғуын тоқтатпады. «Қазақстан темір жолы» мемлекеттік кәсіпорны Арқалық 1996 жыл жабылып қалған кәсіпорны «Торғай аллюмин құрылыс» акционерлік қоғамына 690 млн теңге орнайы  тапсырыс беріліп құрылыс материалдарын өндіруге мүмкіндік берді.

    1997 ж Торғай  облысы таратылған соң, Арқалық  қалсы тұрғындарынын жылуға , суға, жарыққа зәрулігі туралы 1998 ж  жарық көрген газет беттері  жориялап отырды. Алайда көптеген  азаматтардың көмегінің арқасында  Арқалық тұрғындарына мол қаржы түскен болатын. «Қазақстан темір жолы» республикалық мемлекеттік кәсіпорны, оның бас директоры  А. Мырзахметов Арқалық тұрғындарына, қаржы тапшы әкімшілікке азаматтық, пісілік танытып, Атыраудан Арқалыққа дейін жылу отын тасмалдауға үлкен жәрдем жасады. Мұның өзі Арқалықтықтардың қыстан қысылмай шығуына кепілдік беді. «Қазақстан темір жолы» мемлекеттік кәсіпорны Арқалықтын 2 жылғажуық тоқтап қалған өндірістік кәсіпорындарына жөн бітірді. 1998 жылы осы кәсіпорны «Торғай аллюминстрой» акционерлік қоғамына 690 млн т арнайы тапсырыс беріп , құрылыс материалддарын өндіруге мүмкіндік жасады. Қол құсырып қалған 250 адам қайтадан жұмыс орнына оралды. Қалада жылуға, суға, жарыққа  төлемақыны жинау жұмысы да орталықтандырылды.  Дегенмен 1997 жылдан бергі көлемде Арқалықтағы бұл екпін бәсеңсіп , мұның өзі қала тіршілігінің әлеуметтік – экономикалық  дағдарысына алып келді. Алайда республика үкіметінің нақты пәрменді шешімдерінің нәтижесінде Арқалықта қалыпты тіршілік орнады. Қаланың ертеніне деген  үміт сәулесі оянды. Көптеген кәсіпорындар ашылып, халықтың ізгілігіне жұмыс жасай бастады.

    2000 ж күз айынан  бастап Арқалық самалмен таныстағандай  болып отыр. Жанадан келген қала  әкімі Торғайдың төл перзенті  Ж. Түбекбаев өзгерістермен ілгірі  босушылық жасады. 2000 жылдан бастап арман болған электр жарығы қолға алынады, электр жүйесі қала қамелеріне тартылып, көшелерді жарықтандырып, халықтың болашаққа деген сенімі оянды. Қазақ үшін салынған осынау сәулетті қаламыздың тарих қойнауына отырар сияқта бере салуға болмайтынын халық сезінді, түсінді.

    Енді экономикалық  жағдайына жеке-жеке тоқталар  болсақ, ауыл шаруашылығында егіншілік 2000 ж 24 мың га алқапқа егін егілген. 1 га түсімі орта есеппен 18-20 центнерден  айналды. Осы жылы астық сапасы  жоғары болды. 2000 ж  қала кәсіпорындары 557,7 млн теңгенің өнімін өндірді.   1999 жылдың  көктемінде  асфальт  бетон  зауыты іске  қосылды. 2000 жылы  қаланы  ықшамдау  мәселесі  жөнінде  арнаулы  бағдарлама  жасалды.  Осыған сәйкес  9- шы  және 7- ші  шағын  аудан  тұрғындары  тұтастай, ал 6-шы  шағын аудан  тұрғындары ішінара  орталыққа  көшірілді. Бұл  аудандарда  тұратын 15640  отбасының  жартысы өрттен  қорғану бөлімі,   гимназиялар, №6 мектеп  орталыққа көшірілді. Егер бұрын жылу  жұйесі 830 мил тонна мазут қажет болса,  қала  ықшамдалғаннан  кейін 2000  жылы бұл бұл  сан  235 мил тоннаға төмендеді. Облас  жабылғаннан кейінгі  1997 - 98  жылдарға  қарағанда 2000 жыл  қалықтың көңіл күйі жақсара  түскен. 621 адам  маусымдық  және тұрақты  жұмысқа, 773 адам  қоғамдық  жұмысқа  тартылды.  Қаланың  коммуналдық  қызмет жұйесі  көптеген жұмыстар жұгізді.    Тұрғын  үйлер мен мәденет -  тұрмыстық объктілердің  инженерлік жүйелері қаланы келтірілді. Жуығы Арқалық қаласының жалу элекрт орталығы мәртебесінен айырып, жұртылықтың тұмыс-тіршілігі нашарлаған тұста солардың жартысына жуығы жан-жаққа кетті. 1999-2000 ж қалада 36,500-мың адам тұрады. Қаланың іргесіндей бірқатар ауылдар Арқалыққа қосылды. Сол елді мекендердің тұрғындарын қоса есептегенде 51300 адамға жетті. 1999 жылдың басынан бері қала 498,1 млн теңгенің өнімін өндірді. Солардың ішіндегі ең ірісі Торғай бокситінің кен басқармасы. Мұнда жұмыстар саны 1600 адам жыл сайын олар 4 млн АҚШ долларын қала бюджетіне төленеді, яғни қала бюджетінінің 70% Торғай бокситінің үлесі тиіп отырады. Қалада 130,4 мың гектар жерге егін егілген. Сол жылы мәліметтер бойынша 95 шағын кәсіпорны тіркелген. «Әліби-сенім», «Әділбек», «Бірлік – К» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері, Арқалық тәжірибе станциясы агротехникалық шараларды бұлжытпай орындап, әр гектарға 1518 центнер астық өндірді. Өзін-өзі қаржыландыру мәселелері қуатталынып 50 млн т құрайтын несие қоры жинақталды. Оның 20 млн т ауыл шаруашылығы саласына бөлінді. 2000 бері қала өмірінде елеулі өзгерістер болды. Ынтымағы жарасқан жерге құт дарыды. Арқалықты дамыту бағытында оның маңайындағы ауылдардың әлеуметтік жағдайы түзелді.

Ел басындағы күйзелістен Торғай өңірінде көптеген мәден ошақтар, кітапхана, клубтар мен мектептер, бала-бақшалар, шеберханалардың жабылып қалуы уақытша өтпелі кезеннің тарихы. Келешекте Торғай даласы даңқы әлемге жайылған гүлденген жерге, өнері өрге басқан бағытты елге айналатындығына еш күмән жоқ. Халқымыздың бұл ауыртпалық өтпелі кезендегі қиындықты жеңіп, өркениетті ел қатарына қосылатын, мәдениеті мен өнері әлемге таңдай қақтыратын, тамсамдыратын күн қашық емес. 

ІІ.т. §2. Арқалық қаласының мәдени дамуы.

    Республикамыз  егемендік алғаннан кейін ой  тұсауы шешілді. Тіл шідері ашылды. Ұлттық сана-сезім оянды. Халқымыздың  ендігі жерде қиянатқа көбейтіндігін көрсетті. Бұл күндерде ежелден өлең десе, өнер десе ішкен асын жерге қоятын қазақ баласы әрі- сәрі сергелдең күй кешпейді. Елім деп еңіреп тұрған президенттің рухын алақанына салып аялайтын ардақты дәстүрлерін жаңғыртты. Әсіресе, Торғай жерінде Ахаң мен Жақаң және Ш.Жәнібек, Тархан, Төлек Жәуке ханның, Әбдіхаппар ханның Торғайдағы күндеріне орай Қазақстан Ғылыми Академиясымен бірігіп ғылыми- теориялық конференцияның өтуі, оған қазақтық астаналық зиялы қауымның қатысып сөз сөйледі, сөз түсінер көпшіліктің қатысуы ерекше жағдайлар деп айтуға болады.

   Елбасы жарлығымен 1997 жылы «Қоғамдық татулық пен  саяси қуғын сүргін құрбандарының  еске алу жылы», ал 1998 жыл «Халық  бірлігі мен ұттық тарих жылы»  болып жарияланды. Бұл жарлықтардың  нәтижесінде А.Байтұрсынов пен М Дулатовтың өмір жолын, еңбектерін халыққа келер ұрпаққа жеткізуге тағы да мүмкіндік туды. Еліміздің тарихын, мәдениетін, тілін әлемге паш етіп, бір саты көтеріп тастады.

   Адамгершілік пен  рухани байлық- өмір өзегі. Сондықтан  әлеуметтік –экономикалық жағдай қандай қиын болса да халыққа рухани нәр сыйлайтын мәдени шаралар жүйелі жүргізіледі. Аймақты қоныстанған барлық ұлттар арасындағы достық келісім-мемлекеттік ұлт санатындағы негізгі сүйеніші, арқауы болуы үшін аянбай тер төкті. Бұл салада Торғай өңірі атақты батырлар, қазақ қайраткерлері, ақын-жазушылар шыққан ел екендігін тәрбие саласында басты нысанға алды. Өткенімізге көз жіберіп, тарихқа терең үңілдік. Ас ұрпаққа елді таныту, ардақты бабаларымызды еске алу, тарихтан ақтандықтардың орнын толтыру бағытында игілікті күрделі істер қолға алынды. Олардың ішінде Республика көлемінде өткен Ақаң мен Жақаң күндері, белгілі қолбасшы Ш.Жәнібек, Тарханның, Баубек пен Жәуке батырдың тойлары, аталай келген ақындар сәт Есенбайұлы, ұлт азаттық қозғалысының көсемі Әбдіхаппар ханның еске алу рәсімдері ұрпақ жадында жаттамақ. Негізгі мақсат- дүрілдетіп той  өткізу ғана емес, болашақ қоғам иелерінің зердесіне он тастау, тарихи жәдігерлер арқылы ұлттық сана сезімде ояту, даңқты бабаларымыздың есімін тарихта мәңгілік қалдыру болды.

   Торғай жерінен  шығып, бүтін бір халықтың маңдайына  біткен жұлдызына Ш.Жәнібек, Төлек, Жәуке, Әбдіхаппар хан, Кейкі батыр  құрметіне туған елде ескерткіштер  қойылып, мұражайлар ашылды.

   Қалада тұратын  сексеннен астам ұлт өкілдерінің  тату, тәтті, түсіністікпен еңбек етіп, өмір сүруіне жан-жақты жағдай жасалынады. әр ұлттың мәдениеті мен әдеп-ғұрпының сақталуына, онан әрі дамуына кең жол ашылды. Оған біршама ұйымдардың, мәдени орталықтардың «Достық үйінің» жұмыстары үйлестірілді.

   Ежелден халқымыз «Құлақтан кіріп бойды алар, әсем ән мен тәтті күй» деп Абай атамыз жырлағандай, әуелеп шырқалатын асқақ әндер мен жанға жайлы күйлерді ерекше балаған.

   Торғай ақындары  мен жыршыларының күйшілері мен  әншілеріні, мәдени ескерткіштерінің, қол өнерінің соңғы кезде бағын  көтерген Ө.Жәнібеков. Ө.Жәнібековтің орны Торғайлықтар үшін биік тұрғыда. Ол кезде фестивальдар, айтыстар өткізу ансамблдер ұйымдастру дағдылы іске айналғанды. Ө.Жәнібековтің ықпалы мен Шәмшінің «Арқалықтың ақ таңы», Әсет Бисеуовтің «Арайлым, Арқалығым» әндері өмірге келді.

    ІІІ тарау. Бірінші рет «Торғай әуендері» фестивалі 1971 жылы 19-20 маусымында Арқалықта керемет дүрілдеген салтанатты да, шерулі жағдайда өтті. Фетивальға деген құмаршылық құдіретінен Арқалық халқы бұл күні 4-5 есе өсті деуге болар. Осы фестивальде осы күні аттары бүкіл Қазақстанға мәлім С.Ордабаев, Ғ.Беріпсалдин, Ғ. Құрмановтар сиқты талантты жастар мәлім болды.

  «Торғай әуендері»  фестивалін өткізу дәстүрге айналып, ол «Торғай жәрменкесі», «Ақындар  айтысы» сияқты тамашалармен толығып жатыр. Әр фестиваль сайын жаңа талант көзі ашылуда.

   1971 жылы 21-22 маусымда  Арқалық қаласында Торғай облысы  мәдениет қызметкерлерінің І  съезі болды. Съезді Торғай облысының  алғашқы хатшысы С.Құсайынов ашып, Ө.Жәнібеков баяндама жасады. Осы съезд көптеген рухани жақсы істерге мұрындық болды. Кейінгі жылдарды айтпағанның өзінде, сол 1971 жылы 48 клуб пен кітапхана толық жөндеуден өтіп, 22 клубтың құрылысын ақтаумен, кітапханалардың облыстағы жалпы санын 215 –ке жеткізумен қатар, мектептердегі орынды 51-5 мыңға, балалар мекемелеріндегі орынды 9,5 мыңға, ауруханалардағы төсек санын 2625-не жеткізу ауадай қажет екендігі, атап көрсетілді. Сол жылдарда рухани жағдайар қала талабына сай емес еді.

  Әртүрлі товарлар  сататын дүкен бұрыштарында 40-50 қазақша кітаптар қалада мүлде болмайтын тұраты өнер коллективтер қалада жоқ еді.

   Съездің соңында  Торғай облысының барлық зиялы  қауымы үндеу қабылдап, барша  жұртшылық жоғарыдағы мақсаттарды  жүзеге асыру жолындағы мақсаттарды  жүзеге асыру еді. Қалаға сан тараптан келіп жатқан басқа ұлт өкілдеріне көне мәдениетніміздің болғанын көрсету.