Кастусь Калиновский и его "Мужыцкая прауда"

ПЛАН

 

 

УВОДЗІНЫ

 

“Абвяшчалі-то калісь даць нам вольнасць:

но як нам здаецца на наш мужыцкі розум,

 што хочуць  ашукаці, 

бо калі праз шэсць лет нічога не зрабілі,

то цераз  рок пэўне не зробяць.

 Могуць  яшчэ напісаці і другі маніфест, яшчэ

 большы  ад гэтага,

но і з  гэтага другога 

маніфесту нічога добрага,

як і з  першага не будзе”.

Кастусь Каліноўскі

 

У нашай мінуўшчыне можна  ўбачыць усё: бліскучыя перамогі, і трагічныя паразы, высакародныя подзвігі і подлыя здрады.

Памяць Беларусі перахоўвае неацанімы скарб, які нам яшчэ вывучаць і вывучаць. Але сярод шматлікіх выдатных постацяў айчыннай мінуўшчыны, безумоўна, вылучаецца адна, без якое, верагодна, не існавала б сёння незалежнай Беларусі, і не крочылі б мы насустрач новаму тысячагоддзю нацыяй, са сваёй мовай, культурай, гісторыяй...

Кастусь Каліноўскі (Канстанцін Вікенцій; 1838-1864), беларускі рэвалюцыянер-дэмакрат, мысліцель, публіцыст і паэт, кіраўнік паўстання 1863-1864 у Беларусі – аб ім і пойдзе гаворка.

 

1. ПАЧАТАК ЖЫЦЦЯ

 

21 студзеня (2 лютага) 1838 г.  у Мастаўлянах Гародзенскага  павету (зараз гэта польская Беласточчына) у сям'і збяднелага шляхціца герба "Калінава" нарадзіўся Кастусь Каліноўскі - нацыянальны герой Беларусі, чалавек, які ўпершыню паставіў пытанне аб узнаўленні беларускае дзяржаўнасці і ўсё свядомае жыццё прысвяціў барацьбе за лепшую долю свайго народа.

Каля ста год продкам  Кастуся належаў маёнтак Калінава на Браньшчыне (памежжа Польшчы й  Беларусі), але ў другой палове 18 ст. з-за фінансавых цяжкасцяў ён быў  прададзены. Так Каліноўскія сталі  беззямельнай шляхтай.

Бацька Кастуся, Сымон  Сцяпанавіч, будучы, відавочна, чалавекам энергічным і прадпрымальным, на зямлі абшарніка Радавіцкага заснаваў у 1835 г. невялічкую ткацкую фабрыку. Тут вырабляліся абрусы, сурвэткі ды іншыя ільняныя тавары. Справы йшлі дастаткова добра. Сымону Каліноўскаму ўдалося дамагчыся высокай якасці і канкурэнтназдольнасці сваёй прадукцыі. Але ў 1843 г. сям'ю напаткала вялікае гора - нечакана памёрла ад родаў Вераніка Рыбінская - жонка Сымона Сцяпанавіча. Кастусю падчас смерці маці было ўсяго 5 год.

Праз колькі часу Сымон  Каліноўскі ажаніўся з Ізабэлай Лазарэвіч. Разам са сваёй другой жонкай ён набыў паблізу мястэчка Свіслач (недалёка ад Ваўкавыска) фальварак Якушоўка, куды ў 1849 г. і пераехала сям'я, а таксама была перавезена фабрыка. Аднак замяніць дзецям свайго мужа родную маці Ізабэла Лазарэвіч так і не здолела.

Падчас пераезду ў  Якушоўку Кастусь Каліноўскі ўжо  студыяваў у Свіслачы ў тамтэйшай  гімназіі, куды паступіў у 1847 г. Свіслацкая гімназія была на той час адным  з асяродкаў мясцовага патрыятызму  й вальнадумства, што, пэўна, і прадвызначыла яе далейшы лёс. У 1951 г. ўлады пераўтварылі гімназію ў павятовую вучэльню. Выйшаўшы з яе праз год, Кастусь у 1852-1855 гг. жыве ў бацькавай Якушоўцы, дапамагае ў гаспадарчых клопатах, займаецца самаадукацыяй.

У канцы 1855 г. Кастусь ад'язджае да старэйшага брата Віктара ў Маскву, жадаючы працягнуць адукацыю. Той ужо тры гады як навучаўся на медыцынскім факультэце Маскоўскага універсітэта. Але ў 1856 г. Віктар нечакана пакідае вучобу, і браты Каліноўскія кіруюцца ў Пецярбург. Там Віктар уладкаваўся на працу ў Імператарскую публічную бібліятэку, а малодшы брат падаў Прашэнне на імя в. а. рэктара С-Пецярбургскага універсітэта Э. X. Ленца аб допуску да прыёмных іспытаў. Кастусь паспяхова здаў экзамены, і ў кастрычніку-месяцы быў залічаны на першы курс юрыдычнага факультэта па разрадзе камеральных навук.

2. СТУДЭНЦКІЯ  ГАДЫ

 

Такім чынам, у жыцці  будучага правадыра нацыянальна-вызваленчага паўстання распачаўся новы этап. Менавіта ў студэнцкія гады канчаткова сфармаваўся  рэвалюцыйны светапогляд Каліноўскага. Ён зачытваўся "Колоколом" і "Современником", творамі расійскіх рэвалюцыйных дэмакратаў, а можа нават і быў асабіста знаёмы з такімі выдатнымі людзьмі як М. Дабралюбаў, М. Чарнышэўскі, Т. Шаўчэнка.

Студэнцкая зямляцкая  арганізацыя "Огул", створаная ўраджэнцамі Беларусі, Польшчы, Літвы й Украіны, некаторы адрэзак свайго існавання ўзначальвалася Каліноўскім. Ягонае прозвішча мы сустракаем у пераліку студэнтаў, што ў розныя часы выбіраліся на найбольш значную пасаду ў "Огуле" - пасаду бібліятэкара. А бібліятэкар заўсёды быў у арганізацыі самай паважанай асобай, ён меў права на сходах канчаткова вырашаць пытанні, I той факт, што таварышы (трэба думаць, неаднакроць) спынялі свой выбар на Каліноўскім, малюе яго ўжо тады як выдатнага канспіратара, адданага патрыёта, сумленнага чалавека, які карыстаецца заслужанай павагай сярод знаёмых з ім людзей.

Прыкладна ў 1858 г., калі была створана вайскова-рэвалюцыйная арганізацыя  афіцэраў Генеральнага штаба Зыгмунта Серакоўскага і Яраслава Дамброўскага, у склад яе дзейсных сяброў увайшлі таксама Кастусь і Віктар Каліноўскія.

Але студэнцкія гады Кастуся  прайшлі не толькі пад знакам набыцця  ведаў і актыўнай дзейнасці ў  падпольных патрыятычных гуртках. Бацька Сымон Сцяпанавіч ад двух шлюбаў меў  ажно 17 дзяцей. Не ўсе з іх дажылі да сталасці, але зразумела, што пры такой вялікай сям'і Сымон Каліноўскі не мог аказваць сынам у Пецярбургу колькі-небудзь значную матэрыяльную падтрымку. Прадставіўшы падчас паступлення адпаведныя дакументы, Кастусь быў вызвалены ад платы за праслухоўванне лекцыяў ва універсітэце па беднасці. Аднак жа й жыццё ў сталіцы не было танным. Жылі браты Каліноўскія, галоўным чынам, на заробкі Віктара ў Імператарскай публічнай бібліятэцы. Працуючы там, Віктар Каліноўскі па даручэнні Віленскай археалагічнай камісіі займаўся росшукам у кнігасховішчах матэрыялаў па гісторыі Рэчы Паспалітай, іх апісаннем і капіраваннем. Ёсць падставы меркаваць, што Кастусь чым мог дапамагаў брату ў ягонай працы. Пра гэта ўскосна сведчыць тое, што напрыканцы 1860 г., Віктар, у сузязі з неабходнасцю паехаць у Маскву, прасіў у тагачаснага дырэктара бібліятэкі М. А. Корфа дазволу перадаць свае "заняткі" на карысць Віленскае камісіі Кастусю. Значыць, апошні не толькі быў блізка знаёмы з братавай працай, але й разбіраўся ў ёй настолькі, што мог яго поўнасцю замяніць.

Але гэта будзе значна пазней, незадоўга  да атрымання Кастусём універсітэцкага  дыплома. Пакуль жа грашовая нястача  прымушала яго даваць прыватныя  ўрокі, каб прыдбаць хоць якую лішнюю капейчыну. Тым не менш, грошай па-ранейшаму не ставала. Неаднаразова Кастусь Каліноўскі звяртаўся па фінансавую дапамогу ў рэктарат. У 1858 г. яму прызначылі штомесячную стыпендыю памерам у 7 руб. Але ні яна, ні разавыя дапаможныя выплаты не маглі карэнным чынам змяніць матэрыяльнае становішча Каліноўскага. Асабліва катастрафічны быў стан рэчаў у кастрычніку 1859 г., калі Кастусь сур'ёзна захварэў. У яго зноў праявіліся сімптомы недалечанай з прычыны беднасці цяжкай нервовай хваробы ("подобной падучей"). Выздараўленне, відаць, не было лёгкім і хуткім. Але Каліноўскі годна вытрымаў жыццёвыя выпрабаванні й нягоды. Улетку 1860 г. універсітэцкі курс быў паспяхова скончаны, а неўзабаве пасля падачы дысертацыі - 17 лютага 1861 г. ён атрымаў Дыплом кандыдата правоў.

Ужо літаральна праз два тыдні пасля атрымання Дыплома, Кастусь падаў у Вільні мясцоваму генерал-губернатару У. I. Назімаву прашэнне (докладную записку) з просьбай аб уладкаванні на службу. Аднак, у працы Каліноўскаму было адмоўлена: на запісцы з'явілася рэзалюцыя: "объявить о неимении вакансий".

3. ЗА  НАШУ І ВАШУ СВАБОДУ

 

Вяртанне Кастуся Каліноўскага на радзіму супала з наспяваннем  тут рэвалюцыйнай сітуацыі. На землях колішняй Рэчы Паспалітай было неспакойна. Абнародванне ўмоваў сялянскай рэформы  прывяло да моцных хваляванняў у  вёсках. Новы імпульс атрымаў польскі нацыянальна-вызваленчы рух. Але, у адрозненне ад папярэдніх часоў, рух гэты не быў суцэльна польскі. Упершыню на поўны голас заявіла пра сябе ўласна беларуская адраджэнцкая ідэя. Яе носьбіты йшлі ўжо змагацца не за аднаўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 г, а за вольную Беларусь. I адным з першых выразнікаў гэтай ідэі было наканавана стаць Кастусю Каліноўскаму.

На працягу 1861 г. ён стварае на Гародзеншчьне  разгалінаваную падпольную арганізацыю  з прадстаўнікоў разначыннай інтэлігенцыі. Разам са сваімі аднадумцамі-паплечнікамі В. Урублеўскім, Ф. Ражанскім, С. Сангіным Каліноўскі разгарнуў шырокую прапаганду рэвалюцыйных ідэй сярод простага народа.

Трэба адзначыць, што праграма Каліноўскага-рэвалюцыянера  моцна адрознівалася ад тых установак, якіх прытрымліваліся ягоныя папярэднікі ды й большасць сучасных яму дзеячаў вызваленчага руху. I справа тут не толькі ў цвёрдай пазіцыі адносна нацыянальнага пытання. Калі апаненты Каліноўскага галоўную ролю ў паўстанні адводзілі шляхце, дык ён наадварот лічыў, што супраціў можа мець поспех толькі ў выпадку яго перарастання ў сялянскую агульнанародную вайну. Адно масавы ўдзел сялян у паўстанні, на думку нашага рэвалюцыянера, мог забяспечыць жаданую перамогу. Шляхце ж Кастусь адводзіў дапаможную ролю.

Увогуле, стаўленне Каліноўскага да прадстаўнікоў шляхецкага саслоўя (хоць ён сам належаў да яго) нельга назваць вельмі пазітыўным. Недавер  да шляхты, відаць, грунтаваўся на ўсведамленні таго, што яна на працягу гісторыі неаднаразова здраджвала інтарэсам свайго народа. Шляхціцам, спачуваючым справе паўстання, па сведчаннях сучаснікаў, Каліноўскі дазваляў станавіцца ў сялянскія баявыя шэрагі толькі ў іншых паветах, там, дзе іх не ведалі. Буйныя землеўласнікі, што, як правіла, не падтрымлівалі ўзброеныя выступленні альбо падтрымлівалі іх чыста намінальна, расцэньваліся "Дыктатарам Літвы і Беларусі" як ворагі. Пазней жа, калі ў выніку мураўёўскіх рэпрэсіяў шляхта стала масава пакідаць паўстанне, пазіцыя Каліноўскага стала яшчэ больш жорсткай. Яму прыпісваюцца словы "сякера паўстанца не павінна затрымлівацца нават над калыскай шляхецкага дзіцяці". Зразумела, дадзенае не трэба разумець літаральна, у прамым сэнсе, аднак паводле гэтага выказвання (калі яно сапраўды належыць Каліноўскаму) можна меркаваць пра бескампраміснасць кіраўніка беларускіх паўстанцаў у дачыненні да дваранскага саслоўя.

Найгалоўнейшай сваёй задачай  у перыяд падрыхтоўкі паўстання  Кастусь Каліноўскі бачыў у прыцягненні  да яго шырокіх народных масаў, сялянства. Як чалавек мэтанакіраваны і апантаны, Кастусь разам з паплечнікамі ездіў і хадзіў па краі, з вёскі ў вёску, выступаў у корчмах ды іншых месцах, дзе збіралася шмат люду, выкрываў рабаўніцкую палітыку царызму, заклікаў сялян да барацьбы за свабоду й лепшае жыццё. Сучаснікі сведчылі, што Каліноўскі, агітуючы, прайшоў пешшу ўсю Літву й Беларусь.

Друкарскі варштат паўстанцаў ўлетку 1862 г. пачаў падпольна выдаваць першую газету на беларускай мове - "Мужыцкую праўду". Дакладнае месца яе выдання невядома. Наконт гэтага ёсць розныя меркаванні: Беласток, Вільня, часам нават называецца Мінск.

Газета ўяўляла сабой аркуш  паперы з надрукаваным лацінкаю на адным ці абодвух баках тэкстам. Усяго выйшла сем нумароў "Мужыцкай праўды", апошні з іх з'явіўся ўжо  падчас паўстання. Кожны такі аркушык, знойдзены селянінам на полі, вясковай вуліцы ці нават уласным падворку, нёс у сабе магутны інфармацыйна-прапагандысцкі зарад. І таму не дзіўна, што выхад у свет кожнага новага "крамольнага" лістка даводзіў да шаленства мясцовыя імперскія ўлады. На росшук аўтараў і выдаўцоў былі кінуты значныя паліцэйскія сілы. Да людзей, якія чыталі сялянам Кастусёву газету прымяняліся самыя жорсткія меры пакарання. Аднак, спыніць распаўсюджванне "возмутительных" паперак не ўдавалася.

Бадай, кожны нумар "Мужыцкае праўды" прысвячаўся нейкай асобнай тэме. Напрыклад, рэкруцкай павіннасці ці абароне уніяцкай царквы, якая магла б стаць нацыянальнай рэлігіяй беларусаў, тым самым пазбавіўшы іх ад рэлігійнага ўплыву Польшчы і Расіі. Газета выкрывала злоўжыванні расійскіх чыноўнікаў, антынародную палітыку царскага ўрада. Гэтак, "Мужыцкая праўда" №4 распавядала сялянам, якім павінен быць добры ўрад:

"І як добры слуга глядзіць  худобы гаспадарскай і слухае  свайго гаспадара, так добры  ронд (урад) глядзець павінен шчасця  людзей, слухаць народу і рабіць так, як народаві лепей. І не дзіва, бо не народ зроблены для ронду, а ронд для народу".

Газета выдавалася для сялян, яна  павінна была быць ім зразумелай, улічваць праблемы й пытанні, што хвалявалі  тады простага земляроба, Тут не патрэбныя былі ніякія мудрагелістыя высновы, бо яны не маглі выклікаць даверу ў малапісьменнага (або ўвогуле непісьменнага) чалавека. Таму цалкам натуральна, што некаторыя пытанні (да прыкладу праблема ўзнікнення саслоўнае няроўнасці) трактаваліся у "Мужыцкай праўдзе" спрошчана. Але гэта зусім не значыць, што трактоўкі тыя былі несправядлівыя ў сваёй сутнасці. Проста Каліноўскі максімальна ўлічваў псіхалогію сваіх будучых чытачоў. Гэта прасочваецца нават у выбары псеўданіма, якім падпісваліся нумары газеты, - Яська-гаспадар з-пад Вільні. Не пан, не бабыль, не "енарал", не нейкі абстрактны дабрадзей, а менавіта гаспадар - працавіты і разумны селянін, які добра ведае свае патрэбы і не жадае больш мірыцца з векавой забітасцю й невуцтвам.

"Мужыцкая  праўда" - узор тагачаснай агітацыйнай прэсы. Але Кастусь не здолеў ва ўсіх выпадках узняцца над банальным шальмаваннем усяго таго, супраць чаго змагаўся. Хоць ці можна бьло пісаць іначай ад імя абуранага царскай палітыкай селяніна Яські? Асабліва грашыць рэзкімі выказваннямі шосты нумар "Мужыцкай праўды": тут крытыка часам даходзіць да мяжы, дзе пачынаецца непрыстойнасць. Абараняючы уніяцтва, Каліноўскі дазваляе сабе ў той жа час зняважлівыя выпады ў адрас праваслаўя. Кастусь называе яго "сызмай" (ерассю), пагражае пякельнымі пакутамі тым, хто не вернецца назад ва ўніяцкую веру. Магчыма, гэта толькі погляд нашчадка, які жыве ў сваім часе, але ж дзевятнаццатае стагоддзе - не сярэднявечча з ягонай нецярпімасцю, і падобныя выказванні аніяк не ўпрыгожваюць "Мужыцкую праўду", псуюць агульнае ўражанне ад яе. Аднак, трэба адзначыць, што крытыка Каліноўскага (няхай сабе й празмерна жорсткая) не была беспадстаўнай. Каліноўскі, як тое відаць з першае часткі "Пісьмаў з-пад шыбеніцы", атаясамляў з праваслаўем (чамусь) толькі маскоўскую плынь грэчаскага рэлігійнага абраду, называючы яе "царскай верай", "у каторай адно за цара да за цара маліціся трэба". Паводзіны царкоўньх іерархаў, іх непрыхаваныя "лобызания" з уладамі свецкімі не маглі не абураць. У абмен на дзяржаўную падтрымку царкоўны апарат часта быў гатовы падтрымаць і тэалагічна абгрунтаваць нават вельмі далёкія ад хрысціянскай духоўнасці й маралі дактрыны і акцыі царызму. Да таго ж праваслаўная царква была (і ці не застаецца да сённяшняга часу?) адным з асноўных сродкаў русіфікацыі беларускага народа.