Ұлттық театрды дамытудағы шешендік өнердің орны

         Актерлық өнер, қанша дегенмен орындаушылық өнер екені бесенеден белгілі. Қаншама талантты, ұлы болғанымен, ол сахнадан автордың жазып берген сөзін айтады. Сөз жаттау – актер шеберлігінің ең соңғы сатыда тұрған керектілерінің бірі болса да, сөзсіз сахналық бейне жасау мүмкін емес. Мылқау адамның да «айтар» сөзі бар, ол ым-ишарат арқылы айтылады. Ал, актердың аузынан шығатын шешен сөздердің тағдыры, көрерменге әсері әлбетте, айтушының өресі мен «дуасына» тура пропорционалды екені сахна мен экранда қатты байқалады. Қазақта «әжептәуір ән еді, пұшық айтып қор қылды» деген, айтушының жауапкершілігін арттырып, кері болған жағдайда құтын қашыратын астары мол аталы сөз бар. Ел аузындағы сөз айтудың осындай халықтық «теориялары», актер қауымының қаперінен еш шығармайтын қағидалары іспеттес. Сондықтан, шешендік сөздің кепиеті дегенде, оның актер өнеріне жасайтын баға жетпес ықпалын құрметтемеу кесірлік болып табылады. Екпіндеп, кестеленіп, ырғақтанып тұрған қанатты да сұлу, мағыналы да мәнді, нұсқалы да ойлы шешендік сөздер саналы актердың тек сахналық бейне жасаудағы құдіретті көмекшісі ғана емес, шынайы суреткер етіп қалыптастыратын, сөз өнерін көкейіне қонған дуа сынды сезініп, былайғы өмірде де өн-бойына тұлғалық азық ретінде сіңдіретін, басқа пенденің бақ-талайына бұйыра бермейтін бақыты.

         Сөз өнері  дегенде алдымен біз, қазақтың  «өнер алды – қызыл тіл»  деген аталы сөзін еске алсақ  игі. Бұл пайым, әсіресе, қазақ театры  үшін мағынасы биік пайым. Біздің  ойымызша, шешендіктің шер тарқатар  кестелі сөздерімен шегенделген  шымыр монологты бірде-бір роль ойнамаған актер – нағыз қазақ актері емес, актерлықтың айдын шалқарында, қолтық сөге құлашын сермей алмай жүрген шерменденің бірі ғана. Өйткені ол жәй шешендіктің пафостық қалықтауы мен өнер ретіндегі шешендікдіктің кең құлашты самғау бақытының ара жігін ажырата алмайды. Рольдерінің көбін көтеріңкі күйде, биік пафостық бағытта ойнау – қазақ театрларының аға актерларының түгелінің дерлік үрдісі. Әйтсе де, біздің ойымызша, сахнадан кестелі сөзді құрақ көрпедей  құлпыртып  сөйлейтін, от ауызды, орақ тілді би-шешендердің, тегі бөлек хан-төрелердің сан-салалы, салмағы батпан, қуаты қорғасын, сонда да «тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін» (Абай), қыздың жиған жүгіндей әсем текшеленген текті монологтарын көтеріңкі көңіл-күйсіз, актерлық пафоссыз шолтаң еткізіп айта қою да шын суреткерге қиын соғатын-ақ шығар. Мәскеудің Көркем театры мен мейерхольдтық театрлар жүйесін синтездеп зерделеген ұлы режиссер Е.Вахтангов болса, кезінде былай деген екен: «Өз ролін терең сезінген талантты суреткер маржан сөздердің мәнін масаттана, көтеріңкі, театрлық пафоспен орындаса – көңілі өскен көрермен сол актермен бірге отырған орнынан  көтеріле ұшады, сол биікте қалқиды, үйткені ол сахнада жанып тұрған жүректің соңынан ергенін, суы таза бұлақтың дәмін татқанын жүрегімен сезеді. Ал, кемталанттың кекештенген кембағал сөз саптауынан, «жанынан жалын төкпес» (Х.Ерғалиевтің афоризмі) бықсығынан, жабы желіс шоқырағынан, жалған пафосқа кетіп, еліктеу-солықтаудан басқа ешнәрсе көре алмас» [23, Б.206-207]. Біз бұл жерде, орыстың ұлы режиссерінің бұл пайымдарын тілге тиек етерде мына бір қызық жайды еске салғымыз бар. Орыс актерларында әдемілеп, әуезді ырғақпен «театрша сөйлеу» мәнерінің бөлек сипатта, тіпті солай сөйлемесе жараспайтындай боп тұратынын, сол мәнердің құлаққа ерекше жағымды естілетінін ықылас қойып айта кеткіміз келіп отыр. Ерекше мәдениетке ие, асқан білімдар орыстың театр сыны бұл жағдайды ілтипатпен бағалай біледі, орыс актерлары сахна тілі деген сындарлы ілімге асқан жауапкершілікпен қарайтынын мойындауымыз керек. «Ауруын жасырған – өледі» демекші, қазақ актерларында мұндай тектілік көп кездесе бермейді. Орысша ойлап, қазақша «сөйлеп» тұратын кейбір актерлар мен актрисалар аузынан шыққан аталы сөздің әрін кетіріп жүргенін сезіп, ұялып, мүйізі сырқырау былай тұрсын, «қ» мен «ғ»-ны, «ң» мен «н»-ны күлдібадамдап, сингармония мен орфоэпия заңдылықтарын өмірі естімегендей белден басып жүре беретін болған. Өз тілінің исін сезбейтін, түсін көрмейтін, дәмін білмейтін, парқын ұқпайтын, қасиет-кепиетінен үрікпейтін режиссердің актерға мақсат қоярда, мизансцена түзерде «ей, не деп тұрсың, мен не деймін, қобызым не дейді» деп қақпайлап, шешендік деген арлы өнерге араша түсерлік пәтік таппаған  шарасыздығы жұмсақ айтқанда, маргиналдық емей немене! Осы орайда өнертану докторы Б.Құндақбайұлының мына бір ғылыми тұжырымын келтіре кетуді жөн көрдік: «...рольдерде ойнаған актерлар спектакль дайындау процесінде шығармашылық белсенділік таныта алмауын, өздерін бейтарап ұстауын қалай түсінеміз. Қойылымдағы эклектиканы көрмеуі, сезбеуі, режиссерлік жөнсіздікке қарсы өз пікірін ұсына алмауы – шығармалық немқұрайлық, әлсіздікке апаратын жол ғой. ...Дәстүр дегеннен шығады, күні кешеге дейін актерларымыз шетінен сөзге шешен, оның табиғатын жете түсініп, сахнадан айтылған сөз көрермен залына ақаусыз, сиқырлы сырымен, мол астарымен жететін. Бүгінгі сахнада осы тамаша дәстүр жоғалып барады, сөздің көркемдік қуаты әлсіреген жерде драмалық спектакльде қасиет қалмайды.» [24, Б. 257-258] Ғалымның осы пайымдарына дәлел ретінде, сол Ғ.Мүсіреповтің сұлу да сындарлы сценариі бойынша түсірілген атышулы «Қыз Жібек» көркем фильміндегі мынадай бір эпизодты еске алайықшы. Жауды жеңіп, желпініп келе жатқан көш-керуеннің үстінде Сырлыбайға Қосөркеште болған айқастың жағдайын жырғап, жыр ғып келе жатқан Бекежанның мақтанып айтқан мына әңгімесі құлаққа жағымды естілері жасырын емес:

         «Жайықтың жағасы қанға боялды, алдияр! Күндіз күн тұтылды, түнде  ай тұтылды. Найза қысқарып, таяқ  болып қалды, қылыш қысқарып, пышақ  болып қалды,..  ...шаңға аунатып  ұрдық, қанға аунатып қырдық!» [25, 287 б.] – деп, екпіндеп, кестеленіп келетін сөздерді естіп отырған көрерменнің көз алдына экранда көрінген сол айқастың өзінен де айшықты, әсерлі елес беретіні қалай? Жауабы сол баяғы – сөз құдіреті, кестелі шешен сөздің кереметі. Немесе, сол фильмде асқан шеберлік пен суреткерліктің сымбатын айрықша танытқан хас шебер, ұлттық колориті еш кемімеген кемеңгерлікке барабар актер Кененбай Қожабековтың Сырлыбай роліндегі сара жұмысы, сөз саптау мәнері қандай керемет!

         СЫРЛЫБАЙ: «Ұраның басқа болса да, өрісің бір екенін көрсеттің, Бекежан мырза! Сый таңдауы сенікі, төр биігі сенікі! Қапыда кеткен жайымыз бар еді, жұртым! Етек-жеңді жинай алмай қалып, қаша көшкен жайымыз бар еді!... Бекежан мырза болмаса, Алты-Шекті абыройдан біржола айрылатын ба едік, әлде қайтер едік?..» [25, 287 б.] – деген  төкпелі-ырғақты, кестелі-нұсқалы, өктем де өжет шешенсөздің тасқынын топ алдында түйдек-түйдегімен еш мүдірмей, мүкістенбей, үнін бұзбай, зар бабына келтіре сөйлей білу – ұлттық ұстынына ақау түспеген актердің ғана қолынан келер еді! Кезінде қайғылы тағдырға тап болған, алайда оған мойымай актерлық аттан түспей өткен кенен өнерлі Кененбай Қожабеков кешегі Қаллеки мен Елағаңдардың, Құрекең мен Серағаңдардың соңғы сарқыншағындай екен-ау!

         Қазақ театр өнерінің тарихы мен теориясын, оның бағыт-бағдарларын, режиссурасы мен актерлық табыс-іркілістерін еш бұрмаламай, көңіл жықпастыққа да, өтірік мақтау мен кейбір сыншымын дейтін міншілер сияқты «тапсырыспен» мүттәһәм қаралауға да бармаған, адал ғылымға арлы қызмет еткен ата ғалымымыздың жоғарыдағы біз тілге тиек еткен ойлары неден туып отыр? Сахнада актер не себептен өзімбілемділікке салынып, ойына келгенін істеп, рольдің тінін бұзады? Сөз маржанын неге майқамдайды? Бұған неге қоюшы режиссер жол береді? Біз бұл жерде өзіндік режиссерлік шешім, роль жасаудағы актерлықтың айрықша әдіс-жолдары болатынын білмей, я болмаса, оларды мойындағымыз келмей, «тырнақ астынан кір», немесе әдейілеп астар іздеп отырғамыз жоқ. Демек, негізгі кінәрат, режиссер мен актер ұлттық бояуы қанық менталитетті мінез бен сахнада айтылатын сөз обалына немқұрайды қарағаннан, ең сорақысы, өкінішке орай олар жайлы тіпті ойламағандықтан. Сонда бұл қандай ұстаным, нендей суреткерлік сүре? Өз ұлтымыздың сүйекті тақырыбына, өзіміздің кестелі де көркем, нұсқалы да шешен тілімізде қойылып отырған шығармаға өзіміздің режиссеріміз бен өз актеріміз осындай «жанашырлық» танытқанда, өзгелерден не үміт, не қайыр?

         Өзге дегеннен  шығады, сонау 1942 жылы М.Әуезов театрында  сол Ғ.Мүсіреповтың атақты «Ақан сері-Ақтоқтысы» қойылыпты. Қоюшы режиссері М.И.Гольдблат. Тағы да Б.Құндақбайұлының зерттеулерінен кездестіргеніміздей, аталмыш театр тарихының ең бір шоқтығы биік шығармасы болған екен. Соның айшықты дәлелі болар, театр бұл қойылымға әу бастағы режиссерлік архитектоникасының тінін бұзбай, әлсін-әлсін қайта оралып отырыпты. Солардың соңғысындай, сексенінші жылдардағы қалпына келтірілген нұсқасын көзіміз көріп, тіпті басты «жағымсыз» рольдердің бірін – Жалмұқанды ойнадық. Спектакльдің көп өзгерістерге ұшырай қоймаған (дұрысы – өзгерте алмаған) кейбір сахналары көкірегімізде сайрап тұр. Алғашқы қойылымдағы басты рольдегілерден бізге көруге бұйырғаны Ш.Жандарбекова ғана еді. Спектакльдің шырқау шегіндей болған екінші перденің үшінші көрінісіндегі Ақтоқтының эпизоды басталғанда, залда да, сахна төрінде де құлаққа ұрған танадай тыныштық орнап, бүкіл дүние бір сәтке демін ішіне алғандай күйге түсетін. Ұлты өзге болғанмен, болмысы болат, сүйегіне біткен суреткерлік, сөз құдіретін қастерлейтін қазақ ұлтының менталитетін мәдениеттілігімен тап баса білген, сөйтіп, сұлу сөздің суретін бұзбай, сол күйінде «өзіне қайтарып беруге» (Мұқағалидан) ақыл-парасаты жеткен режиссер-ұстаз М.И.Гольдблаттың сұңғылалығына еріксіз сүйсінесің, де таң қаласың. «Өзімдікі дегенде өгіз қара күшім бар» деп өзеурейтін өзіміз неге соншама салақпыз, жауапсызбыз деп қарадай күйінесің. Қанымызды сұйылдырып, өз тамырымызға өзіміз балта шаптырып тұрған жетесіз намыссыздықтың себебі не? Ол – қағынан жерігендік, қаны бөлек басқа көштен қосылғандық, тұлғаны шын тудырмай, қолдан жасаушылық, тұлпарларға ғана жарасқан әбзелдерді есекке зорлап таққандық. Кейінірек қалпына келтіріліп, қайта қойылған қойылымға қос өкепемізді қолымызға алып қосылған біздердің де есімізді алған, ешқандай да режиссер «өзгерте» алмаған, сол күйінде қалған сондағы сыйқыр Ғ.Мүсіреповтың мұнтаздай сұлу, үзіліп кетердей нәзік, хор қызы ғана айта алатын кербез де кестелі мынадай сырлы сөздері болатын:

         «АҚТОҚТЫ:     Есенсіз бе, Ақан аға! Төбем көкке аз-ақ тимей қалды ғой. Жүрегім жарылғалы тұрғандай. Жүрек біткен бірге соғып, Ат шапқандай ел үсті... Дабылыңнан көтерілдік, Көлден сыңсып аққу-қаз. Шаршы топты бір жылатып, Бір күлдірген әніңнен, Айсыз түнде айрылғандай, Арманда едік барлық жас. Көңіл күйің қайтсек түсер, Біз әзірміз бәріне. Бұл жолыңа жарап кетсе, Жанын қияр жастар барын Құшағынан танырсың... Сен не іздедің? Біз сені іздеп, Қаралы едік әр кезде, Қоншы өзіңнің орныңа! [25, – 104-105]  деп келетін мөлдір бұлақ сыбдырындай, Ш.Жандарбекова-Ақтоқтының  жүрек лүпіліндей болып естілетін монологі, сахна аспанында оған қосыла сырғыған скрипканың үзіле сызылған сырлы сазы, алып-ұшқан ақынжанды аққу сөздерді үркітіп алмайын дегендей, тіліміз байланып, үніміз өшкен бәрімізді де жалқы сәтке жерден жоғарыға көтеріп, аяғымыз жерге тимей қалқып тұрғандай әсерге бөлейтін. Өйткені, сол кездегі жаңа толқын біздер, рольдің «жағымды-жағымсызынынан» гөрі оның басты әрекеті мен негізгі мақсатының сахналық шындығына көбірек көңіл бөлетін ұрпақтан едік. Өйткені, Ғ.Мүсіреповтей зерделі сөз зергерінің өз жанынан шығарып, қазақтың қара өлеңінің ізімен кестелеп салған, ырғағы ерекше келіскен, өлеңге бергісіз өрелі жолдары еттен өтіп сүйекке жетпей қоймайтын, жүректен жарыла шыққан жанды әуен еді. Пьесада бұған дәлел болардай Ақан айтатын мынадай да сұлу сөздер бар:

         АҚАН:  ...Қызған, қызған!.. Ақтоқтыдай  қыз тәңірісін, Қызғанбаған қылмыс-ты... Ақтоқты – бір мөлдір бұлақ, Құяр жері кең дария! Ақ төсінде  құстар шулап, «Ақ еркедей» ән  төресін салғандай. Ән – ауруым, не тыңдамай, Не қосылмай өте алман. Кез боп қалсақ сол жағада, Мырза бол да сол жағаны маған қи!..Аққуына үн қосайын, Сарыарқадан салған әнді Көкшетауда жұрт тоссын. Ақтоқты әннің арқауы екен. Арқауы жоқ ән болмайды, Мәжнүн етпе сол арқауды қызғанып! [25, 110 б.] – деп нағыз ақынжанды жүректен шығатын асыл сөздерді естіп, тыңдап тұрып, Ақандайын азаматқа, қанша жерден Жалмұқан болсаң да, «мақұл, айтқаның болсын» дегің келіп-ақ қалады. Біздерге көру арман болған сол алғашқы, өзге, алайда өрелі ұлттың өкілі, күні кешелері атын да ататпай, қазақ театры тарихынан себепті-себепсіз сызылып тасталған М.И.Гольдблатт қойған спектакль туралы ақын-драматург Ә.Тәжібаев былай деп тамсанады: «Ғ.Мүсірепов «Қозы Көрпеш-Баян сұлудан кейін екінші трагедиялық пьесасы «Ақан сері-Ақтоқтысын» жазды. Бұл да салған жерден оқушысы мен көрушісін бірдей қуандырған, театр өнерін бір биікке көтерген шығарма болды. Ақан болғандықтан – Шәкен Айманов өсті, Ақтоқты болғандықтан – Шолпан Жандарбекова өсті. Өңшең махаббат сырын жақсы сезінетін таланттар оқырман жұрт пен көрермен халықты бір сілкіндіріп тастады.» [26, 104 б.] Демек, көрерменді дүр сілкіндіру үшін, ол халықтың өкілі болмай-ақ та, оның жүрегін жараламай, сөзін садыраламай әмме ұлтқа аян суреткерлік деген сатыдан, білімділік деген биіктен, шынайы өнерпаздық деген өлшемнен ауытқымай келсең, киелі өнердің кепиетіне ұрынбайды екенсің, суреткерлік ұжданның үдесінен шығып, көкейкесті мақсатыңа жетеді екенсің.

         Қорытынды бөлімінде қазақ театрының құрылу мен өркендеу тарихы ұлтымыздың шешендік өнері сынды фольклорлық шығармашылықпен тығыз байланысты екендігі баса айтылады. Зерделеп қарасақ, өткен замандардағы шешендік өнер, елдің көзінше, алқалы топтың алдында өтетін би-шешендердің барша жұртқа бағышталған кестелі сөздерімен шешімін тауып, үкім шығаратын дау-дамай, билік-жүгіністері пошымы жағынан далалық театрды еске салады. Ендеше, шешендік өнер қазақ театрына қайталанбас, өзіндік мазмұн мен мағына сыйлады.

         Өкінішке  орай, осы зерттеуіміз қазақтың  шешендік өнеріне тән сөз саптау  мәдениеті тамыры терең болғанымен, уақыт көшінің ыңғайына түсіп, «бұзылып», тегінен ауытқып бара жатқанын көрсетіп отыр. Ел арасында да, әсіресе маргинал суреткерлер сахналаған спектакльдерде қазақ ұлтына жат, табиғатына кірікпейтін быдық сөздер мен оғаш қимыл-ишараттар пайда бола бастағанын, тіпті сол әрекеттердің жаңа заманға сай деп бүркемеленіп, бүгінгі өмір салттарына да көшкенін көріп жүрміз. Бұл сорақы жағдайға бірден бір себепкер «қағынан жеріген құлан» күйін кешкен дүбәрә суреткерлер, «жаңашыл» кино мен «тегі» дүдәмал теледидар, «қаны бұзық» бұқаралық қарым-қатынас құралдары. Шешендік монологтар мен диалогтарды театр сахнасында орындаудың неше түрлі сипаты мен оң өзгерістерін түсіністікпен қабылдай отырып, өзге халықтарда кездесе бермейтін табиғаты бөлек қазақтың сөз өнеріне аса мұқияттылықты, оның фольклорлық негізіне, тарихи маңызына сақ болуды аманаттағымыз келеді. Бұл ғылыми жұмыстың негізгі мақсаттарының ең бастылары жоғарыдағы мәселелермен қоса осы да еді.

         Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

          1   Литературный энциклопедический словарь./ ред. В.М.Кожевникова. – М.: Сов. энциклопедия, 1987. – 752 с.

         2     Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и  степей. –Алматы: Санат, 1996. – 655 с.

         3     Әуезов М. Жалпы театр өнері мен қазақ театры. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. – Алматы: Ғылым, 1998. Т. 3. Мақалалар, әңгімелер, аудармалар, пьесалар. – 392 б.

         4 Каскабасов  С. Театральные элементы в казахских  обрядах и                                            играх // Фольклорный театр народов СССР. – М.: Наука, 1985. – С. 115-137

         5  Адамбаев  Б. Казахское народное ораторское  искусство: Книга для массового  читателя. – Алматы: Ана тілі, 1994.  – 208 с.

         6  Тынышпаев М. История казахского народа. Алма-Ата, 1993. – 224 с.

         7  Шанин  Ж. Арқалық батыр. Сахнада шындықты  тану: Пьесалар мен мақалалар. –  Алматы: Өнер, 1988. – 568 б. / Құраст. Р.Нұрғалиев

         8  Ломоносов  М.В. Полное собрание сочинений. –  М.-Л.: Изд-во Акад. наук СССР., 1959. Т .8. – 1279 с.

         9  Мейерхольд  Вс. К истории и технике театра // Мейерхольд В.Э. Статьи. Письма. Речи. Беседы. – М.: Искусство, 1968. – С. 105-142.

         10  Дидро  Д. Парадокс об актере. // Пер. К.Державина. – Л.-М.: Искусство, 1938. – 170 с.

         11  Қазақтың  мақал-мәтелі. Құраст. Ө.Тұрманжанов. –  Алматы: Жазушы, 1980. – 352 б.

         12 История  зарубежного театра / Под ред. Г.Н.Бояджиева. – М.: Просвещение, 1977. Ч.3 – 319 с.

         13   Қабдолов  З. Таңдамалы: Екі томдық. – Алматы: Жазушы, 1983. Т. 2. Сөз өнері. Талант пен таным. Әдеби толғаныстар. – 456 б

         14   Нұрғалиев Р. Арқау. – Алматы: Жазушы, 1991. Т. 1. – 576 б.

         15  Әуезов  М. Шығармаларының елу томдық  толық жинағы. – Алматы: Ғылым, 1997. Т. 1. Мақалалар, пьесалар. 1917-1920. – 472 б.

         16   Қасқабасов  С. Жаназық. – Астана: Елорда, 2002. – 584 б.

         17 Муханов М. Этнопсихологическая специфика невервальных коммуникативных знаков / Интеллект и речь. Вып.2. – Алма-Ата, 1972. – 115-121 с. 

         18  Айманов  Ш. Мысли о родном театре //Советская  культура. 1955. 29 октября. (№133)

         19  Валиханов  Ч. Записка о судебной реформе. Соб. соч. в 5-томах. –Алма-Ата, 1985. Т. 4. – 460 с.

         20  Гете  И. Правила для актеров // Гете  И. Избр. произведения. – М.: Искусство, 1950. – С. 707-714.

         21  Львов  Н.И. Казахский академичесий театр  драмы. Кр. очерк. –Алма-Ата: изд АН  КазССР, 1954. – 80 с.

         22   Байсеркенов  М. Сахна және актер. –Алматы: Ана  тілі, 1993. – 336 б.

         23   Вахтангов Е.Б. Материалы и статьи / Сост. Ред. Л.Д.Вендровская  – М.: Всеросс. театральн. общество, 1959. – 468 с.

         24  Құндақбайұлы  Б. Заман және театр өнері.  – Алматы: Өнер, 2001. – 520 б.

         25   Мүсірепов  Ғ. 5 томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1973. Т. 2. – 586 б.

         26 Тәжібаев  Ә. Қазақ драматургиясының дамуы  мен қалытасуы. –Алматы: Жазушы, 1971. – 416 б.

         Диссертация бойынша жарияланған мақалалар тізімі:

1. М.Әуезовтің «Еңлік-Кебек» пьесасындағы шешендік сөздер (орыс тілінде) // Мысль, № 6, 2004, – Б. 83-86.
2. Шешендік сөздің актерлық өнерге ықпалы. // Ақиқат, № 7, 2004, – Б. 76-81.
3. Қазақтың шешендік өнері мен жыраулық мектебі – далалық театрдың үлгісі. // Жұлдыз, № 8, 2006, – Б. 192-201.
4. Шешендік өнер және сахнадағы ишарат пен қарым-қатынас әдістері. // Қазақстан халықтарының мәдени мұрасы және ұлттық білім жүйесі. Т.Жүргенов атындағы қазақ ұлттық өнер академиясының Халықаралық ғылыми конференциясының материалдары. – Алматы, 29-30 сәуір, 2004, – Б. 13-17.
5. Қазақтың шешендік өнерінің театр сахнасындағы пайдаланылу түрлері. // Қазақстан мен Орталық Азияның дәстүрлі және қазіргі өнері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы: Үш қиян, 2004, – Б. 91-99.
6. Шешендік өнердің сахнаға көшу сырлары (орыс тілінде) // Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы. Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. – Алматы, 19 қазан, 2005, – Б. 622-628.