Утварэнне Вялікага княства Літоўскага

Міндоўг, сын Рынгольда, быў не толькі незвычайным палітыкам, але і выдатным ваенным прадвадзіцелям. Першае дакументальнае згадванне аб ім дайшло да нас пад 1219 год. Летапісец называе Міндоўга ў ліку старэйшых літоўскіх князёў пры падпісанні ў Брэсце мірнага дагавора з галіцка-валынскімі князямі Даніілам і Васільком.  
Гісторыкі яшчэ канчаткова не высветлілі, якім чынам і калі гэты літоўскі князь апынуўся ў Наваградку, на некаторы час стаўшым сталіцай новай княства. Адны лічаць, што Міндоўг, пацярпеўшы паражэнне ў сябе на радзіме ў 1246 годзе, вымушаны быў бегчы ў Наваградак і пачынаць свій шлях да тытула вялікага князя літоўскага са службы ў якасці найміта. Іншыя мяркуюць, што ён прыбыў у Наваградак па запрашэнні мясцовых баяр на княжанне як здольны палітык і ваеннаначальнік. Трэція сыходзяцца на тым, што Міндоўг сілай далучыў Наваградскую зямлю да сваіх валадарстваў і перанёс сталіцу княства ў Наваградак. У "Хроніцы Быхаўца" сказана, што Міндоўг атрымаў Навагрудак у спадчыну ад свайго бацькі Рынгольда.  
Аднак у гістарычнай літаратуры маюцца звесткі, якія супярэчаць гэтым схемам. Але яны не ўлічваюцца сучаснымі аўтарамі. У прыватнасці, адны ігнаруюць ўказанні на тое, што першапачаткова валоданні Міндоўга знаходзіліся "у заходняй частцы беларускіх земляў - Наваградчыне, Слонімшчыне, Ваўкавышшчыне і Гарадзеншчыне", пра заваёву Міндоўгам Аўкшатайтыі і Жамойці "быўшы на чале беларускай дружыны", аб паўторнай іх заваёве Войшалкам “з беларускай сваёй дружынай і пры дапамозе Галіцкай Русі ". Іншыя, падкрэсліваючы мірны характар ​​узаемадзеяння беларусаў і літоўцаў, адсутнасць данныя пра ваенныя канфлікты, не ўлічваюць, што наогул весткі аб ўнутранам жыцці княстваў Полаччыны, Міншчыны, Панямоння ў рускіх летапісах XII-XIII стагоддзяў амаль адсутнічаюць.

Трэція не лічацца з  агульнавядомым фактам, што прыкладна  з сярэдзіны XIII стагоддзя культурны  пласт практычна ва ўсіх беларускіх гарадах рэзка паменшыўся, а многія з іх прыходзяць амаль у запусценне. 
На жаль, пачатак княжання Міндоўга ў Наваградку не быў заўважаны сучаснікамі ці не здалося настолькі важным, каб адлюстраваць гэту падзею ў летапісах. Крыніцы фіксуюць толькі момант, калі яму ўжо належалі горада Панямоння, таму ўсе развагі аб магчымых шляхах яго вакняжэння застаюцца гіпатэтычнымі. 
Як бы то ні было, пэўна вядома, што ў сярэдзіне XIII стагоддзя Міндоўг княжыў у Наваградку і паступова падпарадкоўваў сабе гарадзенскія, ваўкавыскія, слонімскія і іншыя беларускія землі. Абапіраючыся на гаспадарча-эканамічны і ваенны патэнцыял далучаных княстваў, ён захоўваў і ўзмацняў свой уплыў на аўкштайцкіе, нальшанскія, жамойцкія і іншыя небеларускія зямлі. Адначасова ён прадэманстраваў сваю сілу на ўсходзе. Яго войскі ўвайшлі ў Пскоўскую і Новагородзкую землі, занялі нават Таржок. Полацкае, Менскае і Віцебскае княства, хоць і мелі ўласных князёў, прызнавалі, аднак, над сабой вярхоўную ўладу Міндоўга. На поўдні ён пашырыў свае ўладанні да Пінска. Міндоўг даў адпор татараманголам, якія, пакарыўшы Падолію, Валынь, Галічыны, сталі ўрывацца ў заходнюю Русь і Літву. У 1242 г. недалёка ад Ліды ён нанёс паражэнне татараманголам. Гэтыя перамогі мелі вялікае значэнне як з пункту гледжання абароны Вялікага княства Літоўскага, так і далейшага аб'яднання літоўскіх і рускіх зямель.

Той факт, што ўжо ў  самым пачатку існавання Вялікага княства Літоўскага аснову яго эканамічнай  і ваеннай магутнасці складалі пераважна  беларускія землі, а беларусы (у другой палове XII-пачатку XIII стагоддзя ў паўночна-заходнім рэгіёне ўсходніх славян ўжо ішоў працэс складвання беларускай народнасці. Ва ўсякім выпадку, у летапісах апошні раз крывічы згаданы ў 1127 годзе, дрыгавічы - у 1149 годзе, а радзімічы - ў 1169 годзе, што сведчыць аб узнікненні новага этнічнага ўтварэння - беларусаў) - большасць насельніцтва, дае адказ на пытанне, чаму беларуская мова, звычаі і культура паступова сталі пераважаць спачатку ў княжым палацы, а затым сярод літоўскай знаці, усё больш набываючы агульнадзяржаўнае, афіцыйнае значэнне. Гэтаму, безумоўна, спрыяла і тое, што літоўцы не мелі сваёй пісьменнасці.  
Несумненна гэтым працэсам, як і кансалідацыі новага дзяржаўнага ўтварэння ў цэлым, спрыяла прыняцце Міндоўгам разам са шматлікімі сваімі нобілямі хрысціянства па праваслаўнаму абраду. У 1246 г. ён «прыняў веру Хрыстову ад Усходу».  
У выніку дальнабачнай палітыкі Міндоўга і яго прыёмнікаў працэс складвання дзяржавы ажыццяўляўся не толькі ў выніку захопаў і прымянення ваеннай сілы, а хутчэй, шляхам добраахвотнага або з ужываннем пэўнага палітычнага ціску далучэння іншых княстваў і тэрыторый, падпарадкавання мясцовых князёў цэнтральнай, вялікакняскай улады. Аб тым, што гэты працэс праходзіў без асаблівых цяжкасцяў, нават на добраахвотнай аснове, сведчыць і тое, што ні ў адным летапісе або хроніцы няма нават узгадак аб супраціве, ваенных паступленнях. Актыўна выкарыстоўваліся дагаворы, шлюбныя саюзы. У цэлым Міндоўг паклаў пачатак палітыцы лаяльнага адносення да мясцовых князёў. Яны, становячыся васаламі вялікага князя, не гублялі улады над княствамі, якія мелі пэўную сацыяльна-эканамічную і юрыдычна-прававую аўтаномію. Вядома ж, Міндоўгу даводзілася выкарыстоўваць і традыцыйныя для сярэднявечча метады барацьбы з не жадаўшымі падпарадкоўвацца яго ўлады. Самым распаўсюджаным сродкам барацьбы супраць непакорлівых было пазбаўленне іх маёмасці і высылка ў аддаленыя наваколлі дзяржавы. Іх зямля, сяляне і іншае багацце станавіліся ўласнасцю вялікага князя. Усім гэтым князь адорваў за верную службу сваіх блізкіх і далёкіх сваякоў, вызначыўшыхся воінаў і чыноўнікаў. Незасвоеныя, меней ўраджайныя зямлі аддаваліся ў карыстанне рознаму вольнаму люду ўзамен на абавязацельствы ўдзельнічаць у ваенных паходах, будаваць і абараняць крэпасці, сачыць за спраўнасцю дарог, удзельнічаць у пасільнай службе і таму падобнае.

Паспяховаму ўмацаванню цэнтральнай  улады спрыяла тое, што насельніцтву надакучылі бойкі, грызня, а то і  братазабойчыя войны паміж удзельнымі князямі. Важным фактарам тут было і свядомасць вісеўшай над беларускімі і літоўскімі землямі небяспекі знешніх нападаў, у тым ліку татаромонгольскага нашэсця, з якім сутыкнуліся паўночна-ўсходнія і паўднёвыя землі. Геапалітычнае становішча Вялікага княства Літоўскага і яго сталіцы ў пачатковы перыяд існавання таксама было спрыяльным для стварэння цэнтралізаванай дзяржавы. Землі, якія ўвайшлі ў яго ў сярэдзіне XIII стагоддзя ўшчыльную не датыкаліся з дзяржавамі, ад якіх зыходзіла сур'ёзная пагроза. Існавалі і аб'ектыўна-эканамічныя прычыны аб'яднальных тэндэнцый сярод княстваў Заходняй Русі, звязаныя з інтэнсіўным станаўленнем ў XIII стагоддзі феадальных адносін. Развіваліся прадукцыйныя сілы, ішлі працэсы інтэнсіфікацыі земляробства і рамяства, раслі горада, пашыраўся гандаль.

Ўзрасталі сіла і моц феадалаў, якія, падпарадкоўваючы сабе ўсё больш  шырокія пласты сялянства, мелі патрэбу  ў моцнай уладзе як аснове прававога  рэгулявання феадальных адносін, гарант прымацавання сялян да зямлі. 
Аб'яднальныя тэндэнцыі славян Заходняй Русі і літоўскіх плямёнаў абумоўліваліся і змяненнем да сярэдзіны XIII стагоддзя палітычнай сітуацыі ва ўсходнеславянскім рэгіёне ў цэлым. У 1230-1240-я гады Паўночна-Усходняя і Паўднёвая Русь перажылі трагічныя падзеі, звязаныя з татаромонгольскими нашэсцем. Русь не магла абараніць сябе. Як саранча прайшлі татаромонголы па рускіх землях, пакідаючы пасля сябе разрабаваныя і спаленыя гарады і вёскі. Сотні тысяч людзей былі забітыя ці сагнаныя ў палон. І хоць заходнярускія землі першапачаткова нападу не падвергнуліся, аднак такая пагроза заўсёды захоўвалася, тым больш што Тураўская зямля пазбавілася падтрымкі кіеўскіх князёў, а невялікія ўдзельныя княства ў заходняй частцы Беларусі пасля разгрому Галіцка-Валынскага княства таксама не маглі разлічваць на яго садзейнічанне. 
Актыўнай была знешнепалітычная дзейнасць Міноўга. У 1245 годзе ім ізноў была аказана ваенная дапамога Даніілу Галецкаму ў яго міжусобнай барацьбе, а ў 1246 годзе - куршамі ў іх вайне з ордэнам. Праўда, пры аблозе крэпасці Амбатэн ён пацярпеў паражэнне і вымушаны быў адступіць. Крыжакі ўварваліся ў яго ўладанні і нанеслі вялікі ўрон. 
У 1248-1249 гады Міндоўг яшчэ больш сцвердзіў свае пазіцыі ў Літве. Выгнаўшы князёў Таўтывіла, Эрдывіла і іх дзядзьку Вікінта, ён «зане Літву», «поима ўся зямля Литовьская».Аднак неўзабаве галіцка-валынскія князі Данііл (швагер выгнанага Таўтывіла) і Васілька Раманавічы, выкарыстоўваючы абарону інтарэсаў выгнаннікаў як падставу, пачалі супраць Міндоўга вайну, якая доўжылася 6 гадоў. Першы іх паход быў здзейснены па трох кірунках - на Ваўкавыск, Здзітаў і Слонім. Яны «поидоста да Новогородку и примаша грады многы и возвратишася в дамы свои» [10]. Затым па ініцыятыве Таўтывіла адбыўся другі паход, у якім былі задзейнічаны сілы і Пінскага княства. 
Міндоўг апынуўся ў цяжкім становішчы, практычна прайграваў вайну. Гэта заахвоціла яго абаперціся на дапамогу ордэна. «Дарами многыми» ён пераканаў магістра ордэна Сцірланда ў сваёй гатоўнасці прыняць каталіцтва і ўвесці гэта веравызнанне ў княстве. Платай за гэта павінны былі стаць адмова ў дапамозе Таўцівілу і прызнанне за Міндоўгам статусу караля. Магістр пагадзіўся. Неўзабаве рыжскія залатых спраў майстры вырабілі раскошную карону, і ў канцы 1253 года са згоды папы Інакенція IV Міндоўг быў ахрышчаны па каталіцкаму абраду і ўзведзены ў сан караля. Хрышчэнне і каранацыя былі ўрачыстымі і пышнымі.

Паколькі Навагрудак, як сведчаць храністы, не мог змясціць гасцей з многіх краін і мясцовых жыхароў, празденства праводзіліся і ў яго наваколлях. 
Каранацыя Міндоўга была, несумненна, значнай падзеяй у гісторыі новай дзяржавы. У вачах хрысціянскай Еўропы ўзрасталі яго міжнародны аўтарытэт і значэнне. Гэтым актам ўвесь тагачасны каталіцкі свет пацвярджаў правамоцтва і незалежнасць Вялікага княства Літоўскага, якія ўраўноўваюць яго ў правах з іншымі еўрапейскімі краінамі. Праўда, яшчэ сучаснікамі Міндоўга выказвалася меркаванне, што на самай справе ён прыняў хрышчэнне паводле каталіцкага абраду зыходзячы з дыпламатычных меркаванняў. Галецка-валынскі летапісец перадае гэта так: «Вадохрышча яго было фальшывае ... Ён прыносіў ахвяры сваім багам, спальваў целы памерлых і адкрыта спраўляў свае паганскія абрады» [11, с. 9-11]. 
Такая палітыка Міндоўга вывела з кааліцыі з Даніілам ордэн, а затым і жамойскіх князёў. Крыжакі не толькі выйшлі з яе, але і аказалі яму ваенную дапамогу, і Міндоўг змог абараніць свае землі і фактычна выйграў вайну. Падчас яе адбыўся выпадак, да якога праяўляюць цікавасць шматлікія пакаленні гісторыкаў. Летапісец аб ім расказаў так: : «Миндог же собрался бе и умыслил же себе не битися с ними (войском Товтивила, состоявшем из галичан, ятвягов, немцев и половцев), но вниде во град именем Ворута… Наутро же выехали немцы со самострелы и ехаша на не русь с половцы и стрелами и ятвязе со сулицами и гонишася на поли подобно игре». Гэта значыць замест звычайных аблог і абароны пад сценамі Варута было праведзена нешта накшталт спаборніцтва, дэманстрацыі і рыцарскага турніру, пасля чаго Таўтывіл адвёў свае войскі. Паколькі горад Варута згадваецца ў крыніцах адзін раз, толькі пры апісанні гэтага выпадку, да гэтага часу невядомым застаецца месцазнаходжанне гэтай крэпасці. Многія версіі, вылучаныя на гэты конт, з'яўляюцца малапераканальнымі. 
У пачатку 50-х гадоў XIII стагоддзя, дзякуючы намаганням дыпламатаў таты рымскага, паміж навапамазаннымі каралямі Міндоўгам і Даніілам Галіцкім, каранаваўшыміся практычна адначасова, наступіла перамір'е. Яно аб'ектыўна стварала для Заходняй Еўропы своеасаблівы ахоўны шчыт ад татара-мангольскага нашэсця. Гэта занепакоіла Залатую Арду. Хан Батый накіраваў супраць свайго непакорлівага “улуса”, якім лічылася Галіцка-Валынскае княства, цемніка Курэмсу. Той нанёс удар па паўднёвай Галіччыне, спустошыў яе і накіраваўся да сталічных Уладзіміру і Халму. Ад поўнага разгрому Галіцка-Валынскую Русь выратавала распачатая ў Залатой Ардзе барацьба за ўладу [8, с. 68-72].

 Існуе думка, што ў XI-XII стагоддзях літоўцамі, або ліцвінамі, называліся славяне, якія жылі ў цэнтры Беларусі [12, с. 29-31]. Цвярскі летапісец пісаў, што пры рассяленні славяне пачалі называцца рознымі імёнамі: маравамі, чэхамі, харватамі, сербамі, ляхамі. А ад тых ляхаў празваліся: адны палянамі, “друзии лутици, а  инии литва, инии мозовшене, инии поморане” [13, с. 19]. У летапісах расказваецца таксама, што ў 1239 годзе ўладзімірскі вялікі князь Яраслаў Усеваладавіч хадзіў да Смаленска і, перамогшы там літоўцаў, выгнаў са Смаленска “літоўскага” князя. А “літоўскім” князем у Смаленску быў у той час полацкі князь Святаслаў Мсціславіч, які захапіў княжане ў Смаленску пры падтрымцы палачан [14, с.49]. З гэтых запісаў выразна відаць, што тэрмінам “літва” называлася ў старажытнасці і насельніцтва Полацкай, Мінскай і іншых земляў [15, с. 93-94].

Новае дзяржаўнае ўтварэнне  ў Верхнім Панямонні са сталіцай у Наваградку спачатку называлася Літоўскае  княства. Пасля аб'яднання з Полацкім і Віцебскім і далучэння іншых  зямель, што былі размешчаны на ўсход  ад Менска і мелі назву "руськія", новая дзяржава атрымала назву "Вялікае  княства Літоўскае і Рускае".

Пасля Грунвальдскай бітвы  да княства была далучана Жамойція - заходняя частка сучаснай Літвы. Пасля  гэтага да назвы дзяржавы было дададзена  слова "Жамойцкае".

Усе народы, якія прымалі  ўдзел у палітычным, эканамічным, культурным жыцці Вялікага княства  Літоўскага, найперш сучасныя беларусы і літоўцы, з'яўляюцца гістарычнымі спадкаемцамі гэтай дзяржавы. [6]

Такім чынам, працэс утварэння  Вялікага княства Літоўскага завяршыўся ў пачатку ХIV стгоддзя. Па свайму сацыяльнаму і нацыянальнаму складу гэта была феадальная беларуска-літоўская дзяржава.

Глава 2. Канцэпцыі ўтварэння Вялікага княства Літоўскага

Чаму аб'ядноўваліся  заходнерускія (беларускія) і літоўскія землі, а дзяржава мела не беларускую, а літоўскую назву? 
Спроба даць адказ на гэтае пытанне прыводзіць да трох канцэпцый ўтварэння Вялікага княства Літоўскага.

Першая з іх прадстаўлена ў традыцыйнай гістарыяграфіі, у  старой навуковай і вучэбнай літаратуры, сённяшняй літоўскай гістарыяграфіі. Яе ўмоўна называюць традыцыйнай (літоўскай) канцэпцыяй. Сутнасць гэтай канцэпцыі ў наступным. Літва гістарычная, Літва летапісная, Літва XI- XIII стагоддзяў знаходзілася там жа, дзе і сучасная Літва. У XIII стагоддзі літоўскія княствы Жэмайція, Аўкштайція, Селы, Земгалы аб'ядноўваюцца на чале з Міндоўгам і ўтвараецца адзіная цэнтралізаваная раннефеадальная літоўская дзяржава (Літва Міндоўга) з моцнай велікакняжацкай уладай і такой жа моцнай ваеннай арганізацыяй. Гэтая дзяржава ажыццяўляе сілай зброі захоп рускіх зямель і гвалтоўнае іх далучэнне да Літвы [16].

 Гэтая летапісная Літва «пакінула свае "аўтографы" ў выглядзе назваў вёсак Літва, якія мы знаходзім і зараз у Слонімскім, Ляхавіцкім, Уздзенскім, Стоўбцаўскім і Маладэчанскім раёнах. Яна ўрэзвалася клінам паміж Полацкай, Турава-Пінскай і Навагародскай землямі і побач з імі з'яўлялася гістарычнай вобласцю Беларусі».

Літва Міндоўга ляжала на левым  беразе Нёмана паміж Пінскай і  Наваградскай землямі. Сам Міндоўг  жыў, пэўна, у гарадку Варута, дзе  ён адбіваўся ад сваіх ворагаў. Розначытанне Хлебнікаўскага і Пагодзінскага  спісаў з Іпацьеўскім дазваляюць удакладніць назву Міндоўгавай  сталіцы. У Хлебнікаўскім і Пагодзінскім пішацца «въ Роута», што значыць  Рута. Некалькі населеных пунктаў  з назвай Рута ёсць паблізу Наваградка, там працякае і рака з такой  назвай. Тое, што Літва Міндоўга знаходзілася побач з Наваградкам, указвае  і «Кроніка» Стрыйкоўскага. Так, у аповядзе пра вайну Данілы Галіцкага  з Міндоўгам сказана, што галіцка-валынскія  атрады: «...ад Наваградка пусціліся  да Здзітава, бурачы і пустошачы  краіну Мендогаву, і шмат замкаў літоўскіх пабраўшы». Гэты рух галіцка-валынскіх дружын апісвае таксама і Іпацьеўскі летапіс. Так што на правым беразе Нёмана паміж Наваградкам і Здзітавам і знаходзілася Літва Міндоўга – “Краіна Мендогава”. Цікава, што побач са Здзітавам у Пружанскім раёне ёсць сяло Таўтведы, гэта можа ўказваць на пражыванне тут князя Таўцівіла, з якім змагаўся Міндоўг. А на ўсходзе, каля Клецка, два тапоніма «Балевівічы» сведчаць пра тое, што ў тых мясцінах жылі князі Булевічы - з імі таксама змагаўся Міндоўг. І яшчэ адна цікавая акалічнасць - наяўнасць у мінулым у Пінску кургану і вуліцы Мендога. Можна дапусціць, што Міндоўг адзін час жыў у гэтым горадзе, дзе служыў са сваёй дружынай пінскаму князю. Вельмі падобна, што быў ён наймітам і прадаваў сілу свайго мяча таму, хто добра заплаціць. Не выключана і тое, што Міндоўг прызнаваў сябе васалам наваградскага князя. На гэта, апроч Іпацьеўскага летапісу, указвае і ў «Пачатках» Мацей Стрыйкоўскі: «Тая Літва, якая жыла над Нёманам у пушчах, здаўна прыслугоўвала Наваградскаму княству».

З той прычыны, што кароткая назва Вялікага Княства Літоўскага была Літва, дык яна пашырылася на старажытныя беларускія землі, што  ўвайшлі ў яго склад. Ужо напрыканцы стагоддзя Літвой называлі старажытную Беларусь, а беларусы называлі сябе ліцьвінамі. Гэтак звалі іх і суседзі - расейцы, украінцы, мазуры, палякі, жамойты. Белай Руссю яшчэ ў ХІІ стагоддзі называецца Растова-Суздальская зямля, а пасля гэтае імя носяць Ноўгарадская і Пскоўская землі, а ў ХV стагоддзі ўжо маскоўскія ўладары тытулуюць сябе князямі Белай Русі. Аж да ХХ стагоддзя ліцьвіны лічылі, што Белая Русь гэта Расея. Беларусцамі ў Літве называлі праваслаўных і гэты тэрмін не быў этнонімам нашых продкаў [17].