Жәңгірханның ішкі және сыртқы саясаты

Өкімет орындарының көтермелеу саясаты далада сауда жүргізудің қолайлығымен тиімділігі ортамен таурлармен адамдарды көп мөлшерде таратты. Хан ордасы жанында 1846 жылы өткізілген бір көктемгі жәрмекеннің өзіне ғана 1183 саудагер келді, ал олардың арасында ІІ және ІІІ гильдияның 83 көпесі болды. Келесі 1847 жылы олардың саны 1500 дамға жетті. Бұл жәрмекенің көлемді болғаны сонша, оның аумағында саудагерлер салған  300 жуық дүкен жұмыс істеді.12

 Ішкі Орда Ресей үшін малды және мал шаруашылығын шикізатын ірі жеткізіп берушіге айналды. Монуфактура депортаментінің журналдық жазбасына қарағанда, 1827 жылы Ішкі Ордадан 400 мыңдай қой, 3000  мың жылқы және мал шаруашылығының жалпы мөлшері 2925 сом болатын әртүрлі өнімдері жөнелтілген.

 12 М.Қойгелдиев «Қазақстан тарих».Алматы 2002ж. 28 б.

15

Бөкейдің баласы, хан тағына 1824 жылы отырған Жәңгір патша әкімшілігінің толық қолдауына сүйене отырып, қоғам өмірі мен халық тұрмысының жекелеген жарақтарын, сондай-ақ дәстүрлі жергілікті басқару жүйесін белсенді түрде қайта құра бастады. Ол көшпенділердің отырықшылануын , олардың хуторлар  салуын, шөп шабуын және далаға ағаш өсіруді, малдың жергілікті тұқымдарын жақсартуды және ауыл шаруашылық саймандар әкелуді, мекептер, училищие, мешіттер ашуды және ауылдарда молдалар санының өсуін, сауданы және төрешілдік басқару нысанына көшуді көтермелеп отырды. Ол патшалық өкімет орындары мен жергілікті қазақ шонжарларының мүдделерін жаңа әдістермен біріктіруге күш салды.

1827 жылы Жәңгір хан Нарын құмдағы Жасқұс алқабында тұрақты хан ордасы құрылатыны туралы және орданы осы орталықтан басқарғысы келетіні туралы хабарлады. 10 жыл ішінде онда ағаштан 40 үй,  ал 1846 жылға дейін 89 үй салынды. 1841 жылы ол Торғын өзенінде жазғы орданың негізін салды. 5 жылдан соң  онда ағаштан салынған 9 үй болды. Ханнан үлгі алып, сондай-ақ оның нұсқауымен сұлтандар билер мен ақсақалдар үй салып ала бастады; шаруашылырдың жекелеген топтары да өздеріне жер төле салып алады. ХІХ ғасырдың 40-жылдарының аяғына қарай орданың әртүрлі  жерлерінде халыққтың үштен бірінің қысқы тұрғын үйлері болды.13

Патшның жек нұсқауымен 1829 жылы қазыналы зауыттардан ордаға 20 айғыр бөлінді. Жәңгір хан нақ сонша асыл тұқымды Кавказдан алдырды. 15 жылдан жергілікті жылқының жақсартылған тұқымының саны 30 мыңға жетті. Оларды Дон және Орал казақ әскерлеріне беріп отырды.

Медресселер және ауылдарда бастауыш мектеп салу балаларды Астрқанға, Саратовпен Қазанға, Орынбордағы арнайы Ішкі Оданың балалары үшін он орын бөлінген Неплев кадет корпусына жіберу Жәңгір саясатының бір бөлігіне айналды.

 Жәңгірдің қызметі, бұрын айтылып келгендей, оншама бір жақты

 13Е.Бехмаханов «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40жылдар».Алматы1994ж.48 б.

16

болмағанын мойындау керек. Еуропа өркениетін жақтаушы болған Жәңгір оның элементтерін қазақтың ортасына енгізуге ұмтылды. әлеуметтік экономикалық тұрғыдан алғандан, ол Ішкі Ордаға (Бөкей ордасына), көп жағынан Ресейдің орталық аудандарындағы феодалдық қатынастар жүйесін көшіріп ала отырып, феодалдық тәртіптер орнатты. Аймақтың қоғамдық саяси және мәдени өмірінде де Жәңгірдің басқару құрлымын күшейту жөніндегі шараларды іске асыруы нәтижесінде өзгерістер, мысалы, жер-жерде іс жүргізуді енгізу, тіпті өзінің мұрағат қызметін құру сияқты өзгерістер пайда бола бастады. Жәңгір ханның кезінде еуропалық үлгідегі алғашқы мектеп пайда болды, мұның өзі сол кездегі Қазақстан үшін елеулі жаңалық еді.

Алайда бұл жаңалықтардың бәрінде терең және берік қоғамдық-саяси негіз болмады. Тұтас алғада Ішкі Орданың (Бөкей ордасының) бүкіл халқы хан мен оның төңірегінділер тарапынан, ал сонымен бірге патша әкімшілігі тарапынан да аяусыз қаналып жатты. Сондықтан ХІХ ғасрыдың 30-жылдарының орта шенінде-ақ елеулі саяси дағдарыс пісіп-жетіліп, Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов басшылық еткен белгілі көтерліске ұласты, оның идеологиясы дәстүрлі қоғамдық құрлыстың мүдделерін қорғауға негізделді.14

Жәңгірдің  әдістері саяси және қоғамдық құрлыстың негіздерін қозғамайтын жаңалықтарды күштеу шараларымен енігзуге құрылды. Олар табысты бола алмайтын еді, өйткені Ресейдің өзінде ХІХ ғасырдың бірнші жартысында самодержавиелік-крепостниктік құрылыс негізінде капиталистік жаңалықтарды енігізуге нәтижесіз әрекеттер жүргізілген болатын.

  Орынбордың әскери губернаторы  Волконский «сұлтандардың үлкені, парасатты, дәрежелі және жоғарғы  мәртебелі монарх тағына берілген»  деп сипаттаған Бөкей сұлтан 1812 жылы 7-шілдеде Орал қаласына жақын жерде Орынбор әкмішілігінің жоғарғы шенділері және көптеген дала шонжарлары қатысқан салтанатты жағдайда ресми түрде Бөкей Ордасның хандығына

 14Х.Маданов «Қазақ халқының арғы бергі тарихы».Алматы1995ж.69 б.

17

көтерілді. Оның сол кезге  дейін атқарып келген нақты жағдай заң жүзінде

рәсімделді. 1815 жылы өлген Бөкей хан ханның тағын өз баласы Жәңгірге өсиет етіп қалдырды, ал ол кәмелетке толғанға дейін орданы уақытша басқаруды өзінің туған інісі Шығай сұлтанға тапсырды. 1823 жылы 22-маусымда патшалық өкімет орындарының бақылауымен ол хан болып жарияланып, 20 жылдан астам билік етті.

Бөкей Ордасы патша үкіметіне тәуелді және оның бақылауында болды. Ішкі саясаттың негізгі мәселелерін хан Орынбор әкімшілгімен бірле отырып дайындады. Мұрға қалдыратын хан билігін, бір жағынан, рубасылармен билер, екінші жағынан, патша үкіметінің қарулы отряды қолдады. Ханның ішкі істерді басқаруда едәуір еркіндігімен бастамасы болды. Қаржы-салық саясаты, жер пайдалану тәртібін белгілеу, аумақтық-рулық басқару және халақтың шаруашылық құрлысы мәселелері ханның міндетіне кірді.

Ішкі Орданың саяси тарихында ХІХ ғасыддың екінші ширегінен басталатын кезең едәуір ерекше. Хан билігі әлсіз, дамымай қалып, көп жағынан жергілікті бай-сұлтан топтарының қолдауымен анықталған бай-сұлтан басқару жүйесі билеушілердің орталық бағындырудың және қаржы-салық  саясатын жаңа міндеттеріне сай келуден қалды, сөйтіп Жәңгір тұсында төрешілік басқару нысанымен ауыстырылды. Сол арқылы дәстүрлі қазақ қоғамына жаңалықтар, рас, табиғи жомен емес, күштеу ідістерімен енгізіле бастады.15

 Рубасыларын ханға жақын және оған адал адамдардың арасынан патша әкімшілігінің тағайындауы жиелей түсті. Мысалы, егер 1827 жылы үш рудағы байбақты, ноғай және беріш руларындағы 34-старшынның үшеуі ғана хан билігімен тағайындалса, 1845 жылы осы рулардың барлық дерлік бөлімшелерінің басында «жарлық» старшындары тұрды. Жергілкті феодалдардың сот құқығына шектелді. Сот билігі  негізінен ханның, хан кеңесінің мүшелері – билердің және хан депутаттары –сұлтандардың қолына шоғырландырылды. Жергілікті рубасылар мен ақсақалдар кіші-гірім даулы

15Б.Әділхан «Қазақ даласының ежелгі тарихы».Алматы1998ж.78 б.

18

істерді қарады, әдетте олар татуластқпен аяқталатын. өз қалауы бойынша хан ұсақ-түйек істерді де ру бастықтарының қарауына алып отырды. Бұрынғы би

қазылығының аясы шектелді, ал олардың кейбіреулері сол кезде-ақ мемлекеттік қызмет нысанына көшкен еді. Халыққа алымдар белгілеу құқығы да жергілікті феодалдардың қарауыннан алынды.

Рубасылармен ақсақалдардың міндеттері киындады:есеп беру енгізілді, олар жайымдылық алқаптарды жалға алу кезінде, пішен сатып алу, мал көтерме саудасы кезінде рудың немесе бөлімшенің мүдделерін білдірді, халақтан орталық билік белгілеген алымдар – «зекет», «соғым» жинады, жекелеген ауылдардың көшіп жүретін шекарасын белгіледі. Оларға бағыныштылары-ның арсында «орыс қашқындары», «бүлікшілер», қазақтардың басқа руларынан келгендер тұрмауын қадағалау жүктелді, оларға «тыныштық пен бейбітшілік» сақтау міндеттелді.

Ру сұлтандары мен ақсақалдары жанында іс-қағаз жүргізушілер ме дін жолына бастаушылардың міндеттерін қоса атқарған молдалар болды. Олардың кейбіреулері хан кеңесімен және ауылдар арасында байланыс жасау үшін «шабармандар» және «кызметкерлер» ұстады.

Жәңгір хан өз билігін бұрынғы қазақ хандары билігінің жалғасы деп санады. Ордадағы әкімшілік, сот және құқықтық билік хан қолына шоғырладырылды.

Хан өз билігімен рулар мен бөлімшелерге қоныстарды бекітіп берді, жерді феодалдардың билігіне бөліп берді, бекітіліп қойлған жер учаскерін екінің біріне қайта бөліп отырды, шонжарлардың жекелеген санаттарын (сұлтандарды, қожаларды, ақсақалдарды, тапхандарды және молдаларды) жалпы міндеткерліктерді атқарудан босатты. Хан билігі көрсеткен қызмет үшін тархан дәрежесіне көтеру, офицер шенін беруге ұсыну, медальдармен, сый-шекпенмен және т.б. марпаттау сияқты көтермелеу шараларын едәуір кең пайдаланды. Осның бәрі жергілікті феодалдардың вассалдық қатынастарын нығайтты. Хан «үкімдік» молдалардан бастап хан Кеңесінің мүшелеріне

19

дейінгілердің бәрін өзі тағайындап отырды. Олар тек соның өзіне ғана бағынды. Хан өз қалауымен оларды басқаларымен ауыстыра алатын.

Ішкі жағдай тұрғысынан алғанда, хан билігі қандай да болсын басқа бірұймның алдына жауапты болмады. Хан Кеңесі кеңесші органнан жоғары көтерілмеді, бұрын  үлкен өкілеттіктері мен болған ақсақалдар съезі сирек құблысқа айналды. Кей-кейде шақырылатын съездерде барлық феодалдар үшін, бүкіл орда шін мәні бар қандай да бір маңызды мәселелер талқыланбады. Олар, әдетте, патша үкіметінің қысмымен қатысушылардың ханың айтқандарынан шықпауға мәжбүр ету үшін шақырылатын.

Жәңгір хан тұсында басқару әдістері де басқаша болды. Егер қазақтың бұрынғы хандарының тұрақты ордасы болмай, көшпелілерді өзі көшіп жүріп басқарса, ол хан әкімшілігінің  тұрақты орталығын құрды. Оның жаныман ерекше басқару аппарты құрылды. Хан жанынан сұлтандар арасынан 10 «хан депутаттары» деп аталатындар болды.бұл «депутаттар» орыс қыстақтарымен шектес рулардың қоныстарын жіберіліп отырды және олар істе орыстармен қазақтар болған кезде шекаралық өкімет орындарының өкілдері жүргізетін тергеулерге қатысуға тиісті болды және бұл орайда қазақтардың мүдделерін білдірді. Оларға ханның тапсырмасы бойынша жергілікті жердегі жекелеген дауларды қарау тарсырылды. Олардың алымдар бойынша төленбеген бөлігін өндіріп алу кезінде мәжбүрлеуге де билігі болады, кейде оларға неғұрлым  кең өкілеттіктер де берілді. Мәселен, Медет Шөкин сұлтан құжаттарда Өзен шебінде «ханның барлық істер бойынша депутаты» ретінде берілді. өз қалау бойынша кінәлілерді «қарауылмен» ұстай алтын еді. Оның старшындарға өкімі «Медет Шөкин сұлтанның аса қатаң талабы» ретінде берілді. Басқа бір құжаттан ханның депутаты Әділ Бөкейханов сұлтанның Жайықтың арғы бетінен қазақтардың ішкі жаққа өтуіне басшылық еткені көрінеді.

1827 жылы құрылған хан Кеңесі 12 биден - әрбір ру басқармасының бір-бір биден тұрды. Олардың кейбіреулері сұлтандармен тең құқықта руларды басқарды. Олардың тіпті Жәңгір ханнан өздеріне бүкіл ора бойынша

20

жауапкерден қарызды өнідруге құқық беруді сұрады. Хан Кеңесінң мүшелеріотбасыларымен және малымен тұрақты тұруға хан ордасын акөшіп

келді және сол арқылы олар шығына келгенде, хан аппаратының шылауына айналды.

Оған қоса, хан жанында оның арнаулы тапсырмаларын орындау үшін жасауылдар ретінде 12 старшын, сонай-ақ «базар сұлтандары» болды. Соңғыларының міндетіне баж жинау,(орда ішіне) қазақтардың мүдделерін білдіру (ордадан тыс жерде) , сауда орындарындағы тәртіпті қадағалау жатты.

Ханның жанында татар бөлімі мен жалпы бөлімнен  тұратын өз кеңесі болды. Бірінші бөлім негізінен орда ішіндегі, ал екіншісі – шекаралақ өкімет орындарымен қатынас қағаздар ісін меңгерді. Оның жанына арнаулы тергеуші де болды. Бұрынғы сұтан-би басқару жүйесін орталық өкімет жанындағы ұйымдасқан төрешілік басқару аппаратымен ауыстыруду көшпелі мал шауашылғы  нысандарының, бұл ішін ара алса да, өзгеруі емес, қайта негізінен алғанда, қазақ қоғамында үстемдік еткен феодалдық таптың басқару қызметінің күрделенуі керек етті және ол қазақ қоғамында патшалық өкімет орындарының мүдделерін неғұрлым батыл қамтамасыз ету қажеттілігімен байланысты болды.

Хан билігінің және оның фискалдық міндетінің күшеюі қабаттасып басқаруды қайта ұйымдасу шенеулікті жүргенсіздіктің жаңа нысандарын туғызды және дәстүрлі қауымдық-ауылдық ұжымдар институттарны шектеруге әкеп соқты. Төрешілік аппараттың өсуіне қарай халаққа салық салу ауқамы ұлғая түсті.16

Жәңгір хан 1845 жылы қайтыс болды. Бұл туралы хабар алған І Николай патша өз қолымен : «Тым өкінішті, ол өте-мөте адал берілген адам еді»,- деп жазған. Сол кезге қарай Қазақстанның барлық  бөліктерінде хан билігі жойылған еді. Үкіметтік топтарда Ішкі Орданы да хан билігі қалпына келтірілмейтін болып шешілді. Оны басқау орысшенеунігі  басқару уақытша

кеңеске көшті.

 16Ж.Артықбаев «Қазақстан тарих».Алматы 2002ж. 60 б.

21

Ресей патшасы Әбілқайырдың қалмаққа қарсы соғысуын қолдамайды, себебі, түптің түбінде, қазақтармен қалмақтар бірігіп Ресейге қарсы шығады деген күдігі жоқ емес еді. Негізінде Еділ қалмақтарының мұндай ойлары болған.

Дегенмен кіші жүз ханы Әбілқайыр Орынборға барып, Ресей патшасына екінші рет ант береді. Орта жүзден антқа Семеке хан қол қояды. Орынбор сьезіне орта жүз сұлтандары Абылаймен Әбілмәмбет келмейді сөйтіп, Орынбор сьезі арқылы Ресей патшасы өзінің шығыстағы саясатын нығайтып, Кіші жүз ханына деген сенімін арттырады. Ал Орта жүз сұлтандарының сьезге келмеуі, олардың Ресейге деген көзқарастарның басқаша екенін көрсеткен. 1739 жылы Орынбор комиссиясының бастығы болып князь В.А. Урусов тағайындалады. Патшаның мынадай жарлығы шығады: 1. Орынбор қаласын Красная гора елді мекеніне көшіріп, ал Ор өзенін сағасындағы жанынан тұрғызылған қаланы Ор қамалы деп атау; 2. Жайық, Тобыл өзендеріннің жағасынан жаңадан әскери бекіністер салу; 3. Жаңадан Орынбор қаласына Қазан губерниясынан саудагерлер әкелу.

Патшалы Ресейдің орталық саясатының жзеге асыруына, керуенге ілесіп жүрген адамдармен әскери адамдар көп көмектесті. Олардың негізгі  мақсаттары-керуен арқылы ішке еніп, жолдары, ауылдары,  өзен-суды картаға түсіру, одан сол жерлерге әскери бекіністер салып, Ресей патшасының қол шоқпары болған Жайық және Орынбор казақтарын осында орналастыру еді. Сөйтіп ХVІІІ ғасырдың 40 жылдарынан бастап Кіші және Орта жүз жерлеріне казақтар көптеп келе бастады. Қазақ даласындағы орталық саясаттың алғашқы кезеңі осылай өрбіген .

Кіші жүзден Нұралы ханның беделі болмауы салдарынан елді жеке батырлармен старшындар бөліп басқара бастады. Феодалдық бытыраңқылық халықтың тұрмыс жағдайларының ауырлап, күн көрістің киындауына әкеп соқты. Сол кездегі негізгі мәселе  мал жайылымы еді. Әсіресе Нұралы ханның қол астындағы сұлтандармен старшындардың жағдайы өте ауыр болатын.