Дзіцячая субкультура, як культурная разнастайнасць

Дзяцінства  як субкультура захоўвала статут terra incognita да самага канца XIX стагоддзя. Толькі ў апошнія 70-80 гады даследчыкі сталі праяўляць да яе сур’ёзную цікавасць. Першыя даследаванні паказалі, што дзеці — зусім не маленькія дарослыя і што іх фальклор якасна выдатны ад таго, што ёсць у дарослых. Цеснае знаёмства з жывой дзіцячай субкультурай настолькі ўразіла даследчыкаў, што яны загаварылі аб адкрыцці “племя дзяцей” з асаблівай культурай, не ýсвядамляючы самога сябе. Аднак упершыню паняцце пра дзяцей, як субэтнас, было высвятлена ў працах вядомага амерыканскага этнографа дзяцінства Маргарэт Мід. М. Мід прыйшла да высновы, што іншае бачанне свету, іншы вопыт яго спасціжэння служыць асновай узнікнення новых субкультур — субкультур падрастаючых пакаленняў. Далейшае развіццё гэтая ідэя атрымала ў даследаваннях рускага філосафа І. Кона і псіхолага В.М. Асарынай. Стала развівацца новая навука—“этнаграфія дзяцінства”, якая разглядвае дзяцей як своеасаблівы субэтнас у рамках розных этнасаў свету [19, с. 45].

У Расіі адкрыццё дзіцячага фальклору пачалося ў  другой палове XIX стагоддзя са з’яўленнем зборнікаў “Дзіцячыя песні” П. Бяссонава (1868), “Дзіцячыя гульні, пераважна рускія” Е. Пакроўскага (1887), “Народныя калыханкі” А. Ветухова (1892). Аднак першым, хто вылучыў дзіцячы фальклор у самастойную галіну народнай славеснасці, зрабіў спробу класіфікаваць сабраны фальклорна-этнаграфічны матэрыял, быў П.В. Шэйн [18, с. 46].

Пад дзіцячай субкультурай часта разумеецца ў шырокім сэнсе ўсё, што створана грамадствам для дзяцей і дзецьмі [2]. На думку А.В. Мудрыка, дзіцячая субкультура — гэта адмысловая сістэма сацыяльна-псіхалагічных прыкмет, кампанентаў, атрыбутаў, якія ўплываюць на стыль жыцця, мысленне дзяцей, якія дазваляюць ім усвядоміць і зацвердзіць сябе ў якасці “мы”, выдатнага ад “яны”.

У цяперашні  час складваецца шматузроўневая градацыя субкультуры дзяцінства: дашкольная, школьная, падлеткавая і юнацкая. Спецыфічнымі праявамі субкультуры  дзяцей дашкольнага ўзросту можна  назваць наступныя: моўная дзейнасць дзіцяці (слэнг, вершы-цвялілкі, лічылкі і г. д.), звычаі, калектыўныя гульні, атрыбутыка, прадметы ўласных каштоўнасцяў. Субкультуру школьнага перыяду можна дыферэнцаваць трыма перыядамі: пачатковыя класы (дзеці 6/7-10/11 гадоў), сярэдняе звяно (дзеці 11/12-15/16 гадоў — падлеткі) і старэйшае звяно (16-18 гадоў). Гэты перыяд характарызуецца ўскладненнем маральна-этычных форм узаемадзеяння ў дзіцячым калектыве [18, с. 44-48].

Галоўным зместам  дзіцячай субкультуры з’яўляецца асаблівая карціна свету, якая не толькі спараджае асаблівасці паводзін, свядомасці і дзейнасці, але і захоўвае элементы розных гістарычных эпох, архетыпы калектыўнага несвядомага і іншыя, якія былі зафіксаваны ў дзіцячай мове, мысленні, гульнявых дзеяннях, фальклоры. Апорай субкультуры служыць сацыяльны вопыт, назапашаны многімі пакаленнямі дзяцей, якія на працягу стагоддзяў спазнавалі цяжкую навуку зносін паміж сабой і з дарослымі. Носьбіт дзіцячай субкультуры — дзіцячая супольнасць, якая фарміруецца ў сілу полаўзроставага расслаення грамадства ўжо на ранніх ступенях соцыягенэзу [9, с.78-79].

Згодна з меркаваннем П. Сартра, культура — гэта стварэнне чалавека, у праекцыі якой ён сам сябе даведаецца. Субкультура дзяцінства — гэта праява самавыяўлення асобы дзіцяці. У перыяд дзяцінства пачынае складвацца тонкі і адчувальны свет дзіцяці, які ўяўляе сабой цэласную і каштоўнасную мадэль свету культуры, адлюстраваную ў сістэме ўяўленняў дзіцяці “Я — Свет”. Дзіцячая субкультура існуе як стыхія дзіцячых перажыванняў і не служыць сродкам дасягнення якой-небудзь прагматычнай мэты, у адрозненне ад дарослай культуры. Дзеці самавыражаюцца асобасна і сцвярджаюць сваё існаванне ў калектыве аднагодкаў, а таксама сярод дарослай супольнасці. [8, с.124 ]

Дзякуючы дзіцячай субкультуры дзіця знаходзіць сваю сутнасць, стварае свой уласны свет. Так, напрыклад:

• абзывалкi, якiя высмейваюць плаксівасць, прагнасць, г.зн. выконваюць выхаваўчую функцыю, дапамагаюць дзіцяці адстойваць сябе пры нападках аднагодкаў у форме славеснай самаабароны, трэніруюць эмацыйную ўстойлівасць і самавалоданне;
• Калыханкі песні, пацешкі, прыгаворкі для самых маленькіх маюць светапогляднае значэнне, так як знаёмяць з найпростай мадэллю светабудовы: дом-абарона і небяспечны знешні свет, куды да пары да часу дзіцяці хадзіць не трэба; раскрываюць прынцыпы сямейнага жыццеўладкавання, фармуюць базавы давер да блізкіх і да свету ў цэлым;
• Дзіцячае збіральніцтва (скарбніцы, схованкі, сакрэты) дае магчымасць дзіцяці матэрыялізаваць сваю таемную прысутнасць у тым ці іншым месцы і зацвердзіць сябе праз гэтыя прадметы: “я ёсць”, “я магу”, дапамагае перажываць пачуццё адзіноты індывідуальнага існавання, якое ўзнікае ў выніку фарміравання асабовай аўтаноміі [6, с. 95-96].

Змест дзіцячай субкультуры можа мяняцца ў залежнасці ад узроставых характарыстык дзяцей. Дзіцячая субкультура ўяўляе сабой сукупнасць разнастайных формаў актыўнасці. У ёй, як і ў агульнай культуры, у якой нарадзілася дзіця, адбываецца фарміраванне цэласнага жыццёвага вопыту індывіда. Прылучаючыся да традыцыйнай культуры дзяцей, дзіця прымае ўзроставыя нормы паводзін у групе аднагодкаў, вучыцца эфектыўнай тэхніцы рашэння цяжкіх сітуацый, даследуе межы дазволенага, вырашае свае эмацыйныя праблемы, вучыцца ўплываць на іншых, забаўляецца, спазнае свет, сябе і навакольных людзей. З дапамогай дзіцячай субкультуры задавальняюцца важнейшыя патрэбы дзіцяці: у блізкасці з іншымі людзьмі за межамі сям’і, у самастойнасці і ўдзеле ў сацыяльных зменах і інш [5, с. 43]

Дзіцячая субкультура выконвае шэраг сацыяльных функцый, якія не ажыццяўляюцца або ажыццяўляюцца ў недастатковай меры фармальнымі сацыяльнымі інстытутамі. Перш за ўсё да такіх функцый можна аднесці:

• інтэграцыі ў дзіцячай супольнасці шляхам прадстаўлення нефармальных правілаў паводзін;
• рэгуляцыі ўзаемадзеянняў паміж дзецьмі рознага ўзросту, паміж мужчынамі і жанчынамі;
• адаптацыі ў выпадку дапаўнення фармальнай арганізацыі дзяцей;
• утрыманне ўзору праз трансляцыю нормаў і ўласнае ўзнаўленне;
• мэтадасягненне, калі з дапамогай яе задавальняюцца патрэбы ў прызнанні, заваёве статуту, адрознага ад абавязковых, фармальных абавязкаў вучня, дзіцяці ў сям’і;
• сацыяльнага кантролю самой дзіцячай супольнасці над захаваннем дзяцінства праз сродкі чакання, прызнання, адчужэння, астракізму і да т.п., але не праз прамое прымушэнне.
• дзіцячая субкультура выконвае культуразахавальную функцыю, якая перадае з пакалення ў пакаленне страчаныя жанры і абрады [12, с. 24-25].

2.2 Асаблівасці дзіцячай субкультуры

Дзіцячая субкультура – у шырокім сэнсе – усё, што створана чалавечым грамадствам для дзяцей, у больш вузкім сэнсе – сэнсавае прастора каштоўнасцяў, установак, спосабаў дзейнасці ці іншай канкрэтна-гістарычнай сацыяльнай сітуацыі развіцця.

У развіцці дзіцячай субкультуры адначасова прысутнічаюць  дзве характарыстыкі: яе кансерватыўнасць і дынамічнасць. Зафіксаваны цэлы пласт, які захоўваецца на працягу стагоддзя: лічылкі, рыфмаваныя мянушкі, цвялілкі, небыліцы, загадкі, страшылкі і інш. Адначасова адзначаецца пастаяннае частковае абнаўленне субкультурных інварыянтаў, з якіх найбольш схільным зменам, на нашу думку, з’яўляецца мова, як у форме слэнгу, так і сімвалічным. [1].

Некаторыя элементы дзіцячай субкультуры ўзнікаюць  праз трансфармацыю элементаў агульнай культуры ці субкультур асобных груп. Так, напрыклад, гульні “хованкі” і “баяры” раней належалі да дарослай, а дакладней моладзевай субкультуры і мелі эротыка-сэксуальную афарбоўку, якая зараз нівеліруецца. З іншага боку назіраецца зваротны працэс: канструяванне сацыяльнай рэальнасці праз аднаўленне “сацыяльных вынаходстваў” дзіцячай супольнасці.

Асноўная задача функцыянавання дзіцячай субкультуры — стварэнне своеасаблівай сігнальнай сістэмы: гэта “мы”, і чужыя (а пад “чужым” тут маюцца на ўвазе іншыя ўзроставыя групы) у гэта не прысвечаныя. У якасці падсістэмы дзіцячай вылучаецца падлеткавая субкультура. Дзеці дашкольнага ўзросту і малодшага школьнага ўзросту транслююць субкультуру выключна праз дзіцячы малюнак, дзіцячыя вырабы (напрыклад, сакрэцікі) і вусную творчасць [12, с. 24].

З дапамогай субкультуры  задавальняюцца патрэбы дзяцей у:

• ізаляцыі ад дарослых;
• блізкасці, інтымнасці за межамі сям’і;
• самастойнасці;
• адхіленні ад груп аднагодкаў, чужых па духу, інтарэсам;
• удзеле ў сацыяльных зменах [11, с. 186].

Характэрнай асаблівасцю дзіцячай субкультуры варта лічыць яе сканцэнтраванасць на сваёй групе: узроставай або палавой. Дзіцячая субкультура з’яўляецца аўтаномнай сацыякультурнай рэальнасцю, якая валодае сваёй уласнай мовай, структурай, функцыямі і выяўляецца ў дзіцячым фальклоры, гульнях, мастацкай творчасці, традыцыях.

У.Кудраўцаў разглядае дзіцячую субкультуру як “асаблівую сістэму, якая існуе ў дзіцячым асяроддзі ўяўленняў пра свет, каштоўнасці і г.д., якая збольшага стыхійна складаецца ўнутры пануючай культурнай традыцыі дадзенага грамадства і займае ў ёй адносна аўтаномнае месца” [10, с.68]. Дзіцячая культура з’яўляецца культурай у культуры, якая, не гледзячы на тое, што “убудаваная” у агульнае культурнае цэлае, жыве па спецыфічных і самабытных законах. Яна непарыўна звязана з агульнай культурнай традыцыяй, у якой нарадзілася і жыве дзіця.

Дзіцячая традыцыя – гэта “сукупнасць разнастайных формаў актыўнасці дзіцячай групы, цесна звязаных з полаўзроставымі асаблівасцямі псіхічнага развіцця і характарам сацыялізацыі дзяцей у рамках гэтай субкультуры (таемныя мовы і шыфры, свавольствы, дзіцячая “магія” і г.д.)”

У розных перыядах дзяцінства асаблівую важнасць набываюць розныя элементы дзіцячай субкультуры: для  дашкольнікаў і малодшых школьнікаў – гульні, лічылкі, цвялілкі, загадкі, для дзяцей 8-13 гадоў – іншы фальклорны рэпертуар і традыцыі, для падлеткаў – мода, арганізацыя нефармальных груп і разнастайныя правілы зносін.

У сваіх працах М.В.Асорына адзначае, што “свет дзяцей існуе ў адной прасторы са светам дарослых. Дарослыя бываюць сляпыя ў адносінах да жыцця і культуры дзіцячай супольнасці”. Любая чалавечая культура нясе ў сабе мадэль свету, якая створана этнакультурнай агульнасцю людзей. Гэтая мадэль свету ўвасоблена ў міфах, адлюстравана ў сістэме рэлігійных вераванняў. Яна прысутнічае ў абрадах і рытуалах, замацоўваецца ў мове, матэрыялізуецца ў планіроўцы паселішчаў чалавека і арганізацыі ўнутранай прасторы жылля [1].

 У дзіцячай субкультуры праглядаецца своеасаблівы спосаб засваення дзіцем новых бакоў сацыяльнай рэчаіснасці і яго самасцвярджэння ў ёй. Свет дзяцінства ў дзіцячай субкультуры “маніфестуе” сваё адрозненне ад свету дарослых.[10, с.65]

Кожнае пакаленне атрымлівае пэўную мадэль светапабудовы ў спадчыну. І гэтая мадэль служыць апорай для пабудовы індывідуальнай карціны свету кожнага асобнага чалавека. Разам з тым яна аб’ядноўвае гэтых людзей як культурную агульнасць. Такую мадэль свету дзіця атрымлівае ад дарослых, актыўна засвойваючы яе з культурна-прадметным і прыродным асяроддзем. Таксама ён актыўна творыць мадэль свету сам. Увесь свет у дзіцячай карціне падзелены на дзве няроўныя паловы — з аднаго боку, гэта свет дарослых, “вялікіх людзей”, якія валодаюць усімі мажлівымі правамі, і свет дзяцей, якім амаль усе нельга, таму што “яшчэ рана”. Дзеці ва ўсім залежаць ад дарослых і матэрыяльна, і ў іншых адносінах — дарослыя дазваляюць або не дазваляюць рабіць тое і тое. Ззаду ў дзяцей вельмі мала ўспамінаў, а наперадзе — неабдымна шмат, так, што будучыня губляецца недзе за гарызонтам і выглядае цьмяным, нявызначаным і некалькі фантастычным [16, с.431].

Л. С. Выготскі і А. Р. Лурыя падкрэслівалі, што “ўся карціна свету ўспрымаецца дзіцём не так, як дарослым”. Яны сцвярджалі: “Карціна свету для дзіцяці ёсць безумоўна карціна, у якой рамкі рэальных успрыманняў і фантазіі сцёртыя, і трэба, каб прайшло яшчэ шмат часу, пакуль два гэтыя бакі падзеляцца і перастануць змешвацца адзін з другім”. “Паміж ім і рэальнасцю ўсоўваецца яшчэ прамежкавы свет, рэальны на палову, але вельмі характэрны для дзіцяці,—свет эгацэнтрычнага мыслення і фантазіі” [17].

Дзякуючы дзіцячай субкультуры, з пакалення ў пакаленне перадаюцца спецыфічныя спосабы арганізацыі дзейнасці дзяцей, нормы і каштоўнасці светаўспрымання, узаемаадносіны з аднагодкамі. Дзіця мае магчымасць здабыць сваю сутнасць, канстатаваць свой уласны свет.

Перадача ўтрымання дзіцячай субкультуры адбываецца ў вуснай форме ва ўмовах нефармальных зносін дзяцей на гульнявых пляцоўках, у летніх лагерах, бальніцах, санаторыях. Да канца перыяду дзяцінства з’яўляюцца і пісьмовыя тэксты — разнастайныя песеннікі, дзявочыя альбомы, зборнікі анекдотаў, «варажбіткі».

Глава III. Кампаненты дзіцячай субкультуры

Дзіцячая субкультура  ўяўляе сабой спосаб засваення дзецьмі  сацыяльнага свету, асабовыя праявы дзіцяці, якія праз самасвядомасць знаходзяць сваё адлюстраванне ў дзеяннях, учынках і знешніх паводніцкіх узорах. Гэта той свет, які дзіцячая супольнасць стварала «для сябе» на працягу ўсяго соцыягенеза. Яго складаюць: традыцыйныя народныя гульні (карагоды, рухомыя гульні, ваенна-спартыўныя спаборніцтвы і інш); дзіцячы фальклор (лічылкі, цвялілкі, казкі, страшылкі, загадкі); дзіцячы прававы кодэкс (знакі ўласнасці, спагнанне даўгоў, мены, права старшынства і апякунскія правы ў рознаўзроставых групах); дзіцячы гумар (пацешкі, анекдоты, розыгрышы, паддзёўкі); дзіцячая магія і міфатворчасць («вядзьмарства» супраць паспяховых, пакліканне сіл прыроды для выканання жадання, фантастычныя гісторыі- небыліцы); дзіцячая філасофія (пытанні тыпу «чаму», развагі пра жыццё і смерць і інш); дзіцячае словаўтварэнне (этымалогія, моўныя пярэкруты, неалагізмы); эстэтычныя прадстаўленні дзяцей (складанне вяночкаў і букетаў, малюнкі і лепка, «сакрэты»); надзяленне мянушкамі аднагодкаў і дарослых; рэлігійныя ўяўленні (дзіцячыя малітвы, абрады) [21, с. 386]. Спынімся на некаторых формах дзіцячай субкультуры.