Девиантты мінез-құлықты балалармен жұмыстарды ұйымдастыруда практик психолгтың қызметі

 

 

ӘОЖ  159-051:37.015:371.12:343.848                   Қолжазба құқығында

 

 

 

 

 

 

Қыдырбаева  Гүлхан Арынқызы 

 

 

 

Девиантты мінез-құлықты  балалармен жұмыстарды ұйымдастыруда практик психолгтың қызметі.

 

 

«6M010300 – Педагогика және психология» мамандығы бойынша білім магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

 

 

Р Е Ф Е  Р А Т Ы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қызылорда, 2012 ж.

 

 

 

 

Диссертациялық жұмыс  Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің «Психология»  кафедрасында орындалған.

 

 

                                                                                     

 

 

Ғылыми жетекші:                                педагогика  ғылымдарының

                                                               кандидаты, доцент Ұ.Б.Ағыбаева

     

 

 

Ресми оппонент:                                   педагогика ғылымдарының

                                                                кандидаты Ш.А Тулебаева

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Диссертация 2012 жылдың «___»  маусымында сағат ____  Қорқыт Ата  атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің Музыка-педагогикалық факультетінде (мекен-жайы: 120014, Қызылорда қаласы, Төле би, 36 А, №7 оқу ғимараты, №____ дәрісхана) қорғалады.       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Диссертациямен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік  университетінің  ғылыми-техникалық кітапханасында танысуға болады.

 

 

 

Кіріспе

 

Тақырыптың  өзектілігі: Тәуелсіз еліміздің қазіргі даму кезеңі, қоғамның барлық саласындағы өзгерістермен яғни, экономикалық және әлеуметтік қарым-қатынастардың ерекшеліктерімен сипатталады. Қазіргі кезеңдегі жасөспірімтердің әлеуметтік жағдайға бейімделуіне, мінез-құлықтарының қалыптасуына, тұлға ретінде дамуына әсерін тигізетін тиімді жолдарын көрсету, анықтау да басты проблемалардың бірі болып табылады.

Егемен  еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда.

Қазақстан Республикасының  “Білім туралы заңында” [1.214],  “Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын қалыптастыру”,“Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”, “Білім мазмұнын гуманитарландыру” тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау, кәсіби білім берудің сапасын көтруге  кең жол ашу талап етіледі.

 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін ақпараттандыру Мемлекеттік бағдарламасы қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологияларға бағдарланған болашақ мамандардың ақпараттық мәдениеті мен психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуына объективті жағдай туғызуда. Бүгінгі білім саласында Республикалық білім кеңістігін әлемдік деңгейге жеткізуге ұмтылыс барысында оқушыларға психологиялық дайындықтың қажет екендігі мәлім.

Бүгінгі  біздің қоғамымызда  адам жанын алаңдататын мәселелер көптеп кездесуде. Әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың да салдарынан дүниеге қиын балалар легі де толастамай отыр.

Қазақ халқы отбасы, бала тәрбиесіне ежелден үлкен көңіл бөлген халық. Зере сияқты бір аймақты аузына қаратқан дана әжелелеріміздің арқасында дүниеге Ұлы Абай танылды емес пе?! Бұл үлкен де бөлек әңгіме. Ал қазір бала тәрбиесі мен қазіргі өмір ағыны бір-бірімен  қабыспай отыр.

Девиантты мінез-құлықтың қандай да түрлі формасы болсын, олар бір-бірімен тығыз байланысты. Маскүнемдік, есірткіні пайдалану, агрессивтілік, жалпы алғанда заңға қарсы мінез-қүлықтың барлығы бір блокты бейнелейді. Сонымен қатар жеткіншектердің бір девиантты іске еліктеуі оның басқа да түрлеріне араласу деңгейін жоғарылатыды.

Заңға қарсы мінез - құлық өте қатал түрде болмасада қалыптың бұзылу деңгейімен, психалық денсаулықтың бұзылуымен  байланысты болып келеді. Ал бұл кейде кейбір жағдайларда көрсетілгендей, әлеуметтік факторларға да сәйкес келіп орырады. Мектеп табалдырығындағы қиындықтар девиантты топтың немесе өмірлік травмалық жағдайлар да  әсерін тигізбей қоймайды.

Жасөспірімдер арасындағы девиантты мінез-құлық проблемасы-педагогикалық психологиядағы ең күрделі шешімдердің бірі болып табылады. Бұл мәселенің шынайы қиындығы қазіргі қоғам дамуы кезінде кең етек алып отыр. Демократиялық және экономикалық қайта өрлеу дәуірінде адам санасы да біржола түбегейлі өзгерістерге енді. Бұл кезең әсіресе жасөспірімдер мен жеткіншектерге ауыр тиді. Себебі, олар жас ерекшелігіне байланысты тұрақсыз,  қолайсыз жағдайларды басынан өткереді. Соған сай біз мінез-құлық ауытқылушылығын сөз еткенде ең алдымен жасөспірімдерді есепке аламыз.

Жасөспірімнің психикалық дамуындағы онтогенез кезеңінде олар түсіністікті қажет етеді, сонымен бірге үлкендер тарапынан дүрыс психологиялық қолдау күтеді. Жасөспірім мінез - құлқындағы  ауытқушылықты түрлі деңгейде көрсетуі мүмкін. Бұл оның жеке ерекшеліктері (мінез акцентуациясы, темперамент қасиеті, психикалық ауруларымен ауыруы, эмоционалды ерік сферасының бұзылысы, т.с.с), отбасындағы жағымсыз процестерге (бала тәрбиелеудегі жүйесіздік, маскүнемдік, ата-аналардың айырылысуы, т.б), мектептегі қиындықтарға (оқушыға деген жағымсыз қарым-қатынас, мұғалімдермен конфликтіге келу, оқушылар ұжымымен келіспеушілік) байланысты дамып отырады. [2.120] Мінез-құлық ауытқушылығы санамен қатар көмекші жеткіншек топтары мен ересектердің жағымсыз әсерінен туындап отыруы мүмкін. Сонымен біз жасөспірімдер мен жеткіншектердегі мінез-құлық ауытқушылығына девиантты мінез-құлық деген атау бергенді жөн көрдік.

Девиантты мінез-құлықты  қоғамда ортақ қабылдаған нормаларға қарсы әрекеттер жүйесі және ол психикикалық процестердің тұрақсыздығынан көрінеді деп қарастыруға болады. Бұл әсіресе  өз мінез-құлқын эстетикалық бақылаудың ауытқушылығынан өз-өзін  өзектілеу процесінен  бұзылысынан көрінеді (В.Д.Менделеевич.). 

Жасөспірімдердегі девиантты  мінез-құлық формалары әр түрлі  болып келеді. Мектеп психологы девиантты  мінез-құлықтың уақытша және күнделікті формаларымен  (девиация ұзақтығының критерийлеріне байланысты), тұрақты және тұрақсыз формаларымен (моно және полифеноменологиялық формалар критерийлеріне байланысты) кездесуі мүмкін. Девиациялар саналы және санасыз (қабылдану деңгейіне байланысты), құрылымды және құрылымсыз (ұйымдастырылу критерийлеріне байланысты), төтенше және жоспарланған (мақсатты критерийлеріне байланысты), экспансивті және экспансивті емес (қоршаған адамдар өміріне ену деңгейіне байланысты), эгоистік және альтруистік (өзін және жан жағындағы адамдарға қызығушылығының бағытталуына байланысты), болуы мүмкін.

Психолог  девиантты  мінез - құлқы бар жасөспірімнің  отбасында қадағалап отыруы тиіс. Бұл тек нашақорлар мен маскүнемдердің отбасысы ғана емес, соңғы кезде  балалар арасындағы мінез-құлық ауытқушылығы бар отбасыларда да кездесіп отыр.

Барлық нәрсеге қол  жеткізу позициясы, заттық философия, баланы тәрбиелеу адами саналылықтың жоғалуы жасөспірімдердегі қажіттіліктердің фрустрациясына алып келеді. Олар ата-аналарынан артық мейрімділікті қажет етеді.  Соның салдарынан мұндай жасөспірімердің қорғаныш реакциясы мінез-құлықтың адекватты емес формаларына әкеп соқтыруы мүмкін.

Егер девиантты мінез-құлықтың көрінуі өзіне назар аудартпаса және үлкендердің сәйкес әсер етуін  күтпесе онда мұндай мінез-құлық жасөспірімнің мінез-құлық репертуарында бекуі әбден мүмкін. Сол себепті ертерек дивиантты мінез-құлықты диагностикалау аса маңызды болып табылады.

Барлық кезде де, барлық экономикалық формацияларда да мұғалімдердің  жұмыстануы тек оқушыларға білім беру ғана емес, сонымен қатар олардың адамгершілік бейнесі және мінез-құлық мәдениетіне тәрбиелеу болып табылады. 

Қазіргі таңда тұлғаның ролі мен қалыптасуының алар орны ерекше, соның ішінде девиантты мінез-құлқы  бар жасөспірімдердің өз өмірлік  әрекеттері мен жеке уақыттарын ұйымдастырулары өте маңызды.

Аталған тақырыпқа деген  қызығушылық теориялық және тәжірибелік  жағынан қажет болғандықтан туындап  отыр. Девиантты мінез-құлықтың  «болашақтың үрейіне» айналғандығы ересектерге де, балаларға да, тіпті  жалпы қоғамға да белгілі. Девиантты мінез-құлқы бар жасөспірімдер өз уақыттарын тиімді ұйымдастыра алмайды, сонымен қатар ойлаулары мен мақсатқа бағытталуы және де уақытқа деген құндылықты қатынастары жеткілікті қалыптаспаған. Қазіргі таңдағы жастар өмірін  ұйымдастыратын мекемелер дұрыс жұмыс істемегендіктен бұл атаулы мәселе күннен күнге күрделене түсуде.  

Осыған байланысты оқытушылар мен  психологтардың оқушылармен  жүргізген жұмыстары олардың  моральдық нормасы мен тәртіптік  талаптарына сәйкес келуі керек.

Мектептегі практикалық  жұмыста мұндай оқушыларды «мінез-құлқында ауытқушылығы бар оқушылар», «педагогикалық төмендетілген», «әлеуметтік төмендетілген», «қиын тәрбиеленетін» оқушылар деп  аталады.

Егер девиантты мінез-құлықтың көрінуі өзіне назар аудартпаса және үлкендердің сәйкес әсер етуін күтпесе онда мұндай мінез-құлық жасөспірімнің мінез-құлық репертуарында бекуі әбден мүмкін. Сол себепті ертерек девиантты мінез-құлықты диагностикалау аса маңызды болып табылады.

Девиантты немесе ауытқушы мінез-құлық психологтарда және басқа да ғылымдар да әлі де зерттеулерді қажет ететін өзекті мәселенің бірі. [3.28] Девиантты мінез-құлық тақырыбы пәнаралық және пікір-таластық сипатты көрсетеді. Әлеуметтік норма түсінігімен терминнің кездесетіні мәселені күрделендіреді, себебі норманың шектері шартты түрде берілген, ал адам барлық көрсеткіштері бойынша қалыпты болуы мүмкін емес. Көптеген көзқарастар жасөспірімдердің девиантты мінез-құлығының диагностикасы және әлеуметтік-психологиялық көмекпен игеруі ретінде практикалық тапсырмаларды шешуде қалыптасады.

Жасөспірімдердің мазасыздығы  мен агрессивтілігі, яғни девианттылығы  бүгінгі күнге дейін зерттелу үстінде. Осы кезеңде жасөспірімтерде  конфликтілік, тәртіпсіздік, өз-өзін ұстай  алмаушылықтың тым жоғарылауы анықталады. Жасөспірімдер өзі деңгейлес құрдастарымен қарым-қатынас жасауда, қажетті тәжірибені меңгермеу салдарынан, оған артылған жауапкершіліктен қорқып мазасызданады.

Жасөспірімдердің мазасыздануын, агрессивтілігін жеңу процесінде психологтар, қоршаған ортасы, яғни құрбы-құрдастары маңызды роль атқарады. Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлық мәселелерінің қазіргі күйі туралы ғылыми негізделген, анықталған көзқарастар бар. Девиантты мінез-құлықты түсіндіру үшін түрлі психологиялық концепциялардың құндылығын мойындап, біз негізгі ретінде когнитивті мінез-құлықты көзқарасты бөліп шығарамыз.

Бұл зерттеуде материалды қабылдауда нақты қиыншылықтар бар. Біріншіден, бұл «девиантты мінез-құлық» түсінігінің көп мағыналылығы және осыған байланысты терминологиялық  білместік. Екіншіден, бұл іштей бәрімізге тән жеке бостандық пен социумның қажеттіліктерінің арасындағы қайшылық. Девиантты мінез-құлық феноменінің бар болуы «бостандық немесе қажеттілік» дилеммасы қоғамның күтуіне қарамастан әрбір адамның жеке таңдаудың пәні болып табылатын фактісін тұжырымдайды [4.53].

Біздің елімізде өркениетті қоғам мен құқылы мемлекетті қалыптастыруға ұмтылумен бірге, ұрпақтың рухани байлығы  мен мәдениеттілігін, еркін ойлау  қабілеті мен білімділігін арттыру  көзделіп келеді, ал бұл мәселелердің іске асуына небір әлеуметтік, психологиялық кері факторлар әсерін тигізбей қоймайды. Қазіргі кезде өмірдің мәнін жоғалтқан көптеген жасөспірімдерімізде сенімсіздік пен көмексіздік пайда болады. Олар жан күйзелісінен арылу үшін олар ішімдік, темекі, наркотикалық заттарды пайдалануға дейін барады.

Бұрын түсінбей немесе көрінбей жүрген мәселелер қазіргі кезде  үлкен жауапкершілікпен қарауды  талап етеді. Жасөспірімдердің мінез-құлқының ауытқушылығы - психологиялық-педагогикалық  мәселелердің бірі. [5.62]  Бұл мәселенің үлкен қоғамдық маңыздылығы нарықтық экономикалық деморатиялық мемлекеттің құрылу кезеңіне сәйкес келеді. Елдің экономикалық жағдайы, бұрынғы дүниетанымның құлдырауы мен бәсекелі және жоғары өндірісті жағдайда өмір сүру мен жұмыс жасау іскерлігі мен дағдысының жоқтығы-қоғамның күрделі қиындықтары мен ішкі дау-жанжалдарды тудыруға әкеледі.

Қоғамдағы психологиялық  проблемалардың бірі жасөспірімдердің қазіргі таңдағы мінез-құлықтарындағы ауытқушылықтар немесе девиантты мінез-құлық, дағдарыстар білім беру мен тәрбиеге және үлкендермен, жора жолдастарымен қарым-қатынас жасау барысында аса көзге түсіп, маңызды проблемалардың біріне айналып отыр. Осы орайда жасөспірімнің психологиялық проблемаларын зерттеу әлеуметтік-экономикалық және мәдени дағдарыспен бірегей көтеріліп өзекті мәселелердің бірі.

Аномия түсінігін Э.Дюркгейм енгізген. Аномия деп ол қоғам жүйесіндегі  нормалардың әлсіреп, бұзылуынан пайда  болған өзгеріс, яғни әлеуметтік дезорганизация деп түсіндірді [6.46].

Өткен ғасырдағы көрінбейтін  үлкен апат бұл «антибатыр» синдромы, яғни бұнда біздің батыр тұлғаларымыз жойылып, қоғам нағыз потриот роліндегі модельдің болмауына алып келеді. Антибатыр көптнген жастар үшін рольдік модельдерге айналды. Барлық басылымдар мен фильмдерден көрінетін негізгі қозғаушы күш – ақшаға деген махаббат барлық зұлымдықтың бастамасы болып табылады.

БАҚ – бұл ақылға әсер ететін ең күшті күш. Қазіргі жастар антипедагогикамен ауыратын тәрізді. Бұрында бұқаралық ақпарат құралдары  арқылы Филиппин, Полинизия, Африка, Америка  халықтарына небір түрлі жыныстық қатынастар тарату кездейсоқ болмағанымен, сол елдердің халықтары қазіргі кезде өздерінің отандық тәжірибелеріне ұялады. Ер адам мен әйел адам бейнелері мен жыныстық қатынас туралы қате түсінік салдарынан жастар ересектік өмірдің интимдік жағына күлкімен, әзілмен қарайды. Балалар жезөкшелігі мен сутенерлігі туралы басылымдардағы мақалалар тоғыз жолмен шектелмейді.