Девиантты мінез-құлықты балалармен жұмыстарды ұйымдастыруда практик психолгтың қызметі

Негізінен аномия индивидтің барлық тұжырымдарына өзгерістер алып келіп, оның моралды қалыпты ұстанымдарын түпкілікті өзгертетін жеке тұлғалық дағдарыстан да пайда болуы мүмкін.

Өзінің өмір жолында  адам түрлі дағдарыстар мен мәселелерге  кездеседі. Осы мәселелер мен  дағдарыстардың себептері мен табиғаты әртүрлі.Олардың кейбіреуі өмірлік  айналымдағы тұлға дамуының байланысты және де олар әрбір адамның өмірінде болатын күнделікті, табиғи жағдайлар, сонымен қатар олар өмірдің бір кезеңін екіншісінен айырып тұрады [7.19]. Кез – келген «табиғи» жағдай (отбасын құру, баланың дүниеге келуі, мектепке баруы, біреудің ауырып не өлуі, т.б.) және оның нәтижесіндегі қандай да бір мәселелі ситуация , дағдарыс туғызып, тұлғадан дұрыс шешім қабылдап, осыған орай қажетті күш жинауды талап етеді. Оларды «қалыпты стресс» деп атайды.

Қазіргі  кезде адам тап болатын өзге мәселелер мен  дағдарыстар қалыпты емес жағдайлардан туындайды.Оларға уақытынан бұрын болған өлім,  ажырасу, жұмысынан айрылу, сотталу, инфляция, жұмыссыздық, соғыс жатады [8.35].

Өмірдің әртүрлі кезеңдерінде адамдар дағдарыс жағдайлары мен  ситуацияларды түрліше қабылдайды. Ол тұлға дамуында үлкен маңызға ие, себебі біреулері дағдарыстың шешімін тауып, әрі қарай дамыса, енді бірі оған бейімделе алмай өзін бұзады. Бұл адамның дағдарыс жағдайын қабылдап, шешу мүмкіндігіне байланысты.

Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқының қалыптасуында нақты іс-әрекетті ұйымдастырушы психолог, ата-ана, мұғалім болғандықтан, олардың кәсіби даярлығына, ғылыми психолого-педагогикалық негіздерін қарастыру қажеттілігі туындайды. Бүгінгі жасөспірім, ертеңгі белгілі бір маман иесі немесе қарапайым ғана қоғамдық ортаның мүшесі десе де болады, олардың тұлғалық түр сипатын даярлауда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда олардың психофизиологиялық негізін жетілдірудің ажырамас бөлігі ретінде қарастырылып келеді [9.45].

Жеке тұлғаның мінез-құлқын қалыптастыру, дағдарыстардың алдын алу үшін келесі мәселелерді ескеруіміз қажет, яғни саналы көзқарасын, ізгілікті қарым-қатынас орнатуда, жүйелі іс-әрекет жасауға мүмкіндік беру. Мінез-құлық дағдарысын психологиялық көзқарас тұрғысынан қарастыратын болсақ кез-келген жеке адам басқа адамдармен олардың ой-пікірімен, бағдарымен, жағымды эмоцияны сезінген кезде жүріс-тұрыста ауытқушылықтар болмайтындығы сөзсіз.

 Сонымен қатар бұл  мәселені педагогика, психология, әлеуметтану,  практикалық психология салаларының  позициясынан зерттеу қажеттілігін негіздеуге ұмтылыс жасалды. Көздеген осындай проблемалардың негізін және ғылыми тұжырымын жасаушылар да жоқ емес.

Атап өтетін болсақ, уақыт  ағымы алға тартқан бұл міндет жастардың, соның ішінде жасөспірімдердің тұлға ретінде қалыптасуындағы мінез-құлық дағдарысын жетілдіру мақсатында орталау білім беру орталығының оқу-тәрбие процесінің мазмұнын жаңғырту қажеттілігін айқындайды.

Бюллер жасөспірімнің психикалық дамуының «Дағдарыстық кезең» ұғымы дамудың жалпы барысындағы маңыздылығын анықтау үшін қолданылады. Л.С.Выготский өтпелі кезеңнің ерекшеліктерін зерттей келе, бұл кезеңді «тәуелділік дағдарысы» деп атады. Бұл дағдарыс түрі жасөспірімдердің тек 10-12%-де кездеседі. Э.Кречмер, У.Шелдон пікірлерінше дененің айқын құрылысы тұлғалық қасиеттерді анықтайды. Д.Н.Исаев өзінің еңбегінде Э.Марш пен Э.Уилсонның қазіргі гендік инженерияның өкілдері адамның мінез-құлқына жауапты арнайы гендерді бөліп және сипаттауға әрекет жасаған теориясына тоқталады.

Биология және медицина саласындағы технологиялық жетістіктер адамдардың қабілеттері мен іс-әрекеттерін физиология мен миға тікелей әсер ету жолы арқылы бақылау жасап, өзгертуге болатынын айтады. А.Нидлман организмдегі қорғасынның жоғары деңгейі-қоғамға қарсы мінез-құлықтың пайда болуына тәуелді фактор болып табылады дейді.

Танымал күрделілік девиантты мінез-құлық психологиясы бойынша қазақ тіліндегі әдебиет жеткіліксіз, сол сияқты оған әсер ететін тиімді технологиялар да жеткіліксіз. Сондықтан да бұл мәселенің шешілуін күрделендіріп, өзектілігін дәлелдейді. Біздің жұмысымыз бар ғылыми көзқарастарды талдау және жасөспірімдердің девиантты мінез - құлығын игерудегі бағдарламаны ұсынып көру болып табылады.

Зерттеу мақсаты: Жасөспірім балалардың девиантты мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау және практик психологтың ұйымдастыру жұмыстарын көрсету.

Зерттеу нысаны:  Жасөспірім балалар (13-14 жас аралығында).

 Зерттеу пәні: Девиантты мінез-құлықты балалармен жұмыстарды ұйымдастыруда практик психологтың қызметі.

Зерттеу болжамы:  Егер практик психолгтың коррекциялық жұмысы  жүйелі, жоспарлы жүргізілсе, онда девиантты мінез-құлықты алдын - алуға және реттеуге болады.

Зерттеу міндеттері:

1. Девиантты мінез-құлықтың теориялық мазмұнын ашу барысында әдебиеттерге шолу жасау;
2. Практик психолгтың девиантты мінез-құлықты балалармен жұмыстарды ұйымдастыру ерекшеліктерін көрсету;

3. Жасөспірім балалардың  девиантты мінез - құлығын, ерекшеліктерін  анықтауда эксперименталды-психологиялық  зерттеулерді ұйымдастыру және  жүргізу;

4.Девиантты жасөспірімдермен психокоррекциялық жұмысты өткізу және оның тиімділігін анықтау.

Зерттеу әдістері: Басса-Дарки әдістемесі, Спилбергер бойынша мазасыздықты зерттеу әдістемесі және психокоррекциялық жұмыс бағдарламасы.

Зерттеудің практикалық  маңыздылығы: Бұл тақырыптың нәтижесін болашақта практик-психологтар кеңес беруде, жасөспірім балалар мен жұмыс жасауда, әсіресе соның ішінде девиантты мінез-құлықты түзетуде психокоррекция бағдарламасын қолдануға болады.

Практикалық базасы: Қызылорда қаласы, Ақжарма аулындағы Облыстық девиантты мінез-құлықты балаларға арналған мектеп интернаты.

Зерттеу нәтижелерінің  дәлдігі мен негізділігі: диссертациялық зерттеудің теориялық, ғылыми-әдістемелік міндеттеріне сай орындалуы, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігі, тәжірибелік-эксперимент жұмысының жоспарлылығы, алынған нәтижелердің нақтылығы мен тиімділігі дәлелденді.

       Зерттеу нәтижелерін сынақтан  өткізу:

1.Қыдырбаева Г.А., Ағыбаева У.Б. «Мектеп психологының кеңес беру жұмыстарының психологиялық ерекшеліктері». Халықаралық ғылыми-тәжірбиелік конференция. Қазақстан Тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған «Тәуелсіз мемлекет құрудың Қазақстандық моделі: ерекшеліктері, жетістіктері, даму стратегиясы» Қызылорда.21 қазан, 2011ж.

2.Қыдырбаева Г.А., Ағыбаева У.Б. «Девиантты мінез-құлықты балалармен жұмыстарды ұйымдастыруда практик психолгтың ролі», Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің 75 жылдығына арналған жас ғалымдардың ғылыми мақалалар жинағы.Қызылорда 2012ж.

Диссертация жұмысының  құрылымы: Диссертация жұмыс кіріспеден, екі тараудан теориялық және эксперименталды, әдебиеттер тізімінен тұрады.

Зерттеу жұмысының кіріспесінде зерттеудің тақырыбының өзектілігі, зерттеу объектісі, пәні, мақсаты, ғылыми болжамы, міндеті, зерттеу әдістері, зерттеу көздері, практикалық мәнділігі, кезеңдері көрсетілді.

Бірінші тарауда девиантты  мінез-құлықтың теориялық негізі мен  психологиялық сипаты қарастырылды,практик  психологтың негізгі жұмыс бағыттары  көрсетілді.

Екінші тарауда практик  психологтың жасөспірімтердің девиантты мінез-құлқын анықтауда эксперимент жұмыстары жүргізілді, яғни әдістемелер іріктеліп, жүргізіліп, нәтижесі талданып, өңделді. Жалпы жұмыс қорытындыланды, пайдаланған әдебиеттер тізімі жазылды.

 

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Мінез-құлық ауытқушылығын  сипаттау үшін арнайы терминдер қолданылады - делинквенттілік және девианттылық. Делинквентті мінез-құлық - заң арқылы жазаланатын күрделі заң бұзушылық пен қылмыстан өзге ұсақ заң бұзушылықтар, тәртіпсіздіктер, айыптылықтар. Девиантты мінез-құлық дегеніміз - қоғамда қабылданған ержелерге бағынбау, ауытқу [10.145]. 

 Бұл ұғым өте  кең, оған делинквентті мінез-құлық  және т.б. мінез-құлық ауытқушылықтары  (ерте маскүнемдіктен суицидті  мінез-құлыққа дейін) жатады. «Мінез-құлық  ауытқушылығы» ұғымын «дамудағы  ауытқушылық», «дамудың жеткіліксіздігі» ұғымдарынан айыра білу керек. Соңғы екі термин ғылыми әдебиеттерде синонимдер ретінде қолданылады.

Бұл терминдер дамуында ауытқушылықтар бар балаларды бейнелейді. Көптеген ғылымдарда «қалыпты» және «аномалды» құбылыстар деген ұғымдар бар. Сөздің тура мағынасында «қалыпты», «аномалды»  мінез-құлық түсініктерінің анықтамасы қиындай түсуде. Бірақ ғылымда және үйреншікті өмірде бұл түсініктер барлық жерде қолданылады. Қалыпты мінез-құлықты көптеген адамдарға тән, ауру бұзылыстарға байланысты емес, нормативті-қабылдаулы мінез-құлық деп түсіндіреді.

Психологтың жұмысы келесі негізгі бағыттар бойынша  жүзеге  асырылады.

Психопрофилактикалық  жұмыс - ата-аналармен оқушылар, ұстаздардың  психологиялық білімінің қажет  екендігін, әрі оны өз жұмыстарында пайдалану мен жеке басының дамуына септігін тигізетіндігін, әрбір баланың жас кезеңдеріне байланысты жан-жақты дамуына жағдай жасау, интеллектуалдық және жеке тұлғалың қалыптасуына кедергі болатын жәйттарды анықтау, әрі олармен жұмыс жүргізу [32. 124].

          Оқу-тәрбие орталықтарының типтеріне байланысты психологтың өткізетін психопрофилактикалық жұмысы төмендегілерді қамтиды;

1.Кабинетке келген балаларды психологиялық-педагогикалық тексеруден өткізу;

2.Жасөспірімдердің жеке тұлға ретінде ерекшеліктерін, бейімділігін, ынтасын ашу мақсатында баланың тәртібіне дамуына психологиялық анализ жасау;

3. Баланың психикалық  дамуында кедеңсіз құбылыстарды  болдырмау үшін жүйелі жұмыстар  жүргізу;

4. Тілін дамыта отырып, психологиялық өзгерістерді дамыту.

          5.Баланың балабақшаға үйренуі(адаптация) бойынша ата-аналарға кеңестер беру.

          6.Жоғарғы топтан мектепке баруға  дайындық кезеңінде кездесетін  проблемаларды шешуге  тырысу, әрі  ата-аналарға кеңестер беру (болашақта  мектептегі өзінің қатарынан қалып қоймас үшін).

          7.Коррекциялық бағдарламалардың, әдістердің дамуына психикалық ауытқушылығы бар балаларман жұмыс істеу бағытында пайдалану, әрі көмек беру.

          8.Көкейкесті кездейсоқ жағдайларда  балаларға, жас жасөспірімтерге  психологиялық көмек көрсету.                  

        Психодиагностика  барысында  анықталған  және  қатаң  индивидуальды,  нақты  өзгешелігі  бар  баланың  жас  ерекшелік  және  дара  ерекшеліктері  бойынша  жетілдіру  және  психологиялық  зерттеу  жұмыстарының  бағдарламалары  мен  жоспарлары  құрылады.

            1.Баланың  әр  жас  ерекшелік   кезеңінің  дамуын  есепке  алғанда,  пси-хикалық  дамудың   бөлек  жақтарын  және  жеке  тұлғаның  толықтай  дамуына   бағытталған  бағдарламаларды   өңдеп  жүзеге  асырады.

            2.Психолог  баланың  психикалық  дамуында  ауытқуларды  болдырмау   бағытында  түзету  бағдарламасын   өңдеп  жүзеге  асырады.

            3.Жетілдіру  және  психологиялық   коррекция  жұмыстарының  бағ-дарламасына   психологиялық  және  педагогикалық  бөлімдер  кірістіріледі.  Психолог  психологиялық  бөлімді  жоспарлап,  жүзеге  асырады.  Педа-гогикалық  бөлімді  мұғалімдермен,  тәрбиешілермен,  ата-аналармен  бірігіп  өңдейді  және  оны  психолог  көмегімен  жоғарыда  аталған  адамдар  орындайды. Жұмыстың  бөлек формаларына ересек  балаларды,  қоғамдық  өкілді  және т.б.  адамдарды кірістіруге болады.

            4.Жетілдіру  және  психологиялық   коррекция жұмыстарын  төмендегі   бағыттар  бойынша  өткізуге  болады:

            - жеке  балалармен  арнайы  жұмыс  жүргізу  процесінде;   

            - балалар  тобымен  арнайы  жұмыс  жүргізу  процесінде;

            - тәрбиелік  іс - шаралар  бағытында;

            - баланың  ата - анасының  және  басқа  туыстарының  қатысуын  қажет  ететін  формада  өткізуге  болады [33. 56]. 

          Ауытқулар  мен  бұзылулар   орталық  жүйке  жүйесінің   немесе  пси-хологиялық  аурулардың  ағзалық  зақымдануы  болып   табылмайтын  жағдайда  ғана  психологиялық-педагогикалық  түзету  жұмыстары  жүзеге  асады   және  саралау  (дифференциальдық)  диагностикасының  барысында  белгілі  болатын  әкімшілік - тәрбиелік  сипаттағы  қатаң  шараларды  қолдануды  талап  етпейді.

       Дамыту және  психокоррекциялық бағдарламалар екі бөлікті қамтиды. Біріншісі психологиялық, екіншісі педагогикалық. Психологиялық бөлік психолог арқылы жүзеге асырылады, әрі жоспарланады.Ал педагогикалық бөлік ұстаздармен, ата-аналармен психолог біріге отырып жүзеге асырады.

         Дамыту және психокоррекциялық  жұмыстар психологтың арнайы  жұмыстарында, ата-ананың қатынасымен әр баламен жекеленіп немесе топпен жүзеге асырылады.

          Дамыту және психокоррекциялық  жұмыстар жүзеге асырылады, егер  ол жүйке-жүйенің немесе психикалық  ауытқулардың нәтижесінде пайда  болмаған болса. 

Психокоррекциялық және дамытушылық жұмыстар:

1. Баланың психикалық  дамуындағы кемшіліктерді жоюға  бағытталған коррекциялық бағдарламаны  жасау және жүзеге асыру;