Тұлғаның құрылымы әлеуметтанулық сипаттамалары

                                           Кіріспе

          Эвололюциялық дамудың ең жоғарғы сатысына көтерілген, қоршаған ортаға белсенді ықпал етіп, тіршілік сырын танып білу иесіне айналған тұлға мәселесі, оның даму ерекшеліктері қазіргі ғылымда көкейтесті мәселелердің бірі болып табылады. Тұлға ұғымы әр түрлі ғылыми салаларында зерттелініп жатқанымен, дамып келе жатқан әлеуметтік орта мұны жеткіліксіз деп бағалайды. Қазіргі таңда әлеуметтік және психологиялық ғылым аймақтарының негізгі зерттеу мәселелерінің бірі – тұлғаның әлеуметтік – психологиялық ерекшеліктері. Профессор Е. С. Кузыминнің тұжырымдамасына сүйенсек, адамның енуі, тұлғаның әлеуметтік – психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуындағы, оның негізгі қатынастарының көтеріліс беруіндегі, дамуындағы, негізгі бастау көзі болып келеді. Бұл қатынастар іс - әрекеттің мінез – құлықтық, танымдық, эмоционалды және ерік – жігерлік қортындыларды қамтиды. Осындай қатынастар адамның жалпы қоғамға, ақын топтарға және өзіне деген мінез – құлқының стратегиялық, тактикалық және жағдайлық бағдарламасының негізін құрайды.

           Ғалымдардың пайымдауларына сүйенсек, адамдардың әлеуметтік – психологиялық мінездемелеріне байланысты тұлғаның ең негізгі құрылымдық компоненттері ретінде мыналар есептелінеді: сана; мінез; қабілет, интеллект, темперамент, тәжірибе, өзін - өзі бақылау [2 б. 5]. Зерттеу объектісі:

           Тұлғаның әлеуметтенуі. Зерттеу пәні: Тұлғаның әлеуметтену ерекшелігінің қалыптасуына әсер ететін жағдайлар мен ахуалдар. Зерттеу мақсаты: Тұлғаның әлеуметтену ерекшелігін қарастыру. Зерттеу міндеттер: 1. Жеке тұлғаның ғылыми тұрғыдан қарастырылуын анықтау; 2. Әлеуметтену ұғымының мәнін қарастыру; 3. Тұлғаның қалыптасуына әсер ететін әлеуметтенуді анықтау; 4. Тұлғаның дамуына әлеуметтік ортаның әсері Зерттеу болжамы: Тұлғаның әлеуметтену ерекшелігін қарастыру маңызды мәселелердің бірі болып табылады.

ТҰЛҒА ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТЕНУ ҰҒЫМДАРЫ ЖАЙЛЫ ТҮСІНІКТЕР

         Әлеуметтік қатынастар субъекті  әрі әлеуметтік мәнді қасиеттердің  иегері ретінде әрбір адам - жеке  адам болып сипатталады. «Жеке  адам» түсінігімен қатар біздің  қолдануымызда «адам», «дара адам», «даралық» терминдері бірге жүр. Бұл түсініктердің әрқайсысы  өз ерекшеліктерімен ажыратылады, бірақ бір – бірімен тығыз  байланысты. Осылардың ішінде ең  жалпыланған, көп қасиеттердің бірігуін  – «адам» түсінігі қамтиды. Адам - өмір дамуының ең жоғарғы  деңгейінің көрінісі, қоғамдық еңбек  барысының жемісі әрі табиғатпен  әлеуметтік болмыс тұтастығын  аңдататын тіршілік иесі. Алайда, адам әлеуметтік – тектік мәнге  ие болғанымен, ол жалпы табиғат  туындысы ретінде – дара адамдық  сипаты жағынан жанды мақұлық  дүниесінен бөлектенбейді. Дара  адам – «homo sapiens» тектілерінің  өкілі, адамдық даму нышандарының  иесі – нақты адам. Даралық - нақты  адамның табиғи және әлеуметтік  қабылдаған қайталанбас ерекшеліктері  мен қасиеттері «жеке адам»  түсінігіне байланысты ең алдымен  адамның қоғамдық мәнді сапалары  еленеді. Адамның әлеуметтік мәні  оның қоғаммен байланысында қалыптасады  да көрініс береді [179 бет, ]. Әрқандай  қоғамға орай адамның қасиет, сапа өлшемдері әрқилы келеді. Қоғам социологиясы нақты қоғамның  психологиялық типін анықтап  отырады. Жеке адам көп сатылы құрылымға ие. Осындай жеке адам психологиялық құрылымының ең жоғарғы да жетекші деңгейі қажетттік - себеп аймағы – жеке адамның бағыт - бағдарынан, оның қоғамға, басқа тұлғаларға, өзіне қатынасынан және қоғамдық әрі еңбектік міндеттерінен туындайды. Сонымен бірге, жеке адам үшін мәнді құбылыс тек оның ұстанған бағыттары ғана емес, оның өз қатынас мүмкіндіктерін іске асыру қабілеті де үлкен маңызға ие. Ал, бұл өз кезегінде адамның іс - әрекетік икемділігіне, оның қабілеті, білімі мен ептілігіне, көңіл – күй, еріктік және ақыл – ой сапаларымен байланысып жатады.

          Адам өмірге дайын қабілет, мінез  және қызығуларымен келмейді, бұлардың  бәрі белгілі табиғи негізде  адамның өмір барысында қалыптасады. Адам тәнінің негізгі, яғни генотипті  оның анатомиялық – физиологиялық  ерекшеліктерін, жүйке жүйесінің  қозғалысын белгілейді. Биологиялық  құрылым иесі – адам өткен  әулеттердің білім, салт, заттай  және рухани мәдениеті күйінде  топталған өмір тәжірибесін игерумен  ғана жеке адам дәрежесіне  көтеріледі. Жеке адам дамуы - өз  мүмкіндіктерін үздіксіз кеңітіп, қажеттіліктерін арттырып – барумен  байланысты. Осы даму деңгейі  нақты адамға тән болған қарым- қатынастар аймағымен өлшенеді. Даму дәрежесі мардымсыз тұлғаның  адам аралық қатынастары да  өте жай, күнделікті тіршілік  күйбеңінен аспайды.

          Ал даму деңгейі жоғары болған  адам өзінің рухани мәртебелілігімен, қоғамдық мәнді құндылықтарымен  ерекшеленеді. Әрбір дара адам  өзінің қлғамдағы өмірлік әдептерін  ретттеумен күнделікті тіршілік  проблемаларын шешіп береді. Бірдей  қиыншылық, кедергілердің шешімін  әр адам өз әдіс, тәсілдерімен  табуы мүмкін. Осыдан, жеке адамды  танып, білу үшін сол адамның  алдында тұрған өмірлік міндеттерін, оларды іске асыру жолдары  мен өмір барысында ұстанған  принциптерін жете білу қажет. Қоғамдық қатынастарға араласып  және оларды басшылыққа ала  отырып, адам сол қатынастардың  ықпалында қалып қоймайды. Әрқандай  дара тұлға өз дербестігімен  ерекшелігіне ие. Жеке адамның  дербестігі оның ең жоғарға  психикалық сапасы – рухани  дүниесімен ұштасады. Рухани дүние  дегеніміз инабат парызды түсіне  білуі, болмыстағы өз орнына сай  қызмет ете алуы. Жеке адамның  рухани жетілгендігі – бұл  жоғары дәрежедегі саналық жетілу, ізгі мұраттарды басшылыққа алу, сонымен бірге, жаман ниеттер  мен мезеттік шен – шекпеннен, жалған белсенділік пен өтірік - өсектен өзін аулақ ұстай  алуы. Ал адамның мұндай қасиет, сапаларды бойына дарытуы көбіне  қоғамдық салтқа тәуелді. Қоғамның  даму дәрежесі неғұрлым төмен  болса, ел ішінде баршаны бірдей  теңестіру принципі өріс алады  да ондай қоғам мүшелерінің  көбі құлдық бағыну күйінен  арыла алмайды. Дербестігінен айырылып, өз бетінше ой жүгіртпеген  адам, өзін тұлғалық дамыту ниетінен  ажырап қалады. Жеке адам сапалары  сол адамның араласқан қатынастар  өрісіне, әртүрлі әлеуметтік өмір  аймағында қызмет ете алу қабілетіне  байланысты келеді. Шығармашыл тұлға  тікелей қоршаған әлеуметтік  шеңберінде қалып қоймай өзін  ауқымды қоғам аймағы негізінде  қалыптастыруға ұмтылыс жасайды. Мұндай адам бойында өзі жасаған  қауымның, тіпті бүкіл қоғамның  болашақ өркениеті көрініп, ол  өз дәуірінің сапалық деңгейінен  көш ілгері жүреді.

         Жеке адамның өз дербестігіне  ие болуы оның тұйық әлеуметтіктопқа  бағынышты еместігін көрсетумен  бірге сол адмның жоғарға деңгейде  кемелденгенінің дәлелі. Дара адамның  жеке адам санатына көтерілуі  үшін маңызды факторлар: идентификация, яғни дара адамның өзін басқа  адамдармен теңестіре, қоғам талабына  сай болу ниетімен қалыптасып  бару % - ы; персонализация – қадірі  барын түсіне білу; сонымен бірге, нақты әлеуметтік топта өзінің  кісілік мүмкіндіктерін іске  асыра алуы. Басқа әлеумет мүшелерімен  жеке адам өз «мені» негізінде  қатынас түзеді. Ғылымда «жеке  адамдық рефлекция» деп аталған  бұл «мен» ұғымы өз ішінде  әр адамның өз жөніндегі танымын  сезе білу сияқты сапаларын  қамтиды. Жеке адамның өзіне өзі  берген бағасының астам не  төмен болуынан сол адамның  ішкі жан арпалыстары келіп  шығады. Қалай десек те тұлға  туралы әркім ә түрлі түсінік  берген. Қ. Жарықбаевтың айтуынша, жаңа  туған нәресте «адам» деп аталғанымен, «тұлға» деген атқа көпке дейін  иебола алмайды.

 Өйткені, кісі болып, ер  жету үшін бала оңы мен солын, өзінің «менін» басқа «мендерден», яғни басқа адамдардан ажырата  білуі тиіс [53 бет, ]. Сондықтан да  нәресте, сәби, бөбектерді кісі, тұлға  деп айту қиын. Есейіп, ер жетіп, өз бетінше әрекет ете алатын  адамды ғана кісі не тұлға  дейміз. Қандай да болмасын бір  іспен айналысатын, азды – көпті  өмір тәжірибесі, білімі мен дағдысы, икемі, дүниетанымы, сенімі мен талғам  – мұраты, бағыт – бағдары  бар адамды тұлға деуге болады. Мінез, қабілеті бірсыдырғы қалыптасып  үлгерген, өзінің іс – йрекетін  тізгіндей білетін, өз бойындағы  жаман – жақсы қылықтары үшін  жауап бере алатын жақсы, озық, ерен, топжарған түрлерімен қатар, жауыз, керітартпа, бұзық, қасқай т.б. толып жатқан өкілдері бар  болады. Мәселен, бүкіл әлемді қан  қақсатқан Гитлер адамзтқа жаны  қас жауыз тұлға. Имандылықтың  ерекше бір көрінісі халқымыз  ерекше қастерлейтін кісілік  ұғымы, тұлғаның аса өнегелік  түріне жатады. Бай тілімізде  «Он үште оттау иесі» (қыз бала  үшін), «Он бесте оттау иесі» (ұл  бала үшін) дейтін аатлы сөз  бар екені де хақ. Осы жасқа  келгенде бал дәурен балалық  шақ аяқталады. Бұл - өмір талабынан, ауқымы кең тыныс – тіршіліктен  туындайтын құбылыс. Халқымыз кез  – келгенді кісі деп атай  бермей, оның имандылық пен адамгершіліктің  басты белгісі, ес жиып, етек жабу  нәтижесінде біртіндеп қалыптасатын  адамның азаматтық ар – ожданы, кісілік, кескін – келбеті, адамшылықтың  өлшемі деп түсінген. Кісіліктің  түрліше деңгейі болады. Оның  жаман, жақсысы, көргенді, көргенсізі, өнегелі, өнегесізі, т.б. түрлері болады. Жұрт имандылықты бойына дарыта  білген пенделерді ғана пір  тұтқан. Адамгершілігі төмен, не  одан жұрдайларды «имнасыз», «көргенсіз»  деп иттің етінен жек көрген. Ондайлар кінәлі әрі күнәлі  деп саналып, ерте ме, кеш пе  жазасын тартатын болған. Кісіліктің  басты белгілерінің бірі –  ол ұятқа кір келтірмеу, намысты  аяққа баспау. Қазақта «жарлы  болсаң да, арлы бол» деген  сөз осыған орай айтылған. Ар  – ұяты бар кісі ғана биязы, ақжарқын, иманжүзді, ақыл – парасатты  келеді. Халық түсінігінде мінез  – құлықтың әр түрлі жағымды  жақтары «кісілік» ұғымының төңірегене  топтасады. Кісліктің басты белгілері: ар – ұятты қастерлеп сақтау, намстылық, мейірімділік пен қайырымдылық, ізеттілік, адамдақ пен шыншылдық, ілтипаттылық пен кішіпейілділік. Қазақ дәстүріндегі үлкенді сыйлау, оның алдынан кесе өтпеу, оған  міндетті түрде сәлем беру, үйге  келгенде төрден орын беріп, кісінің  көңіл күйіне қарап орынсыз  сөзге араласпау кісілікке жарасымды  қасиеттер. Сондықтан адамның жеке  басының психологиясын ұғыну  үшін ең алдымен оның әлеуметтік  жағдайын, яғни оның қандай қоғам  мүшесі, қандай топтың өкілі екендігін, нақтылы кәсібін, білімін, іс –  тәжірибесін білуіміз қажет. «Әлеуметсіздік, - дейді Х. Досмұхамедов (1883-1939), - қазақта  ұлт тіршілігі, ұлт мемлекеті  болуға мүмкін емес. Оңдыәлеуметтілік  құру үшін елдің өткен –  кеткен тұрмысын, бұрынға болған  әлеумет қимылдарын тану керек» [53 бет, ].

        Адам  өмірі нақты тарихи - әлеуметтік  аймақта жүріп жатады. Дүниелік  жағдаяттар өндіру ерекшелігі, тұтыну  аймағы, әлеуметтік қатынастар адамның  тұрмыс салтын анықтап, оның тұрақты  қылық әрекеттерін белгілейді [103 бет, ]. Әрқандай жеке адам өзінің  өмірлік салтын жеке құндылық  бағыттарына орай тіршілік жағдайларын  өзгертудің, қайта құрудың жалпыланған, тұрақты тәсілдер жүйесін түзіп  барады. Осыдан адамның тұрмыс, тіршілік  салты оның жалпы өмір сүру, қоғамдағы өз орнын иелеудің  бағдарына айналады. Әлеуметтік  құнды салт – бағыттан адамның  жоғары инабатты, жасампаздық өмірі, рухани – этикалық, рухани –  эстетикалық дүниетанымытуындайды. Адам өмірі, осыдан, бір мезеттік  ықпалдар билігінде қалып қоймай, ішкі заңдылықты ниет – себептер  жүйесін арқау етеді, өзінің әлеуметтік  мәнді, мағыналы мұраттарын барластыра, саналы бағытта жасау мүмкіндігін  алады [58 бет, ]. 1.2 ӘЛЕУМЕТТЕНУ ҰҒЫМЫНЫҢ  МӘНІ Жеке К. Маркстің байқауынша, жеке адам – «барлық қоғамдық  қатынастардың жиынтығы. Яғни жеке  адам тарихи - әлеуметтік жағдайдың  жемісі. Ол әлеуметтік ортада (белгілі  қоғамда, ұжымда) ғана қалыптасады». И. С. Кон социолизацияны барлық әлеуметтік және психологиялы % - дің жиынтығы деген. Ол дегеніміз, жеке адам білімді жүйелі түрде меңгеруді, оның нормалары мен құндылығынн, оған қоғамның мүшесі ретінде жұмыс істеуге құқық береді. Адам - әлеуметтік тұлға. Ол өмірге келгеннен бастап әр түрлі әлеуметтік әрекеттестіктерге кіргізіледі. Адам тілі шықпастан бұрын ол әлеуметтік қатынасқа ие болады. Әлеуметтік үрдіс адамдардың қатынасы және бірлескен қызметтерімен тығыз байланысты, психологиялық көзқараспен қарағанда әлеуметтану механикалық бейнелеу сықылды қаралмайды. Әр түрлі тұлғалар бірдей жағдайлардан әртүрлі әлеуметтік тәжірибе шығара алады. Арнайы әлеуметтік институттарға ең маңызды функцияларының бірі болып әлеуметтік тұлға, оған қатысты мектеп, кәсіби оқу орындары, техникумдар, балалар және жастарға арналған ұйымдар жатада. Жанұя - әлеуметтік тұлғаның ең маңызды ролін атқарады. Осыған байланысты, тәрбие мен әлеуметтенуде қалай ұғыну да болады. Тәрбие шын мәнінде басқарушы және мақсатқа бағыт беруші әлеуметтені үрдісі. Әлеуметтану бірінші, екінші болып бөлінеді. Бірінші әлеуметтану көп нәрсені көрсетеде. Оқуға қарағанада әлеуметтану үрдісі ер жеткенге шейін тоқталмайды. Өзінің даму қарқынымен әлеуметтану ұлғасы анықталмаған соңғы үрдісімен байланысты және де осы үрдіс адамның отногенезінде тоқтатылмайды. Осыдан келіп мынандай шешім қабылдауға болады. Әлеуметтану – ешқашанда тоқтамаумен қатарешқашанда толық болмайды. Мүмкін біреулер бұл жерде писсимизм негізін көріп тұрған болар [32 бет, Геан]. Әлеуметтану - меңгеру және ұдайы өндіру тұрғысынан жеке адамның әлеуметтік тәжірибесін өмірден көрсетеді. Әлеуметтану үрдісінің негізі оның, яғни адамның біртіндеп әлеуметтану тәжірибені меңгеруі және әлеуметке бейімделуі үшін қолданады.

 Мұндай меңгеру арнайы  және дәл сол бағытта, тура, нақты  жүргізіледі. [13 бет, ]. Әлеуметтік бейімделу  адамды өмір сүруге және басқа  адамдармен, нәтижелі қарым –  қатынас жасау үшін қолданылады. Ол тікелеу әлеуметтік бақылаумен  байланысты, өйткені ол өз құрамына  білімнің меңгеруін, нормаларын, қоғамның  құндылығын біріктіреді. Әлеуметтік  тек екі түрде, яғни оның диалектілік  бірігуіне және әлеуметтік тәжірибенің  ұдайы өндірілуін ғана қарастырмай, оны арнаый бірлестік және  дәл бағытта әсер етуі адамның  дамуына қоғамдық қатынастың  субъектісі ретінде қарастыру  керек. [102 бет, ]. Адам әлеуметтік  тәжірибені меңгеру және ұдайы  өндіру барысында екі түрге  ие болады: объектілі және субъектілі  әлеумет. Б. Г. Ананьев өзіне бағытталған  әлеуметтік нысан ретінде адамдаы  анықтайды. Ол ең алдымен адамды  оның ішкі көзқарасы тұрғысынан  қарастырмай, яғни қоғамдық қатынастың  субъектісі оетінде емес, барлық  әлеуметті күштер мен құбылыстардың  жиынтығына мінездеме беріп, оған  әсер етуші сырт күштеріне  сипаттама беру керек деген. [203 бет, ]. Басқаша айтқанда, адамды қоғамның  даму объектісіретінде қарастырып, ал оның субъект ретінде қоғамның  дамуының тұрғысынан ішкі орнауын  түсінуіміз керек. Әр тарихи кезең  әлеуметтанудың ерекшеліктерін  берілген деңгейде оның факторларына  байланысты анықтайды. [93 бет, ]. Қазіргі  кездегі әлеуметтанудың ерекшеліктері  Қазіргі кездегі әлеуметтанудың  өте бір үлкен ерекшелігі, оның  басқа кезеңдермен салыстырғандағы  ұзақтылығы болып саналады. Балалық  кезең алғашқы әлеуметтанудың  кезеңдері сияқты белгілі бір  мөлшерде, өткен дәуірлермен салыстырғанда  ұзарады. Жалпы, балалық шақтың статусы (жағдайы, күйі) өзгереді. Ертеректе  оны өмірге дайындық ретінде  ғана қарастырса, қазіргі кезеңде  қоғамда оған ерекше кезең  ретінде қарайды, яғни ересек  адамның өмірі мен тең құқылы  деп қарастырады. Бұндай көзқарас  өткен дәуірлерге қарағанда, қазіргі  кезде бала өміріне аялаушылықпен  қарауды талап етеді. Сондай –  ақ бала өмірі мен құықығын  қолдайтын заңдар пайда бола  бастады. Ол халықаралық деңгейге  енеді. Көптеген балалардың тағдырлары  туралы тарих көп біледі, яғни  туған анасы өз баласын балар  үйіне тастап кету, басқа адамға  сату, құлдыққа беру, т.б. жағдайлар. Қоғамда, яғни оның қалыптасу  кезеңдерінің бас кезінде балаларды  асырай алмау (киім, тамақтың болмау) нәтижесінде өлтіру деген көп  болып кеткен. Бала бұл өлкен  елдің кішкентай азаматы. Ол белгілі  бір мәдениетттің дамуының түрі. Негізгі орында қазіргі кездегі  әлеуметтану тұрғысынан білім  мен мамандық алады. Адамның әлеуметтану  үрдісінің тұрғысынан дамуы әлеуметтану  үрдісі кезінде адам қоғамдық  қатынас ретінде субъектілі және  объектілі болып көрсетіледі. А. В. Петровский адамның дамуының 3 түрін көрсетті: бейімдегіштік, интеграция, индивидуализация.