Абайдын кара создери

 

Кеселді жалқау, қылжақбас,

 

Әзір тамақ, әзір ас,

 

Сыртың - пысық, ішің - нас,

 

Артын ойлап ұялмас, -

 

болып жүріп, тірімін деме, онан да алла жіберген ақ бұйрықты өлімнің  өзі артық.

 

1891

 

 

ЖЕТІНШІ СӨЗ

 

Жас бала анадан туғанда екі  түрлі мінезбен туады: біреуі - ішсем, жесем, ұйқтасам деп тұрады. Бұлар - тәннің құмары, бұлар болмаса, тән  жанға қонақ үй бола алмайды. Һәм  өзі өспейді, қуат таппайды. Біреуі - білсем екен демеклік. Не көрсе соған  талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып  қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал  шуласа да, біреу күлсе де, біреу  жыласа да тұра жүгіріп, «ол немене?», «бұл немене?» деп, «ол неге үйтеді?»  деп, «бұл неге бүйтеді?» деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі - жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген.

 

Дүниенің көрінген һәм  көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса  денелеп білмесе, адамдықпен орны болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады. Әзелде құдай  тағала хайуанның жанынан адамның  жанын ірі жаратқан, сол әсерін көрсетіп жаратқаны. Сол қуат жетпеген, ми толмаған ессіз бала күндегі «бұл немене, ол немене?» деп, бір нәрсені  сұрап білсем екен дегенде, ұйқы, тамақ  та есімізден шығып кететұғын  құмарымызды, ержеткен соң, ақыл кіргенде, орнын тауып ізденіп, кісісін  тауып сұранып, ғылым тапқандардың жолына неге салмайды екеміз?

 

Сол өрістетіп, өрісімізді ұзартып, құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек  керек, бұл жанның тамағы еді. Тәннен жан артық еді, тәнді жанға  бас ұрғызса керек еді. Жоқ, біз  олай қылмадық, ұзақтай шулап, қарғадай барқылдап, ауылдағы боқтықтан ұзамадық. Жан бізді жас күнімізде билеп  жүр екен. Ержеткен соң, күш енген  соң, оған билетпедік. Жанды тәнге  бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілменен қарамадық, көзбен де жақсы қарамадық, көңіл айтып тұрса, сенбедік. Көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргенге-ақ тойдық. Сырын қалай болады деп  көңілге салмадық, оны білмеген кісінің  несі кетіпті дейміз. Біреу кеткенін айтса да, ұқпаймыз. Біреу ақыл айтса: «Ой, тәңірі-ай, кімнен кім артық  дейсің!» - дейміз, артығын білмейміз, айтып тұрса ұқпаймыз.

 

Көкіректе сәуле жоқ, көңілде  сенім жоқ. Құр көзбенен көрген біздің хайуан малдан неміз артық? Қайта, бала күнімізде жақсы екенбіз. Білсек те, білмесек те, білсек екен деген адамның  баласы екенбіз. Енді осы күнде хайуаннан  да жаманбыз. Хайуан білмейді, білемін  деп таласпайды. Біз түк білмейміз, біз де білеміз деп надандығымызды білімділікке бермей таласқанда, өлер-тірілерімізді  білмей, күре тамырымызды адырайтып  кетеміз.

 

1891

 

СЕГІЗІНШІ СӨЗ

 

Осы ақылды кім үйренеді, насихатты кім тыңдайды?

 

Біреу - болыс, біреу - би. Олардың  ақыл үйренейін, насихат тыңдайын деген  ойы болса, ол орынға сайланып та жүрмес еді. Олар өздері де үздік кісіміз, өздеріміз  біреуге үлгі беріп, ақыл айтарлықпыз  деп сайланды. Өздері түзеліп жеткен, енді елді түзерлігі-ақ қалған. Ол не қылып  тыңдасын және тыңдайын десе де, қолы тие  ме? Басында өзіндік жұмысы бар: ұлығымызға жазалы болып қаламыз ба, елдегі бұзақыларымызды бүлдіріп аламыз ба, немесе халқымызды бүлдіріп аламыз ба, яки өзіміз шығымдап, шығынымызды  толтыра алмай қаламыз ба? - деген  ебіне қарай біреуді жетілтейін деп, біреуді құтылтайын деген бейнетінің бәрі басында, қолы тимейді.

 

Байлар, олар өздері де бір  күн болса да, дәулет қонып, дүниенің жарымы басында тұр. Өзінде жоқты  малыменен сатып алады. Көңілдері  көкте, көздері аспанда, адалдық, адамдық, ақыл, ғылым, білім - ешнәрсе малдан қымбат демейді. Мал болса, құдай  тағаланы да паралап алса болады дейді. Оның діні, құдайы, халқы, жұрты, білімі, ұяты, ары, жақыны - бәрі мал. Сөзді қайтіп ұқсын, ұғайын десе де, қолы тие ме? Ол малды суармақ, тойғызбақ; саудасын жиғызбақ, күзеттірмек, бақтырмақ, ұры-бөрі, қыс, суық-сұғанақ - солардан сақтанбақ, солардан сақтарлық кісі таппақ. Оның бәрін жайғастырып, аяғын алып келіп  мақтанға орналастырғанша қашан? Қолы тимейді.

 

Енді ұры-залым, сұм-сұрқия өздері де тыңдамайды.

 

Онша-мұнша қой жүнді  қоңыршалар күнін де көре алмай жүр. Аналар анадай болып тұрғанда, білім, ғылым, ақылды не қылсын? Және де білім, ғылым кедейге керегі жоқтай-ақ: «Бізді не қыласың, ана сөзді ұғарлықтарға айт!» дейді. Оның өзгеменен ісі  жоқ, ана алдындағы үшеуіндей  болған жанның ойында ешбір қайғысы, мұңы болмаса керек.

 

1891

 

 

 

ТОҒЫЗЫНШЫ СӨЗ

 

 

 

Осы мен өзім - қазақпын. Қазақты  жақсы көрем бе, жек көрем бе? Егер жақсы көрсем, қылықтарын қостасам керек еді. Уә әрнешік бойларынан адам жақсы көрерлік, көңілге тиянақ қыларлық бір нәрсе тапсам керек  еді. Соны не үміт үзбестікке, не онысы  болмаса, мұнысы бар ғой деп, көңілге  қуат қылуға жаратсам керек еді, ондайым  жоқ. Егер жек көрсем, сөйлеспесем, мәжілістес, сырлас, кеңестес болмасам керек еді, тобына бармай, «не қылды, не болды?»  демей жату керек еді, ол мүмкін болмаса, бұлардың ортасынан көшіп кету керек  еді. Бұларды жөндеймін деуге, жөнделер, үйренер деген үмітім де жоқ. Бұлардың бірі де жоқ. Бұл қалай?  Бұл айтқанның  бірін тұтпай болмас еді.

 

Мен өзім тірі болсам да, анық тірі де емеспін. Әншейін осылардың  ызасынан ба, өзіме-өзім ыза болғанымнан  ба, яки бөтен бір себептен бе? - еш білмеймін. Сыртым сау болса  да, ішім өліп қалыпты. Ашулансам, ызалана  алмаймын. Күлсем, қуана алмаймын, сөйлегенім өз сөзім емес, күлгенім өз күлкім емес, бәрі де әлдекімдікі. Қайратты күнімде  қазақты қиып бөтен жаққа кетпек түгіл, өзін жақсы көріп, үміт етіп жүріппін. Қашан әбден біліп, үмітімді үзген  кезде, өзге жаққа барып, жатты өз қылып, үйір боларлық кайрат, жалын  сөніп те қалған екен. Сол себептен бір жүрген қуыс кеудемін. Тегінде  ойлаймын: бұ да жақсы, өлер кезде «әттегене-ай, сондай-сондай қызықтарым қалды-ау!»  деп қайғылы болмай, алдыңғы тілеу  болмаса, артқа алаң болмай өлуге.

 

1892

 

ОНЫНШЫ СӨЗ

 

 

 

Біреулер құдайдан бала тілейді. Ол баланы не қылады? Өлсем орнымды  бассын дейді, артымнан құран оқысын дейді, қартайған күнімде асырасын дейді. Осыдан басқасы бар ма?

 

Балам орнымды бассын демек  не сөз? Өзіңнен қалған дүние иесіз  қалар дейсің бе? Қалған дүниенің қамын  сен жемек пе едің? Өліп бара жатқанда өзгеден қызғанып айтқаның ба? Өзгеге қимайтұғын сенің не қылған артықша  орның бар еді?  Баланың жақсысы - қызық,  жаманы - күйік, не түрлі  боларын біліп сұрадың? Дүниеде  өзіңнің көрген қорлығың аз болды  ма? Өзіңнің қылған иттігің аз болды  ма? Енді бір бала туғызып, оны да ит қылуға, оған да қорлық көрсетуге  мұнша неге құмар болдың?

 

Артымнан балам құран  оқысын десең, тірлікте өзіңнің жақсылық қылған кісің көп болса, кім құран  оқымайды? Егер жаманшылықты көп қылған болсаң, балаңның оқыған құраны сені неге жеткізеді? Тірлікте өзіңе-өзің қылмаған істі, өлген соң саған балаң  кәсіп қылып бере ала ма? Ахирет үшін бала тілегенің - балам жасында  өлсін дегенің. Егерде ержетсін десең, өзі ержетіп, ата-анасын тұзақтан құтқарарлық  бала қазақтан туа ма екен? Ондай  баланы сендей әке, сенің еліңдей  ел асырап өсірмек пе екен?

 

 Қартайғанда асырасын  десең, о да - бір бос сөз.  Әуелі - өзің қаруың қайтарлық  қартаюға жетемісің, жоқ па? Екінші - балаң мейірімді болып, асырарлық  болып туа ма, жоқ па? Үшінші - малың  болса, кім асырамайды? Малың жоқ  болса, қай асырау толымды болады? Баланың мал табарлық болары, мал шашарлық болары - ол да  екі талай. Хош, құдай тағала  бала берді, оны өзің жақсы  асырай білесің бе? Білмейсің.  Әуелі өз күнәңді өзің көтергеніңмен  тұрмай, балаңның күнәсіне тағы  да ортақ боласың. Әуелі балаңды  өзің алдайсың: «Әне, оны берем,  міне, мұны берем» деп. Басында  балаңды алдағаныңа бір мәз  боласың. Соңыра балаң алдамшы  болса, кімнен көресің? «Боқта!»  деп, біреуді боқтатып, «кәпір - қияңқы, осыған тимеңдерші!» деп, оны  мазаттандырып, әбден тентектікке  үйретіп қойып, сабаққа бергенде, молданың ең арзанын іздеп,  хат таныса болады деп, қу, сұм  бол деп, «пәленшенің баласы  сені сыртыңнан сатып кетеді»  деп, тірі жанға сендірмей жат  мінез қылып, осы ма берген  тәлімің? Осы баладан қайыр  күтесің бе?

 

Және мал тілейсіңдер, неге керек қылайын деп тілейсіңдер? Әуелі, құдайдан тілеймісің? Тілейсің. Құдай берді, бергенін алмайсың. Құдай  тағала саған еңбек қылып мал  табарлық қуат берді. Ол қуатты адал кәсіп  қыларлық орынға жұмсаймысың? Жұмсамайсың. Ол қуатты орнын тауып сарып қыларды  білерлік ғылым берді, оны оқымайсың. Ол ғылымды оқыса, ұғарлық ақыл берді, қайда жібергеніңді кім біледі?.. Ерінбей еңбек қылса, түңілмей іздесе, орнын тауып істесе, кім бай  болмайды? Оның саған керегі жоқ. Сенікі - біреуден қорқытып алсаң, біреуден жалынып  алсаң, біреуден алдап алсаң болғаны, іздегенің - сол.

 

Бұл - құдайдан тілеген емес. Бұл - абыройын, арын сатып, адам жаулағандық, тіленшілік. Хош, сүйтіп жүріп-ақ мал  таптың, байыдың. Сол малды сарып  қылып, ғылым табу керек. Өзің таба алмасаң, балаң тапсын. Ғылымсыз ахирет те жоқ, дүние де жоқ. Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған хаж, ешбір ғибадат  орнына бармайды. Ешбір қазақ көрмедім, малды иттікпен тапса да, адамшылықпен жұмсаған. Бәрі де иттікпен табады, иттікпен айрылады. Бейнет, күйігі, ызасы - сол  үшеуінен басқа ешнәрсе бойында  қалмайды. Барында баймын деп мақтанады. Жоғында «маған да баяғыда мал  бітіп еді» деп мақтанады. Кедей  болған соң, тағы қайыршылыққа түседі.

 

1892

 

ОН БІРІНШІ СӨЗ

 

Осы елдің үнем қылып жүргені  немене? Екі нәрсе. Әуелі - ұрлық, ұры  ұрлықпен мал табам деп жүр. Мал  иесі артылтып алып, тағы да байимын  деп жүр. Ұлықтар алып берем деп, даугерді жеп, құтқарам деп ұрыны  жеп жүр. Қарапайым жұрт ұрлық  айтып мал алам деп, ұрыға атымды сатып пайдаланам деп, не өткізбесін арзанға түсіріп алам деп жүр. Екінші - бұзақылар біреудің ойында жоқ пәлені ойына салып, бүйтсең  бек боласың, бүйтсең кеп боласың, бүйтсең кек аласың, мықты атанасың деп, ауқаттыларды азғырғалы әлек болып  жүр. Кім азса, мен соған керек  боламын деп, к...н қыздырып алып, өзін бір ғана азық қылайын деп  жүр.

 

Ұлықтар пәлі-пәлі, бұл табылған ақыл деп, мен сені бүйтіп сүйеймін деп, ананы жеп, сені бүйтіп сүйеймін деп, мынаны жеп жүр. Қара халық менің  сонша үйім бар, сонша ауыл-аймағыммен сойылыңды соғайын, дауыңды айтайын  деп, қай көп бергенге партиялас  боламын деп, құдайға жазып, жатпай-тұрмай салып жүріп басын, ауылын, қатын-баласын  сатып жүр. Осы бір ұры, бұзақы жоғалса, жұртқа ой да түсер еді, шаруа  да қылар еді. Бай барын бағып, кедей жоғын іздеп, ел секілденіп талапқа, тілеуге кірісер еді. Енді жұрттың бәрі осы екі бүлік  іске ортақ, мұны кім түзейді? Анттың, серттің, адалдықтың, ұяттың бір тоқтаусыз  кеткені ме? Ұрыны тыю да оңай болар еді, бірақ осы бұзақының  тіліне еретұғын, азатұғын байларды кім  тыяды?

 

1892

 

ОН ЕКІНШІ СӨЗ

 

Кімде-кім жақсы-жаман  ғибадат қылып жүрсе, оны ол ғибадаттан тыюға аузымыз бармайды, әйтеуір  жақсылыққа қылған ниеттің жамандығы  жоқ қой дейміз. Ләкин, сондай адамдар  толымды ғибадатқа ғылымы жетпесе  де, қылса екен. Бірақ оның екі  шарты бар, соны білсе екен. Әуелі - иманның иғтиқатын махкамлемек  керек, екінші - үйреніп жеткенше осы  да болады ғой демей, үйрене берсе  керек. Кімде-кім үйреніп жетпей жатып, үйренгенін қойса, оны құдай  ұрды, ғибадаты ғибадат болмайды. Уа-ләкин, кімде-кім иманның неше нәрсе  бірлән кәмәләт табатұғынын білмей, қанша жерден бұзылатұғынын білмей, басына шалма орап, бірәдар атын көтеріп, оразашыл, намазшыл болып жүрген көңілге қалың бермей тұрып, жыртысын салғанға ұқсайды. Күзетшісіз, ескерусіз  иман тұрмайды, ықыласыменен өзін-өзі  аңдып, шын діни шыншылдап жаны ашып тұрмаса, салғырттың иманы бар деп  болмайды.

 

1892

 

ОН ҮШІНШІ СӨЗ

 

Иман деген - алла табарака уа тағаланың шәриксиз, ғайыпсыз бірлігіне, барлығына уа әр түрлі бізге пайғамбарымыз  саллалаһу ғалайһи уәссәлләм  арқылы жіберген жарлығына, білдіргеніне мойын ұсынып, инанмақ. Енді бұл иман дерлік инануға екі түрлі нәрсе  керек. Әуелі - не нәрсеге иман келтірсе, соның хақтығына ақылы бірлән дәлел жүргізерлік болып, ақылы  дәлел - испат қыларға жараса, мұны якини иман десе керек. Екіншісі - кітаптан оқу бірлән яки молдалардан есту бірлән иман келтіріп, сол иман келтірген  нәрсесіне соншалық берік боларға  керек. Біреу өлтіремін деп қорқытса да, мың кісі мың түрлі іс көрсетсе де, соған айнып, көңілі қозғалмастай берік болу керек. Бұл иманды иман таклиди дейміз.

 

Енді мұндай иман сақтауға қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын керек екен. Якини иманы бар  деуге ғылымы жоқ, таклиди иманы  бар деуге беріктігі жоқ, я  алдағанға, я азғырғанға, я бір  пайдаланғанға қарап, ақты қара деп, я қараны ақ деп, өтірікті шын деп  ант ететұғын кісіні не дейміз? Құдай  тағала өзі сақтасын. Әрнешік білмек керек, жоғарғы жазылмыш екі түрліден басқа иман жоқ. Иманға қарсы келерлік орында ешбір пенде құдай тағала кеңшілігімен кешеді дағы демесін, оның үшін құдай тағаланың ғафуына  яки пайғамбарымыздың шафағатына да сыймайды, мүмкін де емес. «Қылыш үстінде  серт жоқ» деген, «құдай тағаланың кешпес күнәсі жоқ» деген жалған мақалды  қуат көрген мұндай пенденің жүзі құрысын.

 

1892

 

ОН ТӨРТІНШІ СӨЗ

 

Тірі адамның жүректен аяулы жері бола ма? Біздің қазақтың жүректі кісі дегені - батыр кісі дегені. Онан басқа жүректің қасиеттерін  анықтап біле алмайды. Рақымдылық, мейірбандылық, әртүрлі істе адам баласын өз бауырым  деп, езіне ойлағандай оларға да болса  игі еді демек, бұлар - жүрек ісі. Асықтық та - жүректің ісі. Тіл жүректің айтқанына көнсе, жалған шықпайды. Амалдың  тілін алса, жүрек ұмыт қалады. Қазақтың «жүректісі» мақтауға сыймайды. Айтқанға көнгіш, уағдада тұрғыш, бойын жаманшылықтан  тез жиып алғыш, көштің соңынан итше ере бермей, адасқан көптен атының басын бұрып алуға жараған, әділетті ақыл мойындаған нәрсеге, қиын да болса, мойындау, әділетті ақыл мойындамаған нәрсеге, оңай да болса, мойындамау - ерлік, батырлық осы болмаса, қазақтың айтқан батыры - әншейін жүректі емес, қасқыр жүректі деген сөз.

 

Қазақ та адам баласы ғой, көбі ақылсыздығынан азбайды, ақылдың сөзін  ұғып аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулылықтың жоқтығынан азады. Білімді  білсе де, арсыз, қайратсыздығынан ескермей, ұстамай кетеді. Жаманшылыққа бір елігіп кеткен соң, бойын жиып алып кетерлік қайрат қазақта кем болады. Осы жұрттың көбінің айтып жүрген мықты жігіт, ер жігіт, пысық жігіт деп ат қойып жүрген кісілерінің бәрі - пәлеге, жаманшылыққа еліртпек үшін, бірін-бірі «айда, батырлап!» қыздырып алады да, артын ойлатпай, азғыратұғын сөздері. Әйтпесе құдайға терістіктен, не ар мен ұятқа терістіктен сілкініп, бойын жиып ала алмаған кісі, үнемі жаманшылыққа, мақтанға салынып, өз бойын өзі бір тексермей кеткен кісі, тәуір жігіт түгіл, әуелі адам ба өзі?