Абайдын кара создери

 

1894

 

ЖИЫРМА ТӨРТІНШІ СӨЗ

 

Жер жүзінде екі мың  миллионнан көп артық адам бар, екі  миллиондай қазақ бар. Біздің қазақтың достығы, дұшпандығы, мақтаны, мықтылығы, мал іздеуі, өнер іздеуі, жұрт тануы  ешбір халыққа ұқсамайды. Бірімізді  біріміз аңдып, жаулап, ұрлап, кірпік қақтырмай отырғанымыз. Үш миллионнан халқы артық дүниеде бір қала да бар, дүниенің бас-аяғын үш айналып  көрген кісі толып жатыр. Өстіп, жер  жүзіндегі жұрттың қоры болып, бірімізді  біріміз аңдып өтеміз бе? Жоқ, қазақ  ортасында да ұрлық, өтірік, өсек, қастық қалып, өнерді, малды түзден, бөтен  жақтан түзу жолмен іздеп, өрістерлік күн болар ма екен? Әй, не болсын!.. Жүз қараға екі жүз кісі сұғын  қадап жүр ғой, бірін-бірі құртпай, құрымай тыныш таба ма?

 

1894

 

ЖИЫРМА БЕСІНШІ СӨЗ

 

Балаларды оқытқан да жақсы, бірақ құлшылық қыларлық қана, түркі  танырлық қана таза оқыса болады. Оның үшін бұл жер дарулхарап, мұнда  әуелі мал табу керек, онан соң  араб, парсы керек. Қарны аш кісінің  көңілінде ақыл, бойында ар, ғылымға  құмарлық қайдан тұрсын? Ашап-ішімге малдың тапшылығы да ағайынның араздығына уә әртүрлі пәлеге, ұрлық, зорлық, қулық, сұмдық секілді нәрселерге үйірлендіруге  себеп болатұғын нәрсе. Мал тапса, қарын тояды. Онан соң, білім түгіл  өнер керек екен. Соны үйренейін  не балама үйретейін деп ойына  жақсы түседі. Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да - бәрі орыста тұр. Зарарынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын білмек керек. Оның себебі олар дүниенің тілін білді, мұндай болды. Сен оның тілін білсең, көкірек  көзің ашылады. Әрбіреудің тілін, өнерін білген кісі оныменен бірдейлік дағуасына  кіреді, аса арсыздана жалынбайды. Дінге де жақсы білгендік керек. Жорғалықпенен көңілін алсам  екен деген надан әке-шешесін, ағайын-жұртын, дінін, адамшылығын жауырынынан  бір қаққанға сатады. Тек майордың күлгені керек деп, к...і ашылса да, қам жемейді. Орыстың ғылымы, өнері - дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі. Ләкин  осы күнде орыс ғылымын баласына үйреткен жандар соның қаруымен тағы қазақты аңдысам екен дейді. Жоқ, олай ниет керек емес. Малды қалай  адал еңбек қылғанда табады екен, соны үйретейік, мұны көріп және үйренушілер  көбейсе, ұлықсыған орыстардың жұртқа бірдей законы болмаса, законсыз қорлығына  көнбес едік. Қазаққа күзетші болайын  деп, біз де ел болып, жұрт білгенді біліп, халық қатарына қосылудың  қамын жейік деп ниеттеніп  үйрену керек. Қазір де орыстан оқыған балалардан артық жақсы кісі шыға алмай да тұр. Себебі: ата-анасы, ағайын-туғаны, бір жағынан, бұзып жатыр. Сүйтсе де, осы оқыған балалар - ана оқымаған қазақ балаларынан үздік, озық. Не қылса да сөзді ұқтырса болады оларға. Жақсы атаның балалары да көп  оқыған жоқ, қайта, кедейдің балаларын  орысқа қорлап берді. Олар осыдан артық  қайда барсын? Және де кейбір қазақтар ағайынымен араздасқанда: «Сенің осы  қорлығыңа көнгенше, баламды солдатқа беріп, басыма шаш, аузыма мұрт қойып  кетпесем бе!» деуші еді. Осындай  жаман сөзді, құдайдан қорықпай, пендеден ұялмай айтқан қазақтардың баласы оқығанменен  не бола қойсын? Сонда да өзге қазақ  балаларынан артық үйренгені  немене, қай көп үйреніпті?  Кірді, шықты, ілді, қайтты, түбегейлеп оқыған бала да жоқ. Әкесі ел ақшасымен оқығанға әрең оқытады, өз малын не қылып шығарсын? Турасын ойлағанда, балаңа қатын әперме, енші берме, барыңды салсаң да, балаңа орыстың ғылымын үйрет! Мына мен айтқан жол - мал аяр жол емес. Құдайдан қорық, пендеден ұял, балаң бала болсын десең - оқыт, мал аяма! Әйтпесе, бір ит қазақ болып қалған соң, саған рахат көрсете ме, өзі рахат көре ме, я жұртқа рахат көрсете ме?

 

1894

 

ЖИЫРМА  АЛТЫНШЫ СӨЗ

 

Біздің қазақтың қосқан аты  алдында келсе, түсірген балуаны  жықса, салған құсы алса, қосқан иті  өзгеден озып барып ұстаса, есі  шығып бір қуанады. Білмеймін, содан  артық қуанышы бар ма екен? Әй, жоқ та шығар! Осы қуаныш бәрі де қазақ қарындастың ортасында  бір хайуанның өнерінің артылғанына  я бір бөтен адамның жыққанына  мақтанарлық не орны бар? Ол озған, алған, жыққан өзі емес, яки баласы емес. Мұның бәрі - қазақтың қазақтан басқа  жауы жоқ, биттей нәрсені бір үлкен  іс қылған кісідей қуанған болып, ана өзгелерді ызаландырсам екен демек. Біреуді ызаландырмақ - шариғатта  харам, шаруаға залал, ақылға теріс. Әншейін біреуді ыза қылмақтың  несін дәулет біліп қуанады екен?  Жә, болмаса, ана ыза болушы соншалық неге жер болып қалады екен?

 

Жүйрік ат - кейде ол елде, кейде бұл елде болатұғын нәрсе, қыран құс та, жүйрік ит те - кейде  оның қолына, кейде мұның қолына түсетұғын нәрсе. Күшті жігіт  те үнемі бір елден шыға ма? Кейде  ана елден, кейде мына елден шығады. Мұның бәрін адам өз өнеріменен жасаған  жоқ. Бір озған, бір жыққан үнемі  озып, үнемі жығып жүрмейді. Соның  бәрін де біле тұра, жерге кіргендей  болып я бір арамдығы, жамандығы  шыққандай несіне ұялып, қорланады  екен?

 

Енді осылардан білсеңіз болады: надан ел қуанбас нәрсеге  қуанады һәм және қуанғанда не айтып, не қойғанын, не қылғанын өзі  білмей, есі шығып, бір түрлі мастыққа кез болып кетеді. Һәм ұялғандары ұялмас нәрседен ұялады, ұяларлық нәрседен ұялмайды. Мұның бәрі - надандық, ақымақтықтың әсері. Бұларын айтсаң, кейбіреуі  «рас, рас» деп ұйыған болады. Оған нанба, ертең ол да әлгілердің бірі болып  кетеді. Көңілі, көзі жетіп тұрса  да, хайуан секілді әуелгі әдетінен бойын тоқтата алмайды, бір тиянақсыздыққа түсіп кетеді, ешкім тоқтатып, ұқтырып  болмайды. Не жаманшылық болса да бір  әдет етсе, қазақ ол әдетінен еріксіз  қорыққанда я өлгенде тоқтайды, болмаса  ақылына жеңгізіп, мұным теріс  екен деп біліп, ойланып өздігінен  тоқтаған адамды көрмессің.

 

1894

 

ЖИЫРМА ЖЕТІНШІ СӨЗ

 

(Сократ хакімнің сөзі)

 

Бір күні Сократ хакім бір  Аристодим деген ғалым шәкіртіне  құдай табарака уа тағалаға құлшылық қылмақ турасында айтқан сөзі. Ол өзі  құлшылық қылғандарға күлуші еді.

 

- Әй, Аристодим, ешбір адам  бар ма, сенің білуіңше, қылған  өнерлері себепті адам таңырқауға  лайықты? - деді.

 

Ол айтты:

 

Толып жатыр, қазірет.

 

Бірінің атын аташы, - дейді.

 

Гомерге бәйітшілігі себепті, Софоклге трагедиясы себепті, яғни біреудің сыйпатына түспектік, Зевксиске  суретшілігі себепті таңырқаймын, - деп, соған ұқсаған неше онан басқа  өнерлері әшкере болған жандарды айтты.

 

Олай болса, кім артықша  ғажайыптануға лайықты: жансыз, ақылсыз, құр пішінді жасайтұғын суретші  ме? Я жан иесі, ақыл иесі адамды жаратушы ма? - дейді.

 

Соңғысы лайықты, - дейді, - бірақ  ол жаратушы жаратты, өздігінен кез  келіп, солай болып кетпей, басынан  біліп істеген хикметімен болса, - дейді.

 

Жә, пайдалы нәрсе дүниеде  көп, бірінің пайдасы көрініп, білініп  тұрады. Кейбірінің пайдасы анық білінбейді. Соның қайсысын хикмет көресің? - деді.

 

Әрине, әшкере пайдаға бола жаратылғанын хикмет десек керек  деймін, - дейді.

 

Жә, олай болса, адамды жаратушы хауаси хамса заһри бергенде, тахқиқ ойлап, олардың пайдасының барлығы  түгел оған мұқтаж боларлығын біліп  бергендігі әшкере тұр ғой. Әуелі  көзді көрсін деп беріпті, егер көз жоқ болса, дүниедегі көрікті нәрселердің көркінен қайтып ләззат алар едік? Ол көз өзі нәзіктігінен керегіне қарай ашып, жауып тұруы үшін қабақ беріпті. Желден, ұшқыннан қаға берсін болуы үшін кірпік беріпті. Маңдай теріні көзден қағып тұруға керек болғандығынан, басқа тағы керегі бар қылып қас беріпті. Құлақ болмаса, не қаңғыр, не дүңгір, дауыс, жақсы үн, күй, ән – ешбірінен ләззаттанып хабар ала алмас едік. Мұрын иіс білмесе, дүниеде не тәтті, не қатты не дәмдінің қайсысынан ләззат алар едік? Бұлардың бәрі біздің пайдамыз емес пе?

 

Көзді, мұрынды ауызға жақын  жаратыпты, ішіп-жеген асымыздың  тазалығын көріп, иісін біліп, ішіп-жесін  деп. Бізге керегі бар болса да, жиіркенерлік жері бар тесіктерді бұл  бастағы ғазиз білімді жерімізден алыс апарып тесіпті, мұның бәрі хикметпен  біліп істелгендігіне дәлел емес пе? - депті.

 

Сонда Аристодим тахқиқ ойлап  тексергенде, адамды жаратушы артық  хикмет иесі екендігіне һәм махаббатыменен жаратқандығына шүбәсі қалмады.

 

 Олай болғанда және  не ойлайсың, һәмма мақұлыхатты  жас балаларына елжіретіп, үйірілтіп  тұруын көргенде уа һәмма мақұлыхаттың  өлімін жек көріп, тіршілікте  көп қалмақшылығын тілеп, ижтиһад  қылуын көргенде, өсіп-өнуінің қамында  болудан басқа істі аз ойламақтары  - бұларының бәрі жұрт болсын, өссін, өнсін үшін. Солардың бәрін  жаратқанда көңілдерін солайша  ынтықтандырып қойғандығы һәм  мұның бәрі жақсы көргендігінен  екенін білдірмей ме? - дейді.

 

Ей, Аристодим! Қалайша сен  бір өзіңнен, яғни адамнан басқада  ақыл жоқ деп ойлайсың? - еді. - Адамның  денесі өзің жүрген жердің бір битімдей құмына ұқсас емес пе? Денеңде болған дымдар жердегі сулардың бір тамшысындай  емес пе? Жә, сен бұл ақылға қайдан ие болдың? Әрине, қайдан келсе де, жан  деген нәрсе келді де, сонан  соң ие болдың. Бұл ғаламды көрдің, өлшеуіне ақылың жетпейді, келісті  көрімдігіне һәм қандай лайықты  жарастықты законімен 

 жаратылып, оның ешбірінің  бұзылмайтұғынын көресің. Бұлардың  бәріне таңғажайып қаласың һәм  ақылың жетпейді, осылардың бәрі  де кез келгендікпен бір нәрседен  жаралған ба, яки бұлардың иесі  бір өлшеусіз ұлы ақыл ма? Егер  ақылменен болмаса, бұлайша бұл  есебіне, өлшеуіне 

 ой жетпейтұғын дүние  әрбір түрлі керекке бола жаратылып  һәм бір-біріне себеппен байланыстырылып,  пенденің ақылына өлшеу бермейтұғын  мықты көркем законге қаратылып  жаратылды, - дейді.

 

Ол айтты:

 

Тахқиқ бұл айтқаныңның  бәрі рас, жаратушы артық ақыл иесі екендігі мағлұм болды. Ол құдайдың ұлықтығына іңкәрім жоқ. Бірақ сондай ұлық құдай  менің құлшылығыма не қылып мұқтаж болады? - деді.

 

Ей, Аристодим! Қате айтасың. Мұқтаж болмағанда да, біреу сенің  қамыңды жесе, сенің оған қарыздар екендігіңе де ұстаз керек пе? - деді.

 

Аристодим айтты:

 

Ол менің қамымды жейтұғынын мен қайдан білем? - деді.

 

Жә, олай болса һәмма мақұлыққа  да қара, өзіңе де қара, жанды бәрімізге  де беріпті. Жанның жарығын бәрімізге  де бірдей ұғарлық қылып беріп  пе? Адам алдын, артын, осы күнін - үшеуін де тегіс ойлап тексереді. Хайуан артын, осы күнін де бұлдыр біледі, алдыңғы жағын тексермекке тіпті  жоқ. Хайуанға берген денеге қара, адамға берген денеге қара. Адам екі аяғына басып тік тұрып, дүниені тегіс  көрмекке, тегіс тексермекке лайықты  һәм өзге хайуандарды құлданарлық, пайдасын көрерлік лайығы бар. Хайуанның  бірі аяғына сеніп жүр, бір өзіңдей  хайуанды құлданарлық лайығы жоқ. Адам өзі өзіне сенбесе, адамды да хайуан секілді қылып жаратса, ешнәрсеге  жарамас еді. Хайуанға адамның ақылын берсе, мұнша шеберлік, мұнша даркарлік, бір-біріне ғылым үйретерлік шешендік салахият ол денеге лайықты келмейді. Қай өгіз шаһар жасап, құрал жасап, неше түрлі сайман жасап, сыпайылық  шеберліктің үдесінен шығарлық қисыны бар? Бірақ адам баласы болмаса, бұл  ғажайып ақылды және ғажайыппен жасаған  денеге кіргізіп, мұнша салахият иесі қылғаны хиқметпенен өзге хайуанға сұлтан қылғандығына дәлел емес пе? Ол дәлел болса, адам баласын артық  көріп, қамын әуелден алланың  өзі ойлап жасағанына да дәлел  емес пе? Енді адам баласының құлшылық қылмаққа қарыздар екені мағлұм болмай ма? - депті.

 

1894

 

 

 

ЖИЫРМА СЕГІЗІНШІ СӨЗ

 

 Ей, мұсылмандар! Біреу  бай болса, біреу кедей болса,  біреу ауру, біреу сау болса,  біреу есті, біреу есер болса,  біреудің көңілі жақсылыққа мейілді,  біреудің көңілі жаманшылыққа  мейілді - бұлар неліктен десе  біреу, сіздер айтасыздар: құдай  тағаланың жаратуынан яки бұйрығынша  болған іс деп. Жә, олай болса,  біз құдай тағаланы айыбы жоқ,  міні жоқ, өзі әділ деп иман  келтіріп едік. Енді құдай тағала бір антұрғанға еңбексіз мал береді екен. Бір құдайдан тілеп, адал еңбек қылып, пайда іздеген кісінің еңбегін жандырмай, қатын-баласын жөндеп асырарлық та қылмай, кедей қылады екен. Ешкімге залалсыз бір момынды ауру қылып, қор қылады екен. Қайда бір ұры, залымның денін сау қылады екен. Әке-шешесі бір екі баланың бірін есті, бірін есер қылады екен. Тамам жұртқа бұзық болма, түзік бол деп жарлық шашып, жол салады екен. Түзікті бейішке шығарамын деп, бұзықты тозаққа саламын деп айта тұра, пендесінің біреуін жақсылыққа мейілдендіріп, біреуін жаманшылыққа мейілдендіріп, өзі құдайлық құдіретімен біреуін жақсылыққа бұрып, біреуін жамандылыққа бұрып жіберіп тұрады екен. Осының бәрі құдай тағаланың айыпсыз, мінсіз ғафур рахимдығына, әділдігіне лайық келе ме? Жұрт та, мүлік те - бәрі құдайдың өзінікі. Бұл қылғанын не дей аламыз? Өз мүлкін өзі не қылса қыла береді. Оны айыпты болады дей алмаймыз десең, ол сөзің құдай тағаланың айыбы, міні жоқ емес, толып жатыр, бірақ айтуға бата алмаймыз дегенің емес пе? Олай болғанда, пенде өз тырысқандығыменен не табады? Бәрін қылушыға қылдырушы өзі екен. Пенде пендеге өкпелейтұғын ешнәрсе жоқ. Кім жақсылық, кім жамандық қылса дағы құдайдан келген жарлықты қылып жүр екен дейміз бе? Құдай тағала әрбір ақылы бар кісіге иман парыз, әрбір иманы бар кісіге ғибадат парыз деген екен. Және де әрбір рас іс ақылдан қорықпаса керек. Жә, біз енді ақылды еркіне жібермесек, құдай тағаланың ақылы бар кісіге иман парыз дегені қайда қалады? «Мені таныған ақылменен таныр» дегені қайда қалады? Дініміздің бір жасырын тұрған жалғаны жоқ болса, ақылды, оны ойлама дегенімізге пенде бола ма? Ақыл тоқтамаған соң, діннің өзі неден болады. Әуелі иманды түзетпей жатып, қылған ғибадат не болады? Жоқ, сен жақсылық, жамандықты жаратқан - құдай, бірақ қылдырған құдай емес, ауруды жаратқан - құдай, ауыртқан құдай емес, байлықты, кедейлікті жаратқан - құдай, бай қылған, кедей қылған құдай емес деп, нанып ұқсаң болар, әйтпесе - жоқ.

 

І895

 

ЖИЫРМА ТОҒЫЗЫНШЫ СӨЗ

 

Біздің қазақтың мақалдарының көбінің іске татырлығы да бар, іске татымақ түгіл, не құдайшылыққа, не адамшылыққа жарамайтұғыны да бар.

 

Әуелі «Жарлы болсаң, арлы болма» дейді. Ардан кеткен соң, тірі болып  жүрген құрысын. Егер онысы жалға  жүргеніңде жаныңды қинап еңбекпенен мал тап деген сөз болса, ол - ар кететұғын іс емес. Тыныш жатып, көзін сатып, біреуден тіленбей, жанын  қарманып, адал еңбекпен мал іздемек - ол арлы адамның ісі.

 

«Қалауын тапса, қар жанады», «Сұрауын тапса, адам баласының бермейтіні жоқ» деген - ең барып тұрған құдай  ұрған сөз осы. Сұрауын табамын, қалауын табамын деп жүріп  қорлықпенен өмір өткізгенше, малды  не жерден сұрау керек, не аққан терден сұрау керек қой.

 

«Атың шықпаса, жер өрте»  дейді. Жер өртеп шығарған атыңның  несі мұрат? «Жүз күн атан болғанша, бір күн бура бол» дейді. Тәңірге  жазып, мінбей-түспей арып, шөмеңдеп диуаналықпен бір күн болған  буралық неге жарайды?

 

«Алтын көрсе, періште  жолдан таяды» дейді. Періштеден садаға кеткір-ай! Періште алтынды не қылсын, өзінің көрсеқызар сұмдығын қостағалы  айтқаны.

 

«Ата-анадан мал тәтті, алтынды  үйден жан тәтті» дейді. Ата-анасынан мал тәтті көрінетұғын антұрғанның  тәтті дерлік не жаны бар. Бұлардың бәрінен де қымбат ата-анасын малға  сатпақ ең арсыздың ісі емес пе? Ата-ана  шамасы келсе, михнаттанып мал жиса да, дүниелік жиса да, артымда балаларыма қалсын дейді. Ол ата-ананы малға  сатқан соң, құдайға дұшпандық іс емес пе? Осындай білместікпенен  айтылған  сөздеріне  бек сақ  болу керек.

 

1895

 

ОТЫЗЫНШЫ СӨЗ

 

 

 

Қырқын мінсе қыр артылмайтұғын  осы бір «қырт мақтан» деген  бір мақтан бар, сол неге керек, неге жарайды? Ол ар, есті білмейді, намысты  білмейді, кең толғау, үлкен ой жоқ, не балуандығы жоқ, не батырлығы жоқ, не адамдығы жоқ, не ақылдылығы, арлылығы жоқ. Мойынын бұрып қойып: «Өй, тәңірі-ай, қойшы әрі, кімнен кім артық дейсің, кімнің басы кімнің қанжығасында жүр, ол менің қазаныма ас салып беріп  жүр ме, мен онан сауын сауып  отырмын ба?» - деп бұлғақтап, немесе: «аяғаным жаным ба? Өй, енесін ұрайын, өліп кетпей неге керек? Азар болса  атылып, я осы үшін айдалып кетсем де көнгенім-ақ! Әйтеуір бір өлім бар ма?» - деп қалшылдайтұғын кісі көп қой.

 

Өздерің көріп жүрсіңдер, осы айтқан сөз бойына лайық қазақ  көрдіңдер ме? Өлімге шыдайтұғын қазақ  көргенім жоқ, өлімге шыдамаймын деген  де қазақ көргенім жоқ, кеңірдегін ғана көрсетеді-ау: «қиылып қана қалайын» деп. Егер осы сөз бойына лайық  кісі көрінсе, ақылы жоқ болса  да, қайратыменен-ақ кісі айдындыратұғын адам болғаны ғой! Егер шын айғайды  көргенде, кірер жерін таба алмайтұғын дарақы, жұртты осы сөзімен айдындырамын, «мына кәпірден кісі шошитұғын екен»  дегізіп айдындырайын деп айтып  отырған құр домбытпасы болып, босқа  қоқиып отырса, соны не дейміз? Ай, құдай-ай! Жанға мырзалық қылатұғын, ердің  жадағайда-ақ сертке тұрғыштығы, малға  мырзалығы, дүниені бір тиын есеп көрмейтұғын жомарттығы - әртүрлі  белгісі бойынша тұрмас па еді? «Ұялмас  бетке талмас жақ береді» деп, көп былжыраған арсыз, ұятсыздың  бірі дағы.