Абайдағы ғашықтық мәселесі

"Халима өте қамқор еді", "Бала күнінде жаны мырза  еді , құрбысының сөзі), "Халима өте ісмер еді", "Қаладағы кейбір әйелдер елден - келген студент жақындарын үйінің шаруасын істетіп, құлдай қызмет  еткізеді. Ал Халима жұртқа өзі құлша қызмет етуге ерінбейтін" . Қазаққа урбанизация жетіп, қала мен ауылдың алшақтығы білінгенде өзін тым биік, мәдениетті, артық санайтын қалалық сылқым әйелдердің ішінде осынау мұнтаздай тектілікті некен-саяғынан ғана көздестіруге болғаны нағыз шындық. Ол әйелдер өз үйіне сәл кіріптар болған жасы кішілерді, жақындарын құлша, күңше жұмсауға арланған емес. Бауырмалдық, дегдарлық, кішіпейілдік мінез қонса, әрине олар бауырларын мүлдем құлданбас еді. Әйтпесе, тіпті жұмсауықтығы елге аңыз болып, қайын атасын екі мәрте жұмсаған әдепсіз, көргенсіз келіндердің нашарлығына қарама-қарсы мінезді Халиманың осы бір жұмсауық, құлданғыш пейілден ада табиғи қалпынан көреміз. Жалпы, бүгінгі қазақтың қыз-келіншектеріндегі тіқкөз, тікбақайлықты Меңке би, Мұрат ақындардың азған заман туралы зар өлеңдерінен табар едік. Қазіргі қазақ мұны тұрмысқа, заманға жаба салып, мұндай әдепсіздікті, жамандықты тым үдетіп, тура бөтелкеден шыққан жындай қаптатып алдық.

"Жалпы, Халима  біреуге жақсылық жасаса, оны  жария етпейтін. Мұсылманшылық  деген  осы. Мұхаммед пайғамбардың хадистерінде  осындай өсиет бар. Грузиннің  ұлы ақыны Шота Руставели: "Жұртқа бергеннің бәрі менікі" дейді, жан жомарттығы негізінде аллашылдықтың ең қайырлысы, ең ізгісі.

Жазушы өз жарын жоқтап, қырқында, жылында тебіреніп сөз толғайды, өзге адамдарға, әйел мен ерлерге, жастарға үлгі болсын деп айтады.

Халиманың өз күйеуіне жанын салып қызмет қылуы тағы ұлттық тәрбиенің жемісі, оның ұлы аналарынан бергі, қан, тек арқылы берілген қастерлі қасиет. "Жөргектегі сәбидей күттім"  дейді. Халиманың өзі ері ауырғанда.

                                              Ажалмен алысып мені

Өлімге қимағаның үшін!

 яғни бұл екі адамның, ерлі-зайыптының өмірі өзара қимастық  пен сыйластықтың, сүйіспеншіліктің  қуатымен баурап алары анық.

Әзілхан аға ұзақ күткен Халимасын іздеп, поезға отырар тұста қазақтың эпостық жырларына перифраз болып құрылған қоштасу жыры әзіл-қалжыңмен қатар, шынайы реалистік суретке құрылған. Бұл ауылға аттанып бара жатқан, кешегі Отан үшін шайқасып, қан төккен жауынгер - ендігі студент қаладағы қырық қыздың арасынан ешкімді місе тұтпай, қырық қыздың арасындағы аққудай көрінетін Халимасын аңсап, іздеп бара жатыр. Сондықтан ол өзін Төлегенге, сүйгенін қыз Жібекке теңейді. Болашақ әдебиетші ғалым Мырзабектің жолдасы Әзілханға бата беруі де қазақы дүниетанымды ардақтау, "жақсы сөз -жарым ырыстың" растығы.

Екінші белім - "Халимаға хат". Өлеңдермен түзілген. Әзілхан Нұршайықов "Махаббат, қызық, мол жылдар" атты романын Абай өлеңінің бір жолымен атағаны мәлім. Бұл жолы да Абай поэзиясын рухани қайнар бұлақтай қабылдайды. Өлеңдер ұлы итальян ақыны Ф. Петрарканың Лаурасына арнаған сонеттеріне әсерленіп жазылса да Абайдың стиліне түскен. Мұндағы шынайы махаббат сезімі тағы да авторын эпигондық деген қатаң айыптан қорғап қалары даусыз.

Шынында жас Әзілханның соғыста жүргенде суретін сұраған қыздарға өз портретін өлеңмен беруі - нағыз өлең болатын.

Өлгенге ғашық болу жоқ,

                                             Тірілерге құштар көп.

                                             Мен қалармын тарихта

Өлгенге өткен ғашық боп!

"Өлгеннің беті ары" дейді қазақ. Автордың 54 жыл тату  отасқан өз жарын жоқтауы бұл ойды терістеп, өзіне лайық өмірінің философиясын түйіндейді, "өлі разы болмай, тірі байымайды" дегізеді.

Автор Абайдың махаббат лирикасынан толғанып, әсер алып, кейде ашық та айтады.                            

                                 Беатриче мен Лаураны

                                           Данте, Петрарка жырлаған.

                                           Көрмей махаббат қызығын,

                                           Тек сыртын олар сырлаған 

дейді ол, "балалар мен немерелердің мені сүйгені де сенің арқаң",- деп әспеттейді жазушы жан жарының   рухына тағзым етіп. "Алтын басты әйелден бақыр басты ер артық" дейді қазақ халық даналығы, сөйте тура, "жақсы әйел жаман еркекті зор етеді" деп осылайша мәселесін   үстейді.[50/55-57]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                               

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қорыта келенде  Абай атамыздың өмірінен алған сапарды толық айта берсек өте ұзақ әңгіме.

         Абай дүниетанымында махаббат  пен ғашықтық бір үғым емес. Махаб-бат Алланы тану жолы, ал ғашықтық ер мен әйел арасындағы сөзім. Бірақ ғашықтық - суфистік философияда дүниетаным. Ясауи дүниетанымы оның Алла тағалаға ғашықтығы арқылы анықталады. Осы дүниетаным қазақтың ғашықтық жырларына өз ықпалын тигізген. Мысалы, сүйгені үшін кұрбандыққа бару соның дәлелі.

қызмет етті.

 Алдағы уақытта Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының үйым-дастыруымен   өтетін Абай күндері басқа елдерде де жалғаса бермек...

Абайдың әлеуметтік-саяси көзқарастары да прогресшілдік бағытта болды. Ол патриархатты-феодалдық қоғамдағы надандықты, кертартпалықты, әділетсіздікті, заңсыздықты, зорлық-зомбылықты мықтап және жан-жақты сынады. Қанаушы тап өкілдерінің кедей-жалшыларға жасаған қаталдығына, жауыздығына қарсы шығьш, замандастарын мейірімділікке, гуманизмге шақырды. Абай объективтік тұрғыда қазақ еңбекші шаруаларының идеологы, сәулетті болашақтың жаршысы болды. Ол қазақ халқын экономикалық және мәдени мешеулікке қарсы күреске, прогреске, отырықшылыққа, шаруашылық пен мәдениетті жан-жақты дамытуға, халықты ағартуға, білімгс шақырды. Қазақ елін алға бастыруда орыс халқынан үлгі алып, оның мәдениетін, білімін, ғылымын үйренудің қажеттігін атап көрсетті.

 Ислам ғалымдары  бұл дүниені уақытша, фани деп, сондықтан оны «жалғанға» санап, одан бездіруге тырысса, рақатты адам өлгеннен кейін қайта тіріліп, ақирет аталатын бақилық, яғни мәңгілік тұрмыста көреді десе, ол үшін бұл жалғанды тек құдайға құлшылықпен еткізуге шақырса, Абай адамды осы дүниенің тіршілігінде рақат көруге үгіттейді. Абайдың ойынша, «Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың». Ол әрбір адамға көптің пайдасы үшін еңбек атқаруды ұсынады.

 Абай қазақ арасындағы берекесіздіктің, басқа кемшіліктердің түп тамыры  надандықта, оқымағандықта деп түсінеді  де, халқының «көңіл көзін», яғни  сана-сезімін жетілту үшін қазак, жастарын оқуға шақырады. Ол: «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, Жоқ-барды, өртегіні термек үшін, Көкірегі сезімді, тілі орамды, Жаздым үлгі жастарға бермек үшін» деп, бар үмітін оқуға, талапты жастарға артады. Өзі туралы: «Жасымда ғылым бар деп ескермедім, Пайдасын көре-түра тексермедім, Ер жеткен соң түспеді уы-сыма, Қолымды мезгілінен кеш сермедім» дейді де, бірнеше баласын са-баққа береді. Сонымен бірге ол: «Баламды медресеге біл деп бердім, Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім» дед, өзге жұрттың да балаларып оқытуға шақырады. «Баламды медресеге біл деп бердім» дегенде, Абайдың «медресе» деп отырғаны — мұсылмандық мағынадағы оқу орны емес, орыс мектебі. Ислам дініне былай сене отыра, Абай ешбір шығармасында бұл діннің оқуын насихаттаған емес.

Абай қазақтың ән-күй творчествосын ерекше бағалаған. Бірақ ән атаулының бәрін қабылдамай, оның да «естісі мен есері барын» айтьш, «Құлақтан кіріп бойды алар, Жақсы ән мен тәтті күйді» ғана ұнатқан. Бүкіл шығыстың, орыстың, қазақтың халықтық әдебиетін терең зерттегеніндей, Абай қазақтың халық ән-күйлерін жете білген. Біржан сал, Ақан сері, Тәттімбет, Жаяу Мұса сынды халық композиторларының ән-күй дариясынан сусындап, әншілік-күйшілік өнерді ерекше бағалаған Абай тек тыңдап ғана болмай, өзі де ән шығарған

Абайдың көзі тірі кезінде бірсең-сараң өлеңі газеттерде басылғанымен, шығармалары тұтас жеке кітап болып шыққан емес. Өлеңдері Мүрсейіт Біке-ұлының көшіруімен көбіне қолжазба күйінде тараған. Мүрсейіт Абайдың жеке қағазға жазып тастаған өлеңдеріп жинастырып, реттеп отырған.

Қазақ  әдебиетінің биік шыңы — «Абай жолы» романы ақын өміріне арналды. Сол арқылы да Абай бүкіл дүние жүзін шарлап кетті. Абай  өзінің реализмімен, философиялық. терең даналық пікірлерімен, өз адамгершілігімен, кіршіксіз мөлдір сезімімевн, ақындық керемет құдіретімен өзінен кейінгі қазақ әдебиетінің асыл мұра, абыройына, асқақ туына айналды. Ол кешегі аға буын әдебиетшілерімізге үлгі болды. Ол — бүгінгі жас қауым, ертеңгі балауса ұрпақ — қазақ қаламгерлерінің бәріне де өнеге. Қазір сауатты жұртта Абай есімін білмейтін адам кемде-кем. Сонымен, ұлы ақынның көздеген мақсаты, көксеген іс жүзіне асты, артына қалдырған ғажап қазынасы халық игілігіне айналды. Оның есімі кептеген мектептерге, көшелерге, аудан мен бір қалаға берілді. Ұлы ақынның даңқы дүние жүзіне жайылып, оның асыл қазынасы шын мұрагерлерін тапты.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі.

1. Р.Н. Нұрғалиев «Қазақ энциклопедиясы» Алматы 1995ж.
2. З. Ахметов, Б. Байғалиев «Абай шығармалары»   Алматы 1995ж.
3. Қ. Кәметов «Дүниеде, сірә, сендей маған жар жоқ» Алматы 1990ж.
4. М. Әуезов, «Абай Құнанбаев» Алматы 1961ж.
5. Б. Төлегнова «Абай Құнанбаев өлендер, поэмалар»   Алматы 2003ж.
6. Б. Серікбайұлы Қашым –Ноғай «Абай шығармаларының екі томдық толық жинағы» Алматы 2002ж
7. Райымбек Сейітметов «Жүрегімнің түбіне терең бойла» Түркістан 2004ж.
8. М. Сәрсекеев «Сәтбаев» Алматы 1998ж.
9. М. Әуезов «Әдебиет тарихы» Алматы 1991ж.
10. Капин Оразалин «Абай ауылына саяхат» Алматы 1994ж.
11. Ақжан Машанов «Әл-Фараби және Абай» Алматы 1994ж.
12. М. Әуезов «Ұлы тұлға ұлағаты» Алматы 2002ж.
13. Е. Жанпейісов «М. Әуезовтың Абай жолы эпопеясының тілі» Алматы 1975ж.
14. Рамазан Тоқтаров «Абайдың жұмбағы» Алматы 1999ж.
15. Әбіш Байтанаев «Шын шеберлік» Алматы 1969ж.
16. Г.  Белгер «Земный избраники, Гете Абай» Алматы 1995ж.
17. Н. Керімбаев «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» Алматы 2002ж.
18. Мұрат Сұлтанбеков «Величие таланта М. Әуезова» Семиполатинск 1992ж.
19. С. Оразалиев «Абай және Дауани» Түркістан 1997ж.
20. А. Көбесов «Абайтану Дәрістері» Алматы 2002ж.
21. М. Әуезов «Ұсынылатын әдебиеттер көрсеткіші» Алматы 1968ж.
22. М. Әлімбай «Көзін көрдік жақсы мекен жайсаңның» Алматы 2002ж.
23. Н. Кенжеғараев «Абайдың айтушы мен тыңдаушы хақындығы танымы» Түркістан 1998ж.
24. Р. Сыздықов «Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі» Алматы 2004ж.
25. Аль – Халел Қарпық «Абай наследники на перепутье» Алматы 1995ж
26. Р. Сыздықова «Абай шығармаларының тілі» Алматы 1968ж.
27. Кәмен Оразалин «Абайдан соңғы арыстар» Астана 2002ж.
28. М. Мырзахметов «Абай Құнанбаев» Алматы 1990ж.
29. М. Әуезов «Абай Құнанбаев» Алматы 1990ж.
30. Ақжан Әл- Машани «Әл-Фараби және Абай» Алматы 2005ж.
31. Сәбит Мұқанов «Жарық жұлдыз» Алматы 1995ж.
32. М.Әуезов «Абай жолы романның жиілік сөздігі» Алматы 1979ж.
33. Н. Мұратова «Абай тілі сөздігі» Алматы 1968ж.
34. М. Әуезов «Абай ақындығының айналасы» Алматы 1998ж.
35. С. Қирабаев «Абайтану ғылымының тарихынан» Алматы 1997ж.
36. З. Ахметов «Абайтану және ғылыми зерттеу әдәстәсілдері» Алматы 2000ж.
37. Ж. Ысмағұлов «Абайтанушы» Алматы 1995ж.
38. С. Қасқабасов «Абай және фольклор» Астана 2000ж.
39. А. Исмакова «Классический стиль Абайя и его роль» Алматы 1995ж.
40. А. Шәріп «Абай және ұлт» Алматы 1997ж.
41. Е. Жиенбай «Абай руханияты» Алматы 1999ж.
42. Б. Омарұлы «Зар-заман ақындары және Абайдың өлең өрнегі» Алматы 2003ж.
43. Қ. Салғарин «Біраз сөзіне түсініктеме» Астана 2000ж.
44. Т. Жортай «Күйесің жүрек сүйесің» Алматы 2001ж.
45. З. Ахметов «Абайың ақныдық әлемі» Алматы 1995ж.

47. М. Әуезов «Абай Құнанбаев» Алматы 1995ж.

48. М. Әуезов «Қазіргі Абайтанудың өзекті мәселелері» Алматы 2002ж.

49. Т. Молдағалиев «Абай журналы» Алматы 2005ж.

51. Ж.Алтай, А.Қасабек  «Философия тарихы» Алматы 1999ж

52. Т.Молдағфлиев   “Абай журналы» Алматы 2004ж.

53. Абай  газеті  2005ж.