Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуы

 

Отбасылық бизнес кәсіпорындары көлемдері  бойынша, ұсынатын өнімдері мен қызмет түрлері бойынша әр алуан болуымен ерекшеленеді.

Отбасылық бизнестің басты ерекшелігі – кез-келген қиыншылықтарға қарамастан бизнесты жүргізуге көмектесетін туыстық  байланыстың беріктігі. Отбасы мүшелері бизнесті ағымдағы қажеттіліктері үшін өздерінің еңбек ақылары мен дивиденттерін жиі құрбан етеді. Отбасылық бизнестің тағы бір артықшылығына, ірі корпорациялармен салыстырғанда жұмысшыларға қарау деңгейінің жоғарылығы жатады.

Адам Смиттің айтуы бойынша әрбір кәсіпкер сауда-саттық мақсатты жүзеге асыру үшін және пайда түсіру үшін экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі болып табылады. Ол өндірісті өзі жоспарлайды, ұйымдастырады және оның нәтижесінде оған өзі иелік жасайды. СЭЙ-дің анықтамасы бойынша бұл өндіріс факторларының қисынын келтіріп, ұштастырып отыратын экономикалық қызмет атқаратын адам. Қазіргі таңда шағын кәсіпкерлікпен айналысу жеңілдеді, көптеп кредиттер бөлініп отыр, тіркелу де жеңілдеді.

 

 

 

 

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          

 

II. Қазақстан Республикасында шағын бизнестің қазіргі кездегі дамуы.

2.1. Қазақстан  Республикасында шағын бизнестің  дамуы

 

Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын қолданбай еліміздің  экономикасын жандандыру, халқымыздың  әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін емес. Соның бірі – шағын бизнестің дамуы болып табылады. Ел экономикасын дамытуда, нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын қанағаттандыруда, жалақы мен зейнетақыны уақытылы төлеу, жұмыссыздық мәселесін тежеуде және жаңа технологияларды енгізуде шағын бизнес шешуші фактор ретінде маңызды роль атқарады. Шағын бизнес ірі бизнеске қарағанда нарыққа тез бейімді, өзгермелі жағдайға байланысты икемді, жаңадан жұмыс істеп тұрған өндіріс секторларында жұмыс істеуге қабілетті Қазақстан Республикасы Агенттігінің мамандандырылған бюллетенінде жарияланылған статистикалық мәліметтерге сәйкес, статистика бойынша қазіргі кезде шағын кәсіпкерліктің жеке меншік субъектісіне жалпы жеке меншік, мемлекеттін және муниципалды қоғамдық шағын кәсіпорындар 86 пайызы келеді. Бұл мәліметтер шағын кәсіпкерліктің дамуының тез дамып келе жатқанын көрсетеді.

Тіркелген, сондай-ақ жұмыс істейтін шағын кәсіпорындардың саны жағынан  ең көбі Алматы қаласында байқалуда, онда тіркелген 33395 кәсіпорынның 23034-і жұмыс істеуде немесе 69%. Астана қаласында бұл көрсеткіш сәл жоғарырақ, ол жерде тіркелген 5282 шағын бизнес субъектілерінің 4342 немесе 82,2%, Қостанай қаласында жұмыс істейтін шағын кәсіпорындардың пайызы 80,3%.

2001 ж. 1 қазанынан бері Қазақстан  Республикасында 885906 адамды жұмыспен  қамтамасыз ететін шаруа қожалықтарын  қосқанда бүгінгі таңда 257937 жеке  кәсіпорын жұмыс істеуде.

Аймақтар арасында жеке кәсіпкерлікті  дамыту бойынша алдыңғы орында Оңтүстік Қазақстан облысы иеленуде, онде шағын бизнеспен 54849-дан астам адам айналысуда немесе республика бойынша жалпы көрсеткіштің 21,2%.

Ақтөбе облысында 22865 шағын бизнес субъектілері тіркелген, бұл 1998 жыл  басындағы көрсеткіштің 128% құрайды. Жалпы облыстағы шағын бизнес саласында жұмыс істейтіндер саны бүгінде 77080 адамды құрауда немесе өткен жылдың мерзіміне қарағанда 147%. 2007 ж. ауылшаруашылық жобаларын қолдау мен дамыту үшін 11 ай ішінде 24 шағын кәсіпкерлік субъектілеріне 44,9 млн. теңге бөлінді. Ақтөбе облысында шағын бизнес жалпы соммасы 12,7 млрд. теңгеге тең өнім өндірілді, бұл 2007 жылғы көрсеткіштерден 2 еседей жоғары.

Шығыс Қазақстан облысының шағын  бизнес кәсіпорындары 2006 жылы 9 ай ішінде 76,6 млрд. теңгенің өнімін өндірді, бұл 1998 жылғы осы кезең ішінде облыс бойынша өндірілген өнімнің жалпы үлес салмағының 157% құрайды. 2007 жылы қазан айының басындағы жағдай бойынша облыста 37235 шағын бизнес субъектілері, 22048 жеке кәсіпкерлер және 15198 заңды тұлғалар тіркелген.

Солтүстік Қазақстан  облысында 01.10.2007 ж. 14249 шағын кәсіпкерлік субъектілері тіркелді, олардың 2932-сі – заңды тұлғалар, 11317-сі – жеке кәсіпкерлер.

Қазақстан Республикасында  экономиканың шағын секторында жұмыс  істейтіндердің саны 01.10.2005 жылы орта есеппен 1481600 адамды құрады, олардың ішінде 886000 адам жеке кәсіпкерлер. Салалық құрылымда көрсетілген сомада (354494,1 млн. теңге) өндірілген өнім (жұмыс, қызмет көрсету) көлемінің 54%-дан көбі саудаға тиесілі. Өнеркәсіп саласында тек 28724,1 млн. теңге соммасында өнім өндірілген немесе 8,1%, ауылшаруашылығында – 34223 млн. теңге (6%), көлік және байланыс – 12456 млн. теңге (3,5%), қонақ үйлер мен мейрамханаларда – 4346 млн. теңге (1.2%).

2000 жылдың басынан Қазақстан Республикасы Президентінің «Шағын кәсіпкерліктің дамуын жандандыру мен мемлекеттік қолдау көрсету шаралары туралы» 1997 ж. 6 наурызда қабылданған №3398 Үкімінің орындалуымен республикада қолданылмай қаңырап тұрған 4565 объектілер мен ғимараттар айқындалды. Олардың 2066-сы шағын кәсіпкерлік субъектілеріне сатылды.

 Елімізде отандық шағын бизнестің белсенді дамуы 1992-1993 жылдары басталды. Осы бірнеше кезең ішінде мемлекеттің меншігі бірте-бірте жеке меншікке ауысты. Олар әртүрлі шаруашылық ассоциялары, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, шағын кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар формаларында қайта құрылды.

Егеменді қазақстанымызда  кәсіпкерліктің даму тарихына он жеті жыл толды. Шағын бизнестің өсу динамикасын келесі 1 кестеден және 2 кестелерден көруге болады.

 

1-кесте

1993-1999 жылдар  кезеңіндегі Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің өсу динамикасы

 

Жылдар	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999
Кәсіпорындар саны	19060	20606	21260	17539	21907	31145	63422
Өсу қарқыны	100	108	103	82	124	142	203

 

 

 

 

 

2-кесте

2000-2005 жылдар кезеңіндегі Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің өсу динамикасы

 

Жылдар	2000	2001	2002	2003	2004	2005
Кәсіпорындар саны	99289	115354	130770	143160	141783	195700
Өсу қарқыны	157	116	113	111	99	138

 

Жоғарыда көрсетілген 1 және 2 кестелерде көрсетілгендей тоқсаныншы жылдары шағын кәсіпорындардың қалыптасуы жоғары қарқында, ал екі мыңыншы жылдары өсу қарқынының төмендегенін, бірақ жалпы кәсіпорындардың санының өсуінің сақталып қалғанын көруге болады.

Алғашқы «1992-1994 жылдардағы қазақстан Республикасының кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың мемлекеттік бағдарламасын» жасау республиканың экономикасн дамытуға монополиялық  әсер ететін ұйымдық – басқару құрылымдары, банктер, мемлекеттік акционерлік және холдингтік компаниялары және монополизацияландыруды жүргізу жолымен жеке кәсіпкерліктің негізін қалауға мүмкіндік берілді. Осы жылдары шағын кәсіпорындар мен онда жұмыс істегендер саны көбейе түсті.

Статистикалық құжаттар көрсетіп отырғандай шағын кәсіпорындар саны бойынша абсолютті лидер  болып, сол кезде ғылым және ғылыми қызмет көрсету формалары табылды. Мұнда шағын кәсіпорындар саны 3,4 есе өсті. Ауыл шаруашылық сферасында шағын кәсіпорында саны 3,1 есе өсті. Содан кейін нарықтың жұмыс істеуін қамтамасыз ету бойынша жалпы коммерциялық қызмет және материялды – техникалық қамсыздандыру (2,9 рет) жүреді. Артынын ұлттық білім беру сферасы (2,8 рет) жүреді.

Екінші «1994-1996 жылдардағы Қазақстан Республикасының кәсіпкерлікті  қолдаудың және дамытудың мемлекеттік  бағдарламасының» негізгі мақсаты жеке кәсіпкерліктің  инфраструктурасын дамытуға, экономиканың күшті жеке секторын қалыптастыруға қажетті тиімді құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, қаржылық және ұйымдық жағдайларды құру болып табылады. 1995 – 1996 жылдардағығы шағын кәсіпорындар санының түбегейлі баяулауына бұрынғы КСРО заңдары бойынша құрылған шағын кәсіпорындардың кайта тіркеуінің тоқтатылуы әсер еткен болатын. Кайта тіркеу барысында жұмыс істеп тұрған шағын кәсіпорындар жаңа ұйымдық формаларға көшіп отырды, ал жұмысын тоқтатқандар – жай жойылып отырды.

1998 жылдың желтоқсанында  үшінші «1999-2000 жылдардағы Қазақстан  Республикасының кәсіпкерлікті  қолдаудың және дамытудың мемлекеттік  бағдарламасы» қабылданылды, негізгі  мақсаттары шағын кәсіпкерліктің  тұрақты дамуын қамтамасыз ету,  экономиканың негізгі салаларында шағын кәсіпкерліктің үлес салмағын өсіру, нақты бәсекелестік ортаны құру болып табылады. Бұл кезеңде шағын кәсіпкерлікті дамыту аясында көптеген өзгерістер болды. Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің іс-әрекеттеріне заңсыз араласуға жол бермеу және жібермеу мақсатында бақылаушылық және қадағалаушылық органдар кезекті тексерулерін жүргізер алдында олардың прокуратура органдарынан тіркеуден өту Ережелері жасалынды және бекітілді. «Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау» Заңына толықтырулар енгізілді. Нәтижесінде, бұл заңда қабылданылған шаралар азаматтардың кәсіпкерлік қарқындылығының жетілдірілді, яғни 1-кестеде көрсетілгендей 1999 жылы шағын кәсіпкерліктің өсу қарқыны 203 пайызға тез өсуіне алып келді.

Төртінші қабылданған  «2001-2002 жылдардағы Қазақстан Республикасының кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың мемлекеттік бағдарламасыда» өзінің өзгерістерін алып келді.

2002  жылдың мамырында  мемлекеттік тіркеу жүйесін реформалау  шараларының жоспары енгізілді  және кәсіпкерлік іс-әрекеттердің түрлерінің тиімділігін қарастыратын кәсіпкерлік әрекеттерді лицензиялау жүзеге асты. 2002 жылдың 3 шілдесінде Қазақстан Республикасының өкіметінің №716 жарлығына сәйкес Қордың жарғылық капиталын өсіруге 22 716100 АҚШ долларына бағаланған сомма бөлінді. Шағын бизнестің республикалық ақпараттық-жәрмеңкелік орталығында web-сайт ашу және шағын бизнестің сұрақтары бойынша ақпараттық мәліметтер базасын құру жұмыстары атқарылуда. Бұл жылдары шағын бизнестің өсу қарқыны 2001 жылы 116 пайыз және 2002 жылы 113 пайызды құрады (2-кестеде көрсетілген).

«2003-2004 жылдардағы Қазақстан  Республикасының кәсіпкерлікті  қолдаудың және дамытудың мемлекеттік  бағдарламасын» қабылдаудың механизмі  және негізгі бағыттары шағын  және орта бизнес үшін салық салу жүйесін  жетілдіру, инвестициялық қолдаудың және қаржылық-несиелік жүйелерді дамыту, инфраструктураны дамытуды одан ары қарай жалғастыру, ақпараттық қамтамасыз ету, сонымен қатар кәсіпкерлікті реттеудің нормативтік-құқықтық базасын жүйелеу және жүйелендіру болып табылады.

2005 жылдың 12 мамырында  өкіметтің №450 жарлығына сәйкес 2005-2007 жылдарға Қазақстан Республикасының  шағын және орта кәсіпкерлікті  жедел дамытуына бағдарлама бекітілді,  оның негізгі мақсаттары және  міндеттері институционалдық шарттарды  жетілдіру есебінен Қазақстанның бәсеке қабілеттілігін көтеруге бағытталынған, шағын және орта бизнестің субъектілерінің іс-әрекеттерінің аясын максималды кеңейтуге және олардың әрекеттерін жетілдіруге бағытталынған болып табылады. Бұл 2005 жылы шағын кәсіпкерліктің өсу қарқыны 138 пайызды құрады (2-кестеде көрсетілген).

Елдің кәсіпкерлікті  дамытуда ынтасын арттыру үшін экономикалық, әлеуметтік, құқықтық базасын құрып, оларды одан әрі жетілдіру керек.

 

2. Қазақстан Республикасында шағын  бизнесті дамытудың кешенді бағдарламалары

 

Шағын кәсіпкерліктің дамуын ынталандыру  мақсатымен Қазақстанның азаматтарына   жайлы қүқықтық жене экономикалық жағдай туғызу үшін бірнеше заңдылық және ұйымдастыру экомомикалық шаралар  жасалды.

Шағын бизнеске қаржылай қолдау көрсетуге келсек, Қазақстан Республикасының үлттық банктің оперативтік мемлекетері бойынша ағымдағы берілген несие портфелі 24298,8 млн. теңгені құрады. Қысқа мерзімді несиелердің үлесі 74 пайыз, ал орта және ұзақ мерзімді несиелердікі 26 пайыз. Шағын бизнеске қаржылай қолдау көрсету мақсатында Республикада «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» ЖАҚ құрылды.

2000 жылдың басынан  бері жұмыс істейтін өңдірістерді  дамыту бойынша   1722 жобаны  қаржыландыру үшін жоспарланып  отырған 5189,5 млн. теңгеден 5372 6 млн  теңге сомасында несие қаражаты бөлінді, ол 103,5% құрайды, нәтижеде қосымша 19743 жұмыс орындары ашылды.

Жұмыс істейтін кәсіпорындарды дамыту үшін ақша қаражаттарының ең белсенді түрде берілуі Алматы мен Қостанай облыстарында болды. Бұл жерлерде республика бойынша жалпы көрсеткіштердің тиісінше 44%-ы немесе 2393,5 млн. теңге және 30,2%-ы немесе 1624,7 млн. теңге сомасында несие қаражаты берілді. Оның үстіне бұл аймақтарда ашылып жатқан жұмыс орындары санының жоғары екендігін атап кету қажет. Алматы облысында жоспарланған 478 жұмыс орнының саны 9868-ге, ал Қарағанды облысында жоспарланған 742 жұмыс орнының жеріне 2640-қа жетті.