Шағын және орта кәсіпорындарда еңбек ресурстары және олардың экономикалық мағынасы

КІРІСПЕ

Әкімшілдік-әміршілдік жүйенің ұзақ жылдарға созылған үстемдігінен кейін нарық механизмін түсіну кімге де болса оңайға соқпайды. Әлі күнге дейін бұқара халықтың санасында нарық экономикадағы еркіншілділік, оған тән қанаудың қатал жүйесімен,жаппай жұмыссыздықпен,еңбекшілердің әлеуметтік қорғансыздығымен сипатталатын ұғым ретінде орныққан. Алайда батыс елдерінің тәжірибесі, нарыққа өту халықтың әл-ауқатының көтерілуіне, экономиканың тиімділігі мен бір қалыптылығын сақтауға, ғылымның, білімнің және мәдениеттің көркеюіне жағдай жасайтынын дәлелдеп отыр. Нарықтық қатынастарға өту ынталылық пен кәсіпкерліктің еркіндік алуына, тауар өндірушілердің экономикалық дербестігін қамтамасыз етуге, өндірісті тұтынушылардың сұранымдарына бағыттауға жағдай жасайды. Нарық өзінің мән ісі жағынан тек ұқыпсыздар мен жалқауларға, қолынан іс келмейтіндерге тиімсіз.

Нарық – бұл экономикалық проблемаларды тиімді шешуді қамтамасыз ететін тауарларды өндіру және оларды ақшаның көмегімен айырбастау процесінде туындайтын экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығы, шаруашылықты ұйымдастыру формасы. Нарықтық экономика – ертеден келе жатқан шаруашылықтың жүргізу құралы, оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы айырбас пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық қатынастарының дамуын мынандай негізгі кезеңдерге бөлуге болады:

 а) нарық элементтерінің пайда болуы;

 б) натуралдық айырбас  кезеңі нарығы;

 в) тауар баламасы кезеңінің  нарығы;

 г) тауар емес балама  кезеңінің нарығы.

 Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз,кездейсоқ болады, олар өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар,әрбір жеке сауда – саттық көріністерде кездейсоқ болады. Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т - Т көрсетуге болады. Балама айырбас көбіне – көп өндірістің шарты бола бастайды. Осының нәтижесінде қоғамдық қажетті шығындар категориясы қалыптасады. Үшінші кезеңдегі тауар тепе-теңдігі мына айырбас формуласы бойынша Т –Т балама –Т . Бұл кезеңде «таза» құн өзінің иеленушісінің белгілі бір заттық формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді, оған тауар қабығынсыз өмір сүре алмайтын «шығындық» және «шығындық емес» деп бөлінетін құрамалары байланады. Төртінші кезеңде алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен,құнның «таза» иеленушілері несие ақшалар өзінің «тауарлық» мәнін жоғалтады.

1. Шағын және орта кәсіпорындарда еңбек ресурстары және олардың экономикалық мағынасы.

 

Еңбек ресурстары – халық шаруашылығында жұмыс істеу үшін физикалық мүмкіндіктер, білім және практикалық тәжірибесі бар ел тұрғындарының бір бөлігі.

Қазақстан Республикасының Еңбек туралы заңына сәйкес еңбек ресурстары деп ер адамдар 16 жастан 63 жасқа дейін, әйелдер 16 жастан 63 жасқа дейінгі еңбекке қабілетті адамдарды айтады. Еңбек ресурстары қоғамның басты және өндіргіш күштері ретінде оларды  тиімді пайдалану кәсіпорын өндірісін одан әрі дамытуға және экономикалық тиімділігін көтеруге мүмкіндік беретін өндірістің маңызды факторы ретінде көрінеді. Еңбек ресурстары еңбек процесіне қатысуына байланысты экономикалық тұрғыдан белсенді халық және экономикалық тұрғыдан енжар халық деп бөлінеді. Экономикалық тұрғыдан белсенді халыққа еңбекке қабілетті жастағы еңбек етуге жарамды тұрғындар жатады. Оның құрамына келесілер кіреді: жұмыспен қамтылғандар және жұмыссыздар.

Жұмыссыздар деп уақытша тұрақты жұмыс орны жоқ, бірақ та жұмыс іздеп жүрген адамды айтады.

Кәсіпорындағы еңбек ресурстары өндірістік деп персонал және өндірістік емес бөлімшелерде жұмыспен қамтылғандар деп бөлінеді. Өндірістік персоналдар өндіріспен тікелей байланыста қызмет ететін жұмысшылар. Өндірістік персонал салалық ерекшеліктеріне байланысты өнеркәсіптегі, ауыл шаруашылығындағы, көмекші өндірістегі, тау кен өндірісіндегі, т.б. жұмысшылар деп бөлінеді. Кәсіпорындағы еңбек ресурстары жұмыс істеу уақытына байланысты тұрақты маусымдық, уақытша жұмысшылар деп бөлінеді. Тұрақты жұмысшыларға жұмыстан шығу уақыты белгіленбеген жұмысшылар жатады. Ал маусымдық жұмысшыларға маусым кезіндегі жұмысты атқару үшін қабылданған жұмысшылар, уақытша жұмысшыларға жұмыста кейбір қызметкерлердің уақытша болмауына байланысты 1 жылға дейінгі мерзімге алынған жұмысшы жатады.

Кәсіпорында өндірістік процесін ұйымдастыруда еңбек құрамы, еңбек заты және еңбек ресурстары қолданылады.

Еңбек ресурстары кәсіпорынның басты фақторларының бірі болып саналады. Себебі кәсіпорында өндірілетін өнім сапасы еңбек ресурстарының сапасына тікелей байланысты болды. Сондықтан кәсіпорындағы кадр саясатын мынадай бағытта қалыптастыру қажет.

1. Еңбекке қолайлы еңбек процесінің негізгі климаты болуы қажет;
2. Кәсіпорындағы жұмысшылардың біліктілігін үнемі арттыру;
3. Еңбек процесінде еңбек ұйымдастырудың жаңа әдістерін қолдану.

Кәсіпорындағы кадр саясаты төмендегідей қызмет атқарады:

• Кадрларды іріктеу және таңдау;
• Кадрларды дайындау және қайта дайындау;
• Еңбек ету үшін жұмысшыларға жұмыс жағдайын туғызу;
• Еңбек ұйымдастыруды жетілдіру.

Еңбек процесін ұйымдастыруда еңбек ресурстары мынадай екі топқа бөлінеді:

1. Өнеркәсіптік бағыттағы еңбек ресурстары;
2. Өнеркәсіптік емес бағыттағы еңбек ресурстары

Кәсіпорындағы шешімдер қабылдау және оны іске асырумен байланысты еңбек ресурстары, басшылар, мамандар, жұмысшылар деп бөлінеді.

Басшының өзі 3 топқа бөлінеді:

1. Жоғары деңгейдегі басшылар
2. Орта деңгейдегі басшылар
3. Төменгі деңгейдегі басшылар

Мамандар – кәсіпорынның материалды – техникалық қамтамасыз ету, өнім – өндіру, өнім сату және өндірістік – техникалық қызмет көрсету салаларында тұрақты жұмыс істейтін , кәсіби дайындығы мен іс тәжірибесі бар жұмысшылар.

Еңбек ресурстарының шамадан тыс артық болуы нарықтық экономикаға өту кезеңінде көрініс берді. Жұмыссыздықтың ұлғаюы, еңбек күшінің көптігі және жұмыс мамандарының еңбек биржасы арқылы қалыптасуы материалды өндіріс алаңының қысқаруы нәтижесінде туындады. Экономиканы реформалауға дейінгі кезеңде кәсіпорынды мамандармен қамтамасыз ету мәселесі еңбек ақының біркелкілігі, асыра гумманизмнің белең алуы және жұмысшылардың көптеп қызмет көрсету салаларына ағылуы салдарынан еңбек өнімділігінің азайып, еңбек күшінің шектеліп қалуы нәтижесінде пайда болса, капиталистік типтегі нарықтық экономика шарттарында өндірістің құлдырауы себебінен, әсіресе отандық өнімнің әлемдік нарықта бәсекелесе алмауынан ауыл шаруашылығында және өңдеу өндірісінде жұмыссыздық өркен жайып, еңбек күшінің шамадан тыс артылып қалуы нәтижесінде туындады.

 

 

2. Еңбек ресурстар нарығы мен оның құрылымы

Еңбек ресурстарының саны республика экономикасында пайдаланылуы мүмкін жанды еңбектің потенциалды шамасын сипаттайды.

Адамды қоғамның еңбек ресурсы қатарына жатқызудың басты критериилері ретінде оның жасы мен денсаулық жағдайы (физикалық, саналы және психикалық) әрекет етеді. Еңбек ресурстарын белсенді және белсенді емес бөліктерге бөлу қабылданған. Белсенді бөлігі еңбекке қабілетті жастағы жұмысбастыларды, сонымен қатар, жұмыссыздар мен үй шаруашылығында жұмыспен қамтылған, еңбекке қабілетті жастағы тұлғалардың жалпы саны өсіп отыр.

Еңбек ресурстарының балансы - еңбек ресурстарының болуы мен олардың пайдаланылуын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі. Мұндай баланс екі бөлімнен тұрады: Біріншісінде- еңбек ресурстарының болуы, олардың саны, жастық-жыныстық құрамы;Екіншісінде- еңбек ресурстарының еңбекпен қамтылу түрлері, халық шаруашылығының салалары және тұрғындардың қоғамдық топтары бойынша бөлінуі сипатталады.

Еңбек ресурстарының балансы олардың бүкіл республика бойынша да жағдайын сипаттайды. Еңбек ресурстарының болжамдық балансын жасау әсіресе жедел өсіп отырған жұмыссыздық және толық жұмыспен қамтамасыз ету қажеттілігі жағдайында аса маңызды.

Тұрғындардың жұмысбастылығы- бұл еңбекке қабілетті тұрғындардың қоғамдық өндіріске, еңбек қызметінің барлық салаларына қатысуы. Тұрғындардың қоғамдық өндірісте жұмыспен қамтылу дәрежесін ол жерде барлық жұмыспен қамтылғандарды еңбек ресурстарының жалпы санына қатынасы ретінде анықтауға болады. Жұмыссыздық - бұл еңбек етуді қалайтын еңбекке қабілетті тұрғындардың квалификациясы мен мүдделеріне сәйкес жұмыс табуға, мүмкіндігінің жоқтығы. Жұмыссыздық жұмыс күшіне сұранысынан ұсынысының бірден артуына байланысты туындайды. Ол барлық еңбек еткісі келетін азаматтарды жұмыспен қамту үшін қажеттіден нақты жұмыс орындарының саны кем болған жағдайда пайда болады. Еңбектің халықаралық ұйымы жұмыссыздарға келесідей анықтама береді: жұмыс істегісі келетін, жұмыс істей алатын, бірақ жұмыс орны жоқ адам жұмыссыз болып саналады.

Жұмыссыздықтың бірнеше түрлері бар. Соның ішіндегі ең негізгілері: циклдық, құрылымдық, фрикциондық. Циклдық жұмыссыздық негізгі өндірістік қорларды жаңарту сипатына байланысты. Қорларды жаңарту циклдері ұзақ мерзімді (50 жылдай) және қысқа мерзімді (5-10 жыл) болуы мүмкін.

Қорларды жаңарту, жаңа аса жетілдірілген құралдарды енгізу кезеңі басталғанда, жұмыссыздықтың күрт өсуі байқалады. Ал, процесте белгілі бір кезеңділік болғандықтан, жұмыссыздық та циклдық сипатта болады.

Фрикциондық жұмыссыздық- жұмысшының квалификациясы мен орындалатын жұмыс деңгейінің сәйкессіздігі негізінде туындаған.

Жұмысшының квалификациясы орындалатын жұмыста не жоғары, не төмен болуы мүмкін. Жұмыс күші- адамның еңбекке қабілеттілігі. Ол физикалық, саналы және рухани қабілеттіліктердің жиынтығымен анықталады. Адам солардың арқасында еңбек қызметіне қатыса алады. Жұмыс күші бұл жұмысшының және оның отбасының өмір сүруі үшін қажетті өмірлік заттарға айырбас ретінде алмастырылатын тауар болып табылады.

Бұл заттар жұмыс берушінің жұмыс күшін пайдаланғаны үшін қызметкерге төленетін еңбек ақысына сатып алынады.

Қандайда болмасын тауар сияқты жұмыс күшінің құны және тұтыну құны бар. «Жұмыс күші» тауарының тұтыну құны жұмыс күшінің жұмысшыны жалдап, алған жұмыс берушімен иеленетін қосымша өнім жасау қабілеттілігімен анықталады.

Жұмыс күшінің құны жұмысшыға өзінің өмірі мен өзінің отбасының өмірін қолдау және ұдайы өндірісі үшін қажетті өмірлік заттардың құны мен анықталды.

Жұмыс күші құнының жоғарғы шегі белгіленбеуі тиіс. Ол қоғамдық өндірістің даму деңгейімен анықталады. Ал жұмыс күші құнының төменгі шегіне келетін болсақ, онда ол жұмысшының еңбекке қабілеттілігін қолдау және оның отбасылық минималды қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажетті игіліктердің құнымен анықталады. Бірақ жалпы алатын болсақ, жұмыс күші тек тамаққа, киімге, тұрғын үйге деген қарапайым қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ғана емес, сонымен қатар білімге, мәдениетке, демалуға, денсаулық сақтауға қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін жеткілікті болуы қажет.

Жұмыс күшінің құны бола тұра, бағасы да бар. Ең төменгі еңбек ақы жұмысшының өзінің және оның отбасы мүшелерінің минималды деңгейде ұдайы өндірісін қамтамасыз ететін қажетті тауарлар мен қызметтердің минимумын сатып ала -алатын деңгейде белгіленуі қажет. Жұмыс күші нарығы- жұмыс күші сатылатын және сатып алынатын нарықтың ерекше түрі. Ол да тауарлар нарығы сияқты тауарлы шаруашылық заңдарына –құн заңы мен сұраныс пен ұсыныс заңына бағынады. Жұмыс күші нарығында сату -сатып алу процесінде көрсетілген тауардың құны мен бағасы анықталады. Сатып алынбаған жұмыс күшінің не бағасы, не құны болмайды. Нарықтық экономика, тұрақты жұмыссыздық және жұмыс күші сұранысынан жұмыс күші ұсынысының артық болған жағдайда жұмыс күшінің нарықтық бағасы оның ақиқат бағасынан әрдайым төмен болады. Жұмысшылар әрдайым еңбектің бәсекелес резервінің қысымын сезіне отырып, еңбек нарығында өзінің жұмыс күшін оның ақиқат бағасынан төмен бағаға сатуы мүмкін. Оны жұмыс берушілер еңбек ақыны жұмыс күшінің құнынан төмен белгілей отырып пайдаланады.

 

 

 

3. Жұмыс күші нарығының инфрақұрылымы және оның даму перспективалары

Жұмыс күші тарихта феодалдық құрылыстың ыдырау кезеңінде, капиталистік өндіріс элементтерінің пайда болуы мен туындады. Қазіргі заманғы капитализм кезеңінде ол кейбір ұйымдастырушылық қалыпқа келді, біраз уақыт өте келе жетілдіріліп, еңбек биржаларына айналды. 
            Еңбек биржасы- жұмыс күшін жалдау барысында делдалдықпен айналысатын жұмыс күші нарығының әрекет етуінің аса дамыған ұйымдастырылған нысаны. Еңбек биржасымен қызметтер жұмыс берушілерге де, жұмыс іздестіріп жүрген жұмысшыларға да көрсетіледі. 
            Жұмыс берушілер еңбек биржасынан бос жұмыс күші жөнінде, оның саны, сапасы, кәсіби құрамы туралы ақпарат алады.

Ал жұмыс тапқысы немесе оны ауыстырғысы келетін жұмысшылар бос жұмыс орындары, олардың аумақтық орналасуы мен еңбек ақы және тағы басқа жөнінде ақпарат алады. Еңбек биржасының мақсаты жұмыс күшіне сұранысты оның ұсынысы мен үйлестіру, жұмыс істеуге мұқтаж адамдарға оны ұсыну, мүмкіндігінше жұмыссыздықты басып тастау. Ол бос жұмыс күштерінің болуы мен оған деген болуы мүмкін қажеттіліктер жөнінде мәліметтерді жинайтын еңбек министрлігіне бағынатын және қадағаланатын мекемені білдіреді.

Кеңестік биліктің алғашқы жылдарында еңбек биржаларын басқаруға кәсіподақтар қатысқан. «Ең алғашқы кеңестік еңбек биржалары» жұмысшылардың толық жұмыс байлығын қамтамасыз етуде маңызды роль атқарғанын айта кетуіміз қажет. 1930 жылдардың соңында жаппай жұмыссыздықтың жоюлуымен бірге еңбек биржалары да жойылған.